[tarta12a]

Chúng ta hãy bắt đầu tìm hiểu Ngày cá tháng tư với việc tìm về nguồn gốc của nó. Nguồn gốc của ngày này cho đến nay vẫn còn là một dấu hỏi. Về cơ bản, không ai biết được một cách chính xác ngày lễ này bắt đầu ở đâu, khi nào và tại sao. Điều chúng ta biết đến là những gợi mở về Ngày của tất cả kẻ ngốc hay Ngày tất cả cùng nói dối (bắt đầu tại châu Âu vào thời kì Trung cổ, Ngày cá tháng tư đầu tiên đã được gọi như thế). Nhưng, một điều rõ ràng rằng, truyền thống của ngày này có nguồn gốc từ thời cổ xưa. Ngược thời gian, chúng ta có thể tìm thấy rất nhiều cách giải thích khác nhau cho ngày lễ này.

Nguồn gốc cổ xưa: Từ thời xa xưa, vô số lễ hội đã được tổ chức, trong đó có cả lễ kỷ niệm sự xuẩn ngốc và trò bịp bợm. Saturnalia, lễ hội mùa đông La Mã, được tiến hành vào cuối tháng 12, là một trong những lễ hội quan trọng nhất. Trong lễ hội này, người ta nhảy múa, uống rượu, và thường làm trò vui. Họ tặng quà nhau, gia nhân được phép giả như điều khiển được các ông chủ, và sự nhạo báng, chế giễu, nói xạo kiểu Saturnalia chế ngự trong suốt ngày. Tại Ấn Độ, Holi được biết đến như lễ hội màu sắc, được tổ chức vào dịp trăng tròn với những người dự hội tung bột màu vào nhau đến khi ai cũng nhuốm trong màu sắc sặc sỡ từ đầu đến chân. Người Bắc Âu cử hành lễ để tỏ lòng kính trọng Lud, vị thần hài hước Xentơ. Và còn có những phong tục Bắc Âu vui đùa, chế nhạo hệ thống cấp bậc của các tu sĩ tôn giáo cổ Xentơ. Những lễ kỷ niệm này cũng có thể được nhìn nhận như tiền lệ cho Ngày cá tháng tư.

Nguồn gốc thời Trung cổ: Vào thời Trung cổ, một số lễ kỷ niệm được tiến hành và được biết đến như nguồn gốc trực tiếp của Ngày cá tháng tư. Quan trọng nhất trong số này là Festus Fatuorum (Bữa tiệc của các chàng ngốc).Vào ngày này (phần lớn tại Pháp) những người tham gia lễ hội cử ra một giáo hoàng giả và bắt chước một cách hài hước những nghi lễ nhà thờ. Nhà thờ, tất nhiên, đã làm tất cả để ngăn cản ngày lễ này, nhưng nó vẫn được kéo dài đến tận thế kỉ XVI. Tiếp theo việc ngăn chặn ngày lễ Bữa tiệc của các chàng ngốc, những người thích đùa lại tập trung vào lễ hội Mardi Gras và dạ hội trá hình. Những người làm trò hề, từ đó, trở nên nổi tiếng tại châu Âu cuối thời Trung cổ, họ thể hiện những ngón nghề của mình ở rất nhiều nơi như quảng trường thành phố và trong cả các cung điện. Trang phục đặc biệt của họ vẫn còn được biết đến ngày nay: tấm áo choàng đa sắc, chiếc mũ có sừng, vương trượng và những đồ trang sức loè loẹt rẻ tiền.


Nguồn gốc thần thoại học: Các nhà nghiên cứu đã có những nỗ lực nhất định trong việc đưa ra những giải thích mang tính thần thoại cho sự ra đời của Ngày cá tháng tư. Người ta tìm đến thần thoại La Mã, đặc biệt là thần thoại về Ceres và Proserpina để tìm nguồn gốc của ngày này. Theo thần thoại La Mã Pluto, vào ngày này, Thần chết đã bắt cóc Proserpina về sống với mình dưới địa ngục. Proserpina đã cầu cứu sự giúp đỡ của mẹ, bà Ceres (Nữ thần thóc gạo và mùa màng), nhưng Ceres, người chỉ có thể nghe thấy tiếng vang của giọng nói con gái, đã tìm kiếm Proserpina trong tuyệt vọng. Người ta cho rằng việc tìm kiếm con gái một cách vô vọng của Ceres là tiền sử thần thoại của những việc không đâu vào đâu ngày 1-4. Văn học dân gian Anh cho rằng Ngày cá tháng tư có liên quan đến thành phố Gotham, một thành phố huyền thoại của những kẻ nói dối tại Nottinghamshire. Theo truyền thuyết, đã thành một truyền thống vào thế kỉ XIII, bất cứ con đường nào nhà vua đi qua đều trở thành tài sản chung. Người dân Gotham, vì không muốn mất con đường chính của họ, đã tung ra một câu chuyện để lừa vua John nhằm ngăn chặn, không cho nhà vua đi qua con đường của thành phố họ. Khi nhà vua hiểu được sự lừa dối đó, ông phái sứ giả đến nghe họ giải thích về hành động này. Nhưng khi đến nơi, sứ giả thấy thành phố đông nghẹt những kẻ mất trí đang tham gia vào những trò dớ dẩn như dìm chết cá dưới sông hay cố gắng nhốt chim vào trong lồng không có nóc (dĩ nhiên, trò khôi hài, xuẩn ngốc của họ chỉ là giả đò "đóng kịch"). Nhà vua bị lừa và tuyên bố rằng thành phố đó quá xuẩn ngốc để trừng trị. Từ đó trở đi, Ngày cá tháng tư được tiến hành để kỷ niệm kiểu lừa dối đáng nhớ của họ.

Nguồn gốc nhân loại học: Các nhà nhân loại học và sử học văn hóa có những cách giải thích riêng của mình về nguồn gốc Ngày cá tháng tư. Theo họ, có thể tìm hiểu nguồn gốc lễ kỷ niệm này từ những lễ hội vào điểm Xuân chí. Vào mùa xuân, khí hậu trở nên bất định, các lễ hội tiến hành vào mùa xuân thường phản ánh tính khí bất thường và sự bất ngờ của thời điểm này. Người ta thường liên tưởng đến sự đảo ngược nhất thời của trật tự xã hội: những luật lệ bị trì hoãn, hành vi bình thường không còn chi phối được nữa trong một thoáng chốc của sự chuyển biến khi thế giới cũ tàn lụi và chu kì mới của các mùa được tái sinh. Sự vui vẻ, ngón trò bịp bợm, và trạng thái đảo lộn bất thường của địa vị, thân thế, đều được cho phép. Gia nô có thể đóng vai trò các ông chủ và ngược lại... Mối liên hệ giữa Ngày cá tháng tư và thời khắc mùa xuân có thể thấy được trong một câu chuyện khác về nguồn gốc của phong tục này. Đó là vào đầu tháng Tư, khi những con sông, dòng suối nước Pháp tràn ngập những chú cá vừa mới được sinh ra. Những chú cá nhỏ này rất dễ bị mồi và lưỡi câu của các tay săn cá lừa. Vì lẽ đó, người Pháp gọi chúng là Poisson d'Avril hay Cá tháng Tư. Ngay sau đó đã thành tục lệ nói xạo lẫn nhau vào ngày 1-4, như một hình thức kỷ niệm sự dồi dào những chú cá ngốc nghếch. Người Pháp cho đến nay vẫn sử dụng thuật ngữ Poisson d'Avril để miêu tả những nạn nhân không may mắn của những trò đùa tinh quái Ngày cá tháng tư. Họ còn có phong tục tặng nhau sô cô la hình con cá vào ngày 1-4.

Thuyết phổ biến nhất: Thuyết phổ biến nhất về nguồn gốc Ngày cá tháng tư có liên quan đến những cải cách về lịch của Gregory vào cuối thế kỉ XVI. Vào năm 1582, nước Pháp trở thành nước đầu tiên chuyển từ lịch Julius sang lịch Gregory lập bởi Hội đồng Trent năm 1563. Việc chuyển đổi này có nghĩa là khởi đầu của một năm được chuyển từ cuối tháng 3 sang mùng 1-4. Những ai không theo kịp sự thay đổi này, những người cố tình bám vào hệ thống lịch cũ và tiếp tục đón Năm Mới vào tuần giữa ngày 25-3 (được biết đến ở Anh như ngày Phụ nữ) và mùng 1-4, sẽ bị giễu cợt dưới nhiều hình thức khác nhau. Ví dụ, những người chơi khăm bí mật dán con cá giấy vào sau lưng họ. Nạn nhân của trò chơi khăm này được gọi là Poisson d'Avril, hay Cá tháng Tư. Từ đó, Ngày cá tháng tư đã ra đời. Sự thay đổi về lịch có thể cung cấp cho ta nguyên nhân của việc tại sao ngày 1-4 đã trở thành ngày lễ như ngày nay. Ngày cá tháng tư là một ngày lễ mang tính chất quốc tế với mỗi nước tiến hành theo cách riêng của mình. Hình thức, quy mô, bản sắc của ngày lễ này vô cùng phong phú, đa dạng. Những trò chơi khăm Ngày cá tháng tư có thể chỉ đơn giản như nói dối: "Dây giày tuột rồi kìa!", hay tinh vi hơn như quay ngược đồng hồ lại một tiếng, đây là trò tương đối phổ biến. Và dù trò đùa có như thế nào, kẻ lừa gạt cũng thường kết thúc bằng việc nói với nạn nhân của mình "Cá tháng tư!". Trong Ngày cá tháng tư, đôi khi những câu chuyện đùa tinh vi được đưa ra với những người bạn hay những người thân có thể kéo dài suốt cả ngày. Thậm chí, cả các phương tiện truyền thông cũng tham gia.

Theo quan điểm của các nhà nhân loại học, những lễ kỷ niệm sự hỗn loạn và sự cố ý làm phương hại người khác vào mùa xuân kiểu Ngày cá tháng tư, nếu thoáng qua lúc đầu, dường như làm xói mòn những giá trị về trật tự và ổn định xã hội, nhưng thực tế thì ngược lại, chúng thật sự đã giúp xác nhận thêm một lần nữa những giá trị này. Những lễ kỷ niệm này như chiếc van an toàn, tạo cho con người cơ hội trút bỏ đi những sự phản kháng xã hội theo một cách vô hại. Hơn nữa, chúng còn cho con người cơ hội tạm thời bước ra khỏi những phép tắc về hành vi đã được thừa nhận rồi lại trở về một cách tự nguyện với trạng thái của trật tự. Và Ngày cá tháng tư là ngày lễ "chỉ để vui vẻ", đơn giản là một ngày nghỉ ngắn ngủi, một kỳ nghỉ mà bạn lúc nào cũng phải cảnh giác cao độ.

THÙY HƯƠNG (Biên soạn)