Một viên Lại Mục nọ, không rõ họ tên là gì, được bổ đi nhậm chức ở Dương Thành.
Khi thuyền đến Quảng Châu thì trời đã về chiều, lại gặp cơn gió lớn, viên quan ấy phải cho thuyền ghé đậu vào một ghềnh nước hẻo lánh , vắng vẻ, thường được người ta gọi là ghềnh Ðạo Sĩ.
Hẳn vì khó chịu phải ngồi mãi cảnh thuyền tròng chành chao đảo, viên Lại Mục mới lên bờ tản bộ nhàn du.
Bấy giờ trời đã sang tiết thu, cúc vàng nở rộ, ngút ngàn rực rỡ, khiến cho viên Lại Mục mải miết ngắm nhìn phong cảnh, vô tình rời xa chỗ đậu thuyền lúc nào không biết.
Qua khỏi cụm rừng chừng độ vài ba mũi tên, viên lại mục thấy có ánh đèn lấp ló tỏ mờ, bèn cứ hướng đó đi tới.
Ðến nơi , té ra chỉ là mấy căn chòi lá , chung quanh giồng chuối làm hàng rào , ở giữa có một cây cổ thụ rất lớn, bên cạnh gốc cây có sáu người đang ngồi xúm lại chén tạc chén thù.
Bọn họ thấy có khách lạ đến. đều hoảng hốt đứng dậy, tỏ vẻ vừa mừng vừa sợ, sau đó trịnh trọng mời viên Lại Mục ngồi xuống cùng ăn, ý tứ rất khẩn khoản và nhã nhặn. Viên Lại Mục vốn cũng là tay tửu đồ hạng nặng , nghe nói đến rượu, bèn ngồi xuống, không từ chối khách sáo gì cả.
Trên bàn ăn, có một ông già râu bạc như cước , một gã thiếu niên trán cao rộng rãi và ba cô con gái. Một cô mặc áo mầu ngó sen, một cô mặc áo màu lục, và một cô mặc áo màu hồng nhạt. Ngoài ra, ngồi bên rìa bàn còn có một nho sĩ, tuổi trên dưới năm chục, bộ điệu rất là phong nhã , nhàn nhã, tự giới thiệu là chủ nhà.
Cả bọn đều tranh nhau để hỏi xem khách từ đâu đến . Viên quan cũng thành thật bộc bạch họ tên cùng tịch quán, rồi đem việc được bổ đi nhậm chức ở Dương Thành thuật lại cho họ biết.
Cả bọn nghe xong, đều nhao nhao lên nói:
- Khách quan thực là quý nhân, bữa rượu nhỏ mọn này , quá thô thiển sơ sài, thật lấy làm xấu hổ với quý nhân .
Viên Lại Mục vẫy tay ra dấu từ tạ, đáp:
- Lẽ nào ! Lẽ nào! Chúng ta gặp gỡ nhau đây cũng như bình thủy tương phùng, đều do túc phận mà ra cả. Vả lại, kẻ sĩ dù có uống rượu ở trước mặt bậc đế vương thì cũng chẳng có gì gọi là mất phẩm giá. Huống hồ , tôi nay cũng chỉ là một quan chức tầm thường. Rất mong ngày mai sẽ được mời quí vị xuống thuyền tôi ăn bữa cơm xoàng và uống chén rượu nhạt, để cùng nhau gạn tỏ nỗi lòng.
Người nho sĩ nghe viên Lại Mục nói thế thì điểm đầu gật gù, bảo với đồng bọn:
- Chỉ mong được như lời quí nhân nói. Xin chư huynh đừng câu nệ hình thức gì cả. Vả, công việc chư huynh. nếu không có tay của quí nhân đây trợ giúp thì không xong được đâu.
Lúc mới đầu , cả bọn sắc mặc của người nào cũng âu sầu ủ dột , nhưng sau khi nghe xong lời của nho sĩ thì ai nấy đều hớn hở vui mừng tiếp tục cùng nhau chén tạc , chén thù, ly lách va vào nhau lỏng kỏng .
Viên quan hỏi han tên họ và quê quán từng người , thì được nho sĩ đứng ra đại diện giới thiệu:
- Cụ già đây họ Dư , người thiếu niên nạy họ Lạc, còn ba cô đây họ Phượng là ba chị em ruột , đều cùng quê ở Quảng Châu cả. Riêng tôi là TúTài họ Trang.
Rồi cả bọn lại tiếp tục nâng ly chuốc chén , khai hoài xướng ẩm. Chợt ông già rău cước tõ ra buồn bã bảo với mọi người:
- Lão khi còn trẻ đi học, ham thích nhất là đọc " Ế Lữ Văn " , ai cũng cho lão là đọc phải loại văn chương xúi quẩy . Ngày nay, chiếc thân cô lẻ lênh đênh nơi dị vực, phiêu bạt ngàn thiên lý , không có nơi để mà nương tựa, còn vị quí nhân đây, chẳng những đã có con cái, lại có cả đầy tớ theo hầu, so với lão thật là khác biệt một trời một vực.
Người thiếu niên cùng ba cô gái nghe ông già than thở, đều mủi lòng, bật òa ra khóc . Nho sĩ thấy vậy cầm chén rượu đổ xuống đất nói :
- Có mặt quý nhân , sao chư vị chẳng gìn giữ nguyên tắc làng say , mà lại sụt sùi khóc lóc như thế, chỉ làm cho rối tinh thần mà còn làm cho quí nhân đây mất hứng . Vả lại tôi đã nói với chư vị rằng , việc của chúng ta có thể mưu tính được , hà tất phải ôm nhau mà khóc như ngưòi tù nước Sở vậy.
Cả năm người nghe nho sĩ nói, đều tỏ vẽ hổ thẹn, cúi đầu nhận lỗi. Ba người con gái lại tiếp tục rót rượu khuyên mời viên Lại Mục , rồi xin được ca hát để làm vui.
Viên Lại Mục từ chối , tính đứng dậy thì nho sĩ cố níu kéo ông ta ngồi lại, nói:
- Xin quí nhân hãy ngồi lại, các cô muốn ca hát để làm vui quí nhân , đó là do tấm lòng thành, lẽ nào quí nhân lại phụ hảo ý của các cô ấy ?
Nho sĩ bèn vỗ tay đánh nhịp làm phách, còn người thiếu niên chụm miệng thổi sáo, tiếng nghe trong vắt, vút cao chẳng khác gì tiếng địch thổi thực sự. Bấy giờ người con gái mặc áo hồng mới hắng giọng cất tiếng ca:
Dạ thâm phong lộ hương
Tấ xuất ngâm thu thảo
Không gian cô nguyệt minh
Hồn mê cố viên đạo.
Âm điệu nhịp nhàng, thánh thót nhưng rõ ràng, mang đầy trắc ẩn thê lương, khiến người nghe, ai cũng phải mũi lòng sùi sụt.
Nho sinh cũng cảm thấy buồn rầu, bảo:
- Chỉ cần một người khóc cũng đủ làm cho cả bàn tiệc mất vui, huống hồ, tất cả người trong tiệc đều âu sầu ủ rũ thì còn lạc thú nào để đãi quí nhân nữa ! Ngọc Cô , xin đừng hát điệu nhạc buồn ấy làm gì nữa, chỉ thêm đau lòng chủ khách mà thôi.
Người thiếu niên vội vã lên liếng đỡ lời:
- Ngọc cô lòng rối bời như tơ vò , đâu còn điệu ca lời hát hoan lạc nào để giúp vui quí nhân nữa. Tôi không ngại tài hèn thô thiển , xin được hát thay nàng.
Nói rồi, cầm chén rượu nốc một hơi cạn , xong cất giọng ca một bài để tặng viên Lại Mục .
Bài ca rằng :
Cổn cổng giang thượng đào
Dong dong sa tuế nguyệt
Miễu miễu nhạn kinh thu
Siêu siêu hương mông nguyệt.
Ca thanh nghe òm òm mãnh liệt như tuồng chim kêu, khiến cho cả bàn tiệc đang ủ rũ đều cười ầm lên. Viên Lại Mục cũng hết lòng tán thưởng tiết điệu hùng tráng ấy của người thiếu niên.
Bấy giờ ông già râu cước mới lên giọng nói xen vào:
- Chẳng có gì là vui cả đâu , ngược lại lão chỉ sợ làm trở ngại cho việc lớn của chúng ta thôi. Vừa rồi Trang tiên sinh có nói là quí nhân đây có thể giúp cho xong việc. Vậy, chúng ta lẽ nào còn dấu diếm mà không trình bày ngay với quí nhân đi ?
Nho sĩ cười, đáp:
- Rốt cuộc thì cũng lại cụ ? Nhạt mộ đồ cùng rồi mà vẫn khư khư không quên được việc riêng tây. Mà đúng thế , việc ấy quan trọng lắm chứ. Tôi xin đại diện chư vị để bày tỏ cho quí nhân đây rõ , mong quí nhân ra sức giúp một tay , thực hiện cho xong việc đó . Vạn vọng quí nhân không từ chối ?
Lúc đó viên Lại Mục rượu cũng đã ngà ngà say, bèn nhún vai , tự đắc đáp:
- Trên đời này nào có một ai cốt cách hào hiệp , nhất tâm được như mỗ ? Chúng ta đều là những kẽ góc biển , chân trời , ngẫu nhiên tương ngộ , lấy rượu kết nghĩa kim bằng , việc gì mà chẳng giúp nhau được. Lẽ nào lại úp úp mở mở , nói tới nói lui , làm mất cả phần thống khoái.
Bọn người ấy nghe viên lại mục nói thế , đều hớn hở vui mừng. Lập tức ngay trước tiệc rượu, chắp tay vái tạ viên Lại Mục. Nho sĩ cũng vái thêm một lần nữa, nói:
- Một lời quí nhân đã hứa, bọn chúng tôi rất cảm động. Việc chúng tôi muốn nhờ quí nhân giúp , lúc này chưa thể nói hết ra được. Nhưng xin quí nhân nhớ kỹ dùm. Ngày mai, quí nhân cứ theo bờ sông này đi về hướng Tây chừng hơn một dặm, tất sẽ gặp một cụ già đánh cá, người thấp bé, có hàm râu xồm, thì xin đem chuyện gặp gỡ hôm nay cùng tình trạng, tướng mạo của bọn tôi, thuật lại cho cụ ấy rõ, ắt thế nào quí nhân cũng được ông cụ ấy giải tỏa cho hết nỗi ngờ vực.
Viên Lại Mục đáp:
- Tôi sẽ làm như lời huynh dặn.
Thế rồi cả bọn lại tiếp tục đánh chén , rất tưng bừng hoan hĩ , bao nhiêu âu sầu buồn bã lúc trước đều tan biến hết.
Chẳng mấy chốc đã nghe tiếnng mõ cầm canh , trên trời sao cũng đổi ngôi, ước chừng đã đến canh tư , ông già râu cước lên tiếng đề nghị:
- Quí nhân đã đi quá xa nơi đậu thuyền , bọn tùy tòng nô bộc lại không đến đón về được, âu là chúng ta nên sửa soạn chiếu giường cho quí nhân nghỉ ngơi ở đây thôi.
Người thiếu niên hưởng ứng:
- Việc đó còn phải bàn bạc chi nữa. nhưng nhà Trang tiên sinh nơi đây lại không được rộng rãi gì lắm, mà mọi người cùng ở lại cả , thì e sẽ nằm đè lên nhau. Như thế, không được trân trọng đối với quí nhân. Chi bằng tôi với cụ cùng ra về, chỉ ba chị em Ngọc Cô lưu lại đây hầu hạ gối chăn cho quí nhân, gọi là báo đáp ơn sâu muôn một.
Ba chị em Ngọc Cơ nghe thiếu niên nói thế, đều đỏ ửng mặt, cúi đầu ra dáng thẹn thùng.
Viên Lại Mục nói:
- Tôi tuy thất học, nhưng thường được nghe nói ba người đẹp như gạo tấm thơm, mà gạo tấm thơm là phẩm vật quí giá, tôi đâu có đủ đức để mà hưởng hết cả.
Ông lão râu cước họ Dư nói:
- Lẽ nào lại như thế? Quý nhân nhiệt tâm hào hiệp được mọi người ngưỡng mộ, sao lại nói là không có đức? Ba chị em Ngọc Cô tuy không thuộc hạng sắc nước hương trời, nhưng lẽ đâu lại không có ý kết thảo ngậm vành, báo đáp ân sâu muôn một. Phẩm vật tùy hèn mọn, nhưng tạm tẩy trần đỡ một đêm, xin quý nhân chẳng nên ép lòng hờ hững !
Viên Lại Mục ngoài mặt tuy làm bộ nghiêm túc, lờ đi nhưng trong lòng thì đã mười phần kích thích, bèn đưa mắt nhìn nho sĩ để dò ý.
Nho sĩ hỏi:
- Vậy ý quí nhân thế nào?
Ðáp:
- Bình sinh tôi chưa hề phụ lòng người ta bao giờ. Nếu gạo chẳng chê tôi, lẽ nào tôi lại chê gạo chứ!
Cả bọn nghe viên lại mục nói thế, đều hò nhau thúc dục ba chị em Ngọc Cô nên tỏ ý bằng lòng ở lại để lo chiếu giường cho viên lại mục. Chỉ riêng nho sĩ, hơi nghiêm sắc mặt , nói:
- Chị em Ngọc Cô rơi nào hoàn cảnh lưu lạc khốn khổ thế này cũng đũ thương tâm lắm rồi. May gặp được quí nhân, có lòng trắc ẩn, ra tay cứu vớt, tuy lòng chẳng muốn nghe lời bức bách của mọi người. nhưng với ân đức của quí nhân thì sao khước từ cho được. Ðó cũng ví như con nhộng lấy tơ mà tự trói mình không thể nào có sức mà thoát ra được. Bị ép lòng, buộc miệng, ai là người chẳng ấm ức cơ chứ! Ðiều mà ba chị em Ngọc Cô chờ đợi ở bậc nhân nhân quân tử là cái chí giúp khốn phò nguy , chứ đâu phải ở những hành vi dâm dật, sờ hồng vuốt lục.
Giả sử quý nhân nghe những lời lỗ mãng, làm những hành vi cẩu thả, phản bội cái đức lớn mà chiều theo cái lòng dục riêng tư của mình, ấy là vì trước làm việc nghĩa, sau vì tư lợi . Như vậy, đâu có phải là việc mà kẻ hủ nho này phải nghển cổ, kiễng chân trông đợi ? Vì muốn chữa cái cố bịnh ở trong mà phải nói ra ngoài, xin quý nhân tha thứ cho sự mạo muội mà nghe lời nói ngu xuẩn của kẻ hủ nho này.
Viên Lại Mục nghe nho sĩ nói xong thì mồ hôi vã ra đây trán, xấu hổ không có đất mà trốn, bèn rời khỏi bàn tiệc , chắp tay vái nho sĩ rnấy vái, đáp:
- Lời cụ Dư nói vừa rồi , chẳng qua chỉ là lời nói mê sảng gàn dở của một cụ già đã gần đất xa trời , còn ý của các huynh cũng chỉ là ý của kẻ cuồng say quá chén, tiểu sinh vốn là một kẻ ngu dốt, tránh sao khởi bị họ thúc dục, may nhờ được tiên sinh chỉ trích ngăn cản mới không xẩy ra những hành vi cầm thú, phản đạo đức. Cho nên người xưa mới quý trọng bằng hữu khuyên can nhau là thế.
Thuốc đắng dã tật , tiểu sinh lẻ nào lại chẳng nghe lời của tiên sinh .
Nho sĩ họ Trang cũng chắp tay vái lại đáp lễ , rồi lớn tiếng khen :
- Quý nhân biết thân điều thiện , sửa điều lỗi , thật là hào kiệt trong thiên hạ , phúc không kễ hết . Cụ Dư với Lạc huynh vì lòng quê nôn nã nên mới xảy ra những lời nói buông tuồng không thể tha thứ được như thế . Nay quý nhân đã thành khẩn sửa chữa, thì cụ Dư và Lạc huynh cũng nên hối cải đi mới phải .
Ông già họ Dư, cùng với thiếu niên họ Lạc nghe nho sĩ nói thế , trong lòng cảrn thấy bối rối đều khấu đầu tạ lỗi . Còn ba chị em Ngọc Cô thì rất hoan hỷ vui mừng.
Nho sĩ bèn dẫn viên Lại Mục vào trong nhà . Nhà cửa vừa chật hẹp , vừa thô lậu . Ngoại trừ chiếc chõng tre kê ở giữa nhà và ngọn đèn lồng treo trên vách tường, còn lại trống trơn , không có vật gì khác.
Sau khi sắp xếp chổ ngủ cho viên Lại Mục xong xuôi, nho sĩ quay gót trở ra, đóng cửa lại kỹ càng, rồi nhẹ nhẹ bỏ đi .
Viên Lại Mục lên giường nằm ngủ. Lát tỉnh dậy thấy mình đang nằm ở dưới đáy một ngôi mộ cổ, bên cạnh có một cây đại thụ . Bốn phía chung quanh, toàn là mã anh màu vàng với cỏ thu ngỗn ngang chắn lối .
Sương mai đổ xuống chập trùng lạnh bỏ như cắt da cứa thịt, không sao chịu nổi .
Viên Lại Mục lấy làm ngạc nhiên, vội vã mặc quần áo, thì đằng xa trời dã hừng sáng. Chính lúc đó, nghe có tiếng người huyên náo ồn ào . Bọn tùy tùng, nô bộc đã tìm được dấu vết của chủ , hổn hển chạy đến, chúng bảo với viên Lại Mục :
- Khổ chưa Ðại nhân sao lại phải ngủ ở giữa chỗ sương gió thế này. Bọn chúng con đi tìm khắp mọi nơi , suốt cả đêm không nghỉ, ai ngờ lại ở đây.
Viên Lại Mục đáp:
- Chào ơi ! Ta đi đâu thì đi chứ. Chuyện này rắc rối làm. Bọn ngươi cũng thấy đấy.
Rồi viên Lại Mục dẫn bọn tùy tùng cứ thế đi dọc bờ sông về hướng Tây. Ði chừng độ một dặm, quả nhiên thấy một ông già thấp nhỏ, tóc bạc trắng phau, chòm râu từ hai bên má thả xuống, phất phơ trước ngực, đang buông lưới ở bên bờ cồn, mọc đầy những lau sậy. Có vẽ như ông sắp dời đi chỗ khác.
Viên Lại Mục vội vã hô gọi giữ, lại kín đáo đem chuyện gặp đêm qua kể cho ông lão biết.
Ông lão nghe xong, không giữ được vẻ ngạc nhiên, trơn mắt nhìn một hồi lâu, rồi mới ấp úng, nói:
- Quan nhân có chắc là từ mộ Trang tú tài lại đây không? Nay lão đã gần bẩy chục tuổi, chẳng bao giờ nghĩ rằng hôm nay được nghe câu chuyện lạ như thế , Viên Lại Mục hỏi:
- Vậy thưa cụ, Trang Tú Tài là người như thế nào ?
Ông lão thở dài, đáp:
- Ðây cũng là một mối duyên kỳ ngộ chứ không phải là ngẫu nhiên đâu. Ðể lão thuật hết cho ngài nghe.
Rồi rầu rầu cảm khái, ông lão bắt đầu câu chuyện:
- Chỗ hạ lưu này là một nhánh sông nhỏ của ghềnh Ðạo sĩ . Từ đây về hướng Tây, có một tòa sơn lâm , có một cụ già kết cỏ làm nơi trú ngụ . Ông già ấy là thân phụ của Trang Tú Tài , nay đã gần thất tuần rồi , cùng với lão là chổ hữu duyên . Tính ông cụ ít nói , lại chẳng có sở trường đặc biệt nào , chỉ thích đọc kinh , niệm Phật mà thôi . Còn con ông là Trang Tú Tài , chết cách đây hai năm , khi ấy mới có năm mươi tuổi . Nơi quan nhân nói ngồi uống rượu đêm qua , chính là mộ phần của Trang Tú tài đấy . Khi còn sống , ông ấy là một người ngay thẳng , tính tình hào hiệp . Thường những khi gặp mưa to gió lớn , thì thế nào ông ấy cũng ra đứng nơi bờ sông đứng chờ để vớt những người bị đắm thuyền .Hơn hai chục năm qua , số người được ông cứu , ngót hơn một ngàn người . Nếu gặp những người đã chết , thì ông ấy mua quan tài tẩm liệm đàng hoàng , rồi giao cho người đồng hành mang về quê . Duy chỉ có một ông lão , một thanh niên , và ba cô con gái , chẳng biết tên tuổi tịch quán là gì , nên vẫn còn chôn ở cạnh mộ Trang Tú Tài . Từ mùa thu năm ngoái ông cụ họ Trang đã dặn dò lão phu là nên để ý lưu tâm xem có vị quan nhân nào đi nhậm chức ở Quảng châu qua đây không ? Nay cứ theo lời quan nhân nói thì những người mà lão phu , việc này cụ Trang cũng biết ít nhiều . Nếu quan nhân muốn thì chúng ta cùng đến gặp cụ Trang một thể .
Viên Lại Mục đáp :
-Vậy xin cụ dẫn đường cho có được không ?
- Ðược , đây là việc nghĩa, lẽ nào lại để một mình quan nhân gánh hết. Rồi ông lão buông chèo gác mái, lên bộ lật bật từng bước dẫn viên lại mục đến nhà thân phụ Trang Tú Tài .
Còn cách xa cửa mọi người đã thấy Trang lão, một tay chống chiếc gậy trúc. một tay lần chuỗi tràng , đứng niệm phật ở dưới một gốc cây .
Chủ khách gặp nhau, sau mấy câu chào hỏi xã giao, Trang lão thở dài rồi mới nói:
- Lão phu từ trước vẫn một lòng chay tịnh, không cầu cạnh điều gì khác. Nào ngờ có một lần nằm mộng, thấy thằng con trai lão hiện về, cho lão biết là năm cỗ quan tài hai nam ba nữ, chôn ở gần chỗ ngôi mộ của hắn đều là người Châu Giang cả . Vậy nếu có vị quan nào đi nhậm chức qua đó thì hãy nhờ đem theo về an táng. Chắc chẳng còn tìm lại được thân tộc họ hàng gì nữa đâu, nhưng là để vong hồn người chết được qui hồi cố thổ . Như vậy, còn phúc hơn cả mười vạn tiếng kinh cầu . Lời dặn ấy, đến nay đã gần hai năm, lão vẫn còn nhớ . Ðêm qua, cháu lại hiện về, bảo cho lão biết là túc nguyện có thể hoàn thành được, sáng sớm mai cứ ra đứng chờ ở dưới gốc cây này, sẽ có người đến tìm. Vì thế lão mới đứng chờ ở đây đấy chứ .
Chẳng ngờ mộng triệu lại nghiệm đến thế . Trước đó, lão có đem việc này phó thác cho lão hữu đây , nhờ lão hữu tận tâm tận sức nghe ngóng dò hỏi hộ, thì công đức cũng không phải nhỏ . Nếu quí quan có thể hoàn thành việc nghĩa này, thì đừng ngại chi về chuyện hỏa táng năm cỗ hài cốt ấy cả, chỉ cần mang được cốt tro về Nam mà thôi, lão phu xin nguyện cúng một tháng tiền ăn để quí quan mua đất mai táng , công đức cũng không kém công của lão hữu đây .
Viên Lại Mục nghe xong lời Trang lão nói thì mười phần cảm động , lập tức trở lại chỗ mộ địa , ra lệnh cho đầy tớ và tùy tòng đào năm cổ hài cốt lên , phân biệt ra từng người một , lấy củi khô chất lên hỏa thiêu. Sau đó bỏ tro vào năm cái hộp khác nhau rồi đi.
Trên sông , thuyền đi rất nhanh như có người phù trợ.