Hồi ký Jane Fonda "Đời tôi cho đến ngày nay": Cây tre
TT - Từ lúc bước ra khỏi Bệnh viện Việt - Đức, tôi đã biết mình sẽ làm gì. Tôi nói với những người đón tiếp mình: “Tôi muốn lên tiếng trên làn sóng phát thanh của các bạn.
Tôi muốn thử nói cho những phi công Mỹ điều mà tôi nhìn thấy trên mặt đất, tại nơi đây”.
Hãy phẫn uất đi!
Tôi đã quen nói chuyện với binh lính Mỹ... Tôi biết ngày càng nhiều phi công Mỹ bắt đầu quay lại chống chiến tranh, và tôi nhớ nghe ai đó nói rằng bản đồ cung cấp mục tiêu cho phi công không ghi rõ tên những địa điểm bằng tiếng Việt mà chỉ là những con số xa lạ và lạnh lùng.
Những phi công này chưa từng đến VN, chưa từng nhìn thấy gương mặt của những nạn nhân của họ. Tôi cảm thấy mình cần phải thử truyền đạt những gì mình nhìn thấy với tư cách cá nhân cho họ và cho cả những lính Mỹ ở miền Nam VN.
Tôi đã trở thành một nhân chứng, và mặc dù không định trước, tôi cảm thấy mình đang giữ một vai trò đạo đức trong việc này...
Buổi phát thanh đầu tiên được thực hiện trực tiếp. Những buổi phát thanh kế tiếp được ghi âm vào dịp cuối tuần. Ngoài một vài ý tôi ghi tắt cho chính mình, tôi phát biểu không chuẩn bị trước.
Tôi nói từ trái tim mình về những gì tôi từng chứng kiến và những gì tôi cảm thấy từ những hình ảnh ấy... Với tinh thần lạc quan vốn có, tôi hi vọng rằng nếu họ có thể thấy được những điều tôi đã thấy, họ cũng sẽ cảm nhận giống tôi.
... Ba giờ sáng, chúng tôi rời khách sạn đi về phía Nam Sách, 40 dặm phía đông Hà Nội. Hôm qua, 20 phóng viên nước ngoài đi khảo sát tình hình thiệt hại của những con đê bị đánh bom ba ngày trước đó. 12 Con Ma và những chiếc A-7 quần đảo quanh khu vực đê và thả hàng loạt bom và trái pháo.
Phóng viên Hãng AFP ngày 11-7 viết rằng tất cả những phóng viên tại đó đều “cảm thấy rõ ràng các cuộc tấn công này nhắm vào hệ thống đê”. Đây là điều mà nước Mỹ đang phủ nhận. Đây là điều mà tôi đến để ghi nhận thực tế...
Tôi được thông báo rằng Nam Sách đã bị máy bay Mỹ tấn công tám lần kể từ ngày 10-5 và đê ở đây đã bị trúng bom bốn lần. Dù có thể máy bay sẽ quay lại, mọi người vẫn đông đúc ở khu vực này, tay chân ngập trong bùn, trồng lúa và vác đất đắp lại bờ đê… Vì sao họ không thét vào mặt tôi?... Thái độ phi thù địch của họ khiến tôi chỉ muốn nắm lấy cổ họ mà thúc giục họ.
Trời đất ạ, hãy phẫn uất đi nào! Đứng trên bờ đê, tôi nhìn ra mọi hướng. Tôi không thấy một mục tiêu quân sự nào hiển hiện - chỉ thấy toàn là đồng lúa. Rồi tôi bỗng thấy những hố bom hai bên bờ đê - những hố to, rộng 10m và sâu 8m...
Tôi được biết là nếu những đoạn đê nứt không được vá chữa kịp thời, áp lực nước sẽ làm vỡ đê và gây hại toàn bộ phía đông vùng châu thổ sông Hồng...
Bi kịch cho nước Mỹ
Chúng tôi quay về Hà Nội, ngang qua những ruộng lúa và những thôn xóm nhỏ. Bỗng nhiên người lái xe dừng lại, nói với Quốc rất nhanh bằng tiếng Việt. Quốc quay sang tôi: “Nhanh lên, thêm một đợt máy bay nữa đang đến”.
Quốc bảo tôi chạy xuống một hầm chống bom nhỏ, loại hố nằm la liệt ở miền Bắc VN dọc các con đường ngoại vi thành phố... Bỗng nhiên từ phía sau, một cô gái VN nắm lấy tay tôi, kéo tôi vào căn hầm, che cho chúng tôi bằng một chiếc nón rơm... Chỉ trong vài giây, mặt đất rung chuyển, tiếng bom thả nghe thùm thụp.
... Đêm nay, khi các bạn đang đơn độc, xin hãy tự hỏi mình: các bạn đang làm gì?
Xin đừng chấp nhận những câu trả lời đã được định sẵn cho các bạn từ khi còn trong giai đoạn huấn luyện, mà hãy tự hỏi với tư cách là những con người, các bạn có thể biện minh cho điều mình đang làm hay không?...
Trích một bài nói chuyện trên sóng phát thanh
của Jane Fonda
Gương mặt cô gái áp sát mặt tôi. Tôi cảm thấy làn mi và hơi thở ấm áp của cô. Điều này không thể là sự thật được. Tôi không thể đang ở trong một cái hố với một cô gái VN vừa giúp tôi thoát khỏi bom Mỹ. Tôi sẽ tỉnh dậy và nhận ra tất cả chỉ là một giấc mơ - tôi thầm nghĩ.
Nhưng rồi tôi nghe tiếng Quốc gọi tôi rằng an toàn rồi, có thể ra được rồi (ở vùng ngoại ô này không có phương tiện báo động). Rồi tôi cảm thấy nắng mặt trời ấm áp trên đầu mình khi cô gái nhấc chiếc nón rơm và chui ra khỏi hầm.
Tôi nhìn thấy chồng sách giáo khoa cô mang theo rơi trong hầm... Tôi bắt đầu khóc, nói đi nói lại với cô gái: “Tôi xin lỗi, tôi xin lỗi, tôi thật sự rất xin lỗi”. Cô gái chặn tôi lại và hỏi tôi bằng tiếng Việt, giọng bình thản.
Quốc dịch cho tôi: “Cô đừng khóc cho chúng tôi. Chúng tôi biết vì sao chúng tôi đang chiến đấu. Cô nên khóc vì những người lính của nước cô. Họ không biết họ đang chiến đấu vì điều gì”. Tôi nhìn cô. Cô nhìn thẳng vào mắt tôi. Cứng rắn. Quả quyết.
Tôi đã nghĩ về câu chuyện này suốt 30 năm qua. Không hiểu từ đâu, một cô học trò phân tích cho tôi nghe rằng cuộc chiến chính là vấn nạn của chúng ta, không phải là của họ. Nghe như chuyện không tin nổi, nhưng chuyện đã từng xảy ra - và hẳn nhiên không thể là dàn dựng.
Không ai có thể tính trước rằng chúng tôi dừng xe ở đó vì bom, và không ai có thể “cấy” cô gái ấy vào ngay thời điểm ấy.
Trong những ngày cuối cùng ở Hà Nội, tôi được đi xem vở kịch Tất cả đều là con tôi của Arthur Miller do Đoàn kịch nói Hà Nội biểu diễn... Ngồi cạnh tôi, đạo diễn vở kịch nghiêng đầu hỏi tôi: “Có phải tư bản trông giống như thế không? Tôi thật sự không biết”. Tôi trả lời: “Vâng, rất giống”.
Khi vở diễn kết thúc, chúng tôi chụp ảnh cùng nhau. Rồi tôi hỏi ông đạo diễn vì sao lại chọn vở kịch này. Đây là câu trả lời của ông: “Vở kịch này cho thấy có những người Mỹ tốt và những người Mỹ xấu. Chúng tôi cần giúp dân mình phân biệt được giữa hai nhóm người này. Chúng tôi không thể để người dân ghét nhân dân Mỹ. Một ngày nào đó cuộc chiến sẽ trôi qua và chúng ta phải trở thành bạn bè”.
Thêm một lần, tôi không biết nói gì hơn. Nói gì được trước một câu trả lời tinh tế đến như thế? Tất cả những gì tôi có thể làm lúc đó là ôm chầm lấy ông... Bây giờ thì tôi đã hiểu vì sao người dân ở đây đối xử với tôi như thế, và vì sao mọi người Mỹ khi trở về nước đều nhắc đến sự thân thiện của người VN...
Đối với tôi, cuộc chiến tranh VN là một sự phản bội: Chính phủ Mỹ lúc đó đã phản bội người dân nước mình. Người VN dùng một vở kịch để giúp người dân họ tha thứ cho Chính phủ Mỹ. Vì sao với tôi, tha thứ lại khó khăn hơn với họ?
... Đây là lần đầu tiên tôi ở trong một hoàn cảnh cách mạng. Lúc đó tôi chưa nhận thức được điều này: các cuộc cách mạng vào thời điểm lịch sử đều được lãng mạn hóa, nhưng khi kết thúc, mọi thứ có thể trở nên khắc nghiệt hơn…
Tôi không hề muốn đất nước mình “thua cuộc” trong cuộc chiến tranh VN. Tôi cũng không hề muốn người Mỹ thiệt mạng. Tôi chỉ muốn chúng ta rút ra khỏi (Việt Nam).
... Cây tre dễ khiến người ta nhầm lẫn. Nó mảnh dẻ và trông có vẻ yếu ớt khi đặt cạnh một cây sồi. Nhưng với sự dẻo dai và uyển chuyển, cây tre mạnh hơn cả. Với người VN, biểu tượng của sức mạnh là hình ảnh những sào tre bện lại cùng nhau. Cây tre mang trong nó một năng lượng mềm dẻo, nhỏ nhẹ và vị tha giống như những đức tính hiện diện trong con người. VN chính là cây tre.
Tôi chiếu những thước phim tư liệu dài 45 phút tại một phòng chiếu phim ở Paris ngày 25-7 cho giới báo chí quốc tế... Tôi cũng chiếu lại bộ phim này lần nữa ở một cuộc họp báo ở New York, và đó là lần cuối cùng tôi nhìn thấy bộ phim của mình.
Bộ phim đã biến mất. Tất cả những gì còn lại ngày nay là bức ảnh tôi tại buổi họp báo, phía sau là nền phim chiếu một vài tù binh chiến tranh...
Tôi được hỏi mình nghĩ gì về cáo buộc phản quốc. Tôi cố gắng đưa ra một câu trả lời theo kiểu “cây tre”, và hôm sau các báo đưa tin về câu nói của tôi: “Thế nào là một kẻ phản bội?... Bom đang rơi trên đất VN, nhưng đó là một bi kịch cho nước Mỹ...
Những ai đang làm mọi điều để chấm dứt chiến tranh là những người yêu nước”...
Những đợt ném bom xuống hệ thống đê ngừng vào tháng tám năm ấy.
CAM LY lược dịch