Tôi vòng từ cửa hiệu “Hàng nội hóa” ở phố Bacchêcana sang nhà Bưu điện mới và thấy một dòng người xếp hàng dài lũ lượt. Hàng người như một cái đuôi! Mà không phải chỉ là một cái đuôi thường, đây là một cái đuôi có xoắn có nút hẳn hoi, như là một cái đuôi ngựa thồ.
Ngã tư bị nghẽn tắc. Bọn tài xế thò tay ra cửa sổ, đập thình thình vào thành xe, càu nhàu :
- Đúng lúc này thì cấm còi! Các cậu cứ phóng qua cái đám này xem sao nào!
Còi nào cho lại được, có bắn cao xạ cũng chẳng ăn thua. Đoàn xe dùng chắn sốc gạt người để mở đường tiến lên với tốc độ mỗi mét 5', có khi còn ít hơn.
- Chen đi đâu thế!
- Nhìn đằng trước kia!
- Nhìn đằng sau xem!
- Đứng vào hàng đi!
- Hàng nào?
- Hàng nào chẳng được, cần gì!
- Bạn ơi những người này không sao bảo cho biết phép văn minh được. Chúng ta đang ở thế kỷ 20. Mà thế nào là thế kỷ 20? Là văn minh. Thế nào là văn minh? Văn minh thứ nhất là bom nguyên tử, thứ hai là xếp hàng. Muốn sao thì sao bạn cũng phải nắm được hai thứ này. Cẩn thận! Khéo bước hụt đấy!
- Không, ông bạn ơi, chưa đủ đâu. Văn minh còn là cả nylông, chất dẻo, kẹo cao su. Ngoài ra, xin báo cáo với ngài là cả quần áo tắm nữa... Cẩn thận, mù à? Dẫm ngay vào chỗ chân rộp của người ta!...
- Còn lưỡi dao cạo an toàn “Gilét” thì sao? Các ngài quên à? Đã nói đến văn minh là phải đến “Gilét”.
- Thế còn “hu-la-húp?” Này, đừng có chen, đồ khỉ!
- Tôi biết rõ một điều: chừng nào chúng ta còn chưa biết cách xếp hàng thì còn chưa ra người gì cả. Ối! Lách đi đâu thế này?...
Đằng sau có người quát :
- Dẹp ra một tí! Bẩn đừng có trách!
Một người qua đường bảo bạn cùng đi :
- Đã có hàng thì phải xếp mới được.
Nghe lời khuyên thông tuệ đó, tôi cũng đứng vào. Thật ra là thế này: Chỉ cần anh dừng lại một cái là đằng sau có một hàng nối ngay lập tức.
- Lạy Trời phù hộ cho cái người nghĩ ra xếp hàng!
- Đừng quên tắc-xi đấy nhé! Xếp hàng là một, tắc-xi là hai.
Bà lão đứng trước tôi hỏi :
- Xếp hàng để mua gì thế này?
- Mua gì chẳng được? Đã có hàng thì cứ xếp.
- Chắc chắn người ta sẽ bán cho một thứ gì đấy.
Mấy phút sau chính cái người nói câu đó lại hỏi người bên cạnh :
- Cậu biết xếp hàng mua gì không?
Rồi anh ta lại phải trả lời đúng câu hỏi của một người khác :
- Mua gì chẳng được.
Một người nói :
- Không có hàng thì làm sao dẹp nạn đầu cơ.
Một người khác hùa theo :
- Cái bọn đầu cơ làm cho chúng ta khánh kiệt! Ai nghĩ ra cái lối xếp hàng này hay thật...
Hai anh cảnh sát, một đứng cuối, một đứng đầu hàng luôn miệng hô :
- Đừng ồn!
- Đứng vào hàng!
- Dẹp ra vào xe đi!
Chúng tôi nối bước nhau tiến lên, đúng hơn là nối nhau từng tấc đất mà tiến. 9h sáng tôi có hẹn gặp một người. Bây giờ đã gần 9h.
- Này ông bạn, ông đến sau tôi. Đừng có làm trò cù lần như thế!
- Có nhà ông cù lần thì có, ông bạn chí tên ạ. Tôi đứng đây từ bây giờ sáng. Người này đến cũng chen lên trước, người kia đến cũng chen lên trước, tôi đã không thèm nói, nhưng xem ra không nói không được.
Một người đứng trong hàng nói :
- Cuộc đời là thế, bạn ơi, không làm gì được đâu. Như tôi đây ăn lương nhà nước đã 22 năm. Những bọn nhãi ranh hôm qua, nay đã là trưởng phòng, giám đốc cả. Ai cũng thế, cứ đến là chen lên trước...
- Xin lỗi ông, sắp bán gì thế?
- Chào! Chính tôi cũng chẳng biết nữa. Đứng 2 tiếng rồi, người bảo bán lốp ô tô, người lại bảo bán dầu hỏa.
- Tôi mua lốp làm gì?
- Cái nhà cô này, thế mà cũng đòi nói! Nếu thánh Ala đã cho ta lốp thì ắt mai đây sẽ cho ta cả chiếc ô tô.
- Liệu có bán cả 4 chiếc lốp một lúc không đấy?
- Cái đó thì không biết. Chưa ai ra khỏi hàng, có ai mà hỏi.
- Thế họ chuồn đi đằng nào cả?
- Người ta cho ra cửa sau để khỏi chen lấn.
Đến 10h30. Dòng người mỗi lúc một dài.
- Nếu bán lốp thì phải có giấy cơ đấy. Không giấy không bán cho đâu.
- Giấy nữa? Giấy của Đảng dân chủ à? Sáng danh Chúa chúng ta đều là người dân chủ cả đấy!
- Bán đầu thì thèm vào đứng.
- Bán gì chẳng được, miễn là có.
- Dầu đựng vào túi à? Ác thật, nhà có can mà không mang đi kia chứ.
- Lấy tích-kê đã, rồi chạy về lấy can vẫn kịp.
- Lại còn tích-kê nữa cơ à?
- Cậu ở đâu ra mà nghe thế? Chẳng nhẽ người ta biến không cho cậu hẳn! Đừng có hòng!... Này, còn phải nói thế nào nữa, đừng xô anh em thế!...
- Xin lỗi anh, đằng sau họ đẩy đấy.
- Ông hiểu cho, tôi còn có việc cần...
- Việc cần!... Xem ông ấy kìa! Theo ông, những người khác đều ăn không ngồi rồi cả hay sao? Ai chả có việc. Ông cứ chờ đấy, chẳng sao cả đâu.
- Tôi xin hỏi, không biết đến trưa có mua được không nhỉ?
- Tôi nghĩ rằng... Chen đi đâu thế này? Anh muốn ngồi lên vai tôi à?
- Không kính lão tí nào. Giáo với chả dục!
- Hẳn là ông ngoài 40?
- Sao anh lại nghĩ thế?
- Bởi vì khi người ta ngoài 40 xuân, người ta thường cho rằng trên đời không còn ai lịch sự và tử tế cả...
- Ông có biết hắn gì không?
- Inxulin.
- Inxulin? Nó là cái gì thế?
- Thuốc chữa bệnh đái đường.
- Vậy tôi dùng làm gì? Của nợ!
- Người anh em gằn quá đấy! Thế nào là của nợ? Cứ mua đi rồi sau bán lại. Ông Giunưu hàng xóm nhà tôi chỉ có thế mà giàu to đấy. Mua ở đây có 2 đồng rưỡi mà bán được những 25 đồng.
- Các ông biết không, thế hóa ra nước nhà có những lĩnh vực hoạt động mới.
- Thế ông nghĩ sao? Này, xếp hàng không phải là chuyện đùa đâu. Người ta đi xếp hàng mà xây được nhà đấy... Bỏ cái cùi tay ra khỏi đầu tôi đi!
- Tốt nhất là ông cất cúi đầu ra khỏi cùi tay tôi thì có.
- Xin lỗi, ông làm ơn cho biết người ta bán gì vậy?
- Vải thô.
- Vải thô gì?
- Gì nữa? Mỹ chứ còn gì. Bây giờ cái gì cũng Mỹ cả.
- Không phải vải thô đâu. Không biết cũng đòi nói. Xi măng!
Bà già đứng trước tôi nổi giận :
- Không phải vải thô, không phải muối, cũng không phải dầu hỏa. Các người không nghe đài hả?
- Nghe chứ. Nhưng sao?
- Ngài thị trưởng cấm mọi thứ xếp hàng, trừ xếp hàng mua cà phê thì được. Bây giờ không còn xếp hàng gì khác ngoài cà phê nữa.
Cái tin cà phê truyền như điện trong đám xếp hàng.
- Cà phê à? Hay quá nhỉ!
- Cà phê thì tôi xếp hàng hai ngày cũng được. Có phải là mua được rồi mới chịu đi.
- Lệnh thế này: chỉ được phép xếp hàng mua cà phê thôi. Xếp hàng mua cái khác là bị trừng phạt!
11h trưa... Chỉ còn độ mươi bước nữa là đến quầy hàng. Các rèm cửa sổ đều buông kín nên không biết bên trong làm gì.
- Người ta có bán nhiều không?
- Mỗi người 50g.
- Đừng hòng. Mỗi người 50g thì làm sao đủ cho mọi người được.
- Được có 50g thì riêng tôi, tôi chẳng thể đứng lâu như thế này được.
- Thì cốt sao được 50g đi. Rồi sau mình cho thêm 2 cân đậu vào, trộn đều lên, thế là có 2 cân rưỡi cà phê hảo hạng rồi.
Một người bảo bạn :
- Này, mình quên không mang tiền, cậu đưa mình 2 đồng rưỡi đi.
Người kia đáp :
- Được thôi, nhưng không phải cho vay: cậu đưa cho mình nửa suất cà phê của cậu.
Người la, người kêu cứu, người bị chen bẹp, người đánh rơi ví, người bị lạc bạn... Tóm lại, đủ mọi cách trên đời!... Người ta xô đẩy mọi phía, chèn ép mọi phía... Cuối cùng, tôi cái đầu xuống chui vào dưới tấm rèm sắt hé mở.
Người bán hàng hỏi bà già trước tôi :
- Cụ mua số mấy?
- Lại còn số nữa?
- Không số sao được? Cụ ơi, mau lên, hất giờ rồi. Nói đi cụ!
- Đã xay rồi à? Cháu ơi, bảo họ xay cho già mịn vào nhé. Mịn nhất ấy...
- Mịn hay không thì cũng thế thôi, cụ ạ. Chỉ còn đằng có tuyết thôi.
- Cha mẹ ơi, già này sống đều bạc đầu mà chưa bao giờ thấy cà phê có tuyết cả.
- Cà phê gì nữa? Cháu hỏi cụ mang số mấy cơ mà?
- Số 35. Cho già loại có nơ ấy...
- Cụ lại nói chuyện gì vậy?
- Thế không phải cháu hỏi số giày à?
- Cháu bán mũ, cụ ơi, mũ ấy mà...
Người bán hàng lấy mũ trong hộp ra.
- Cha mẹ ơi, già mua mũ làm gì? - Bà già nói - mà lại là mũ đàn ông nữa chứ... À, mà thôi, đã xếp hàng chắc là rẻ hơn. Thôi, cứ cho già một chiếc, già mua cho thằng con trai. Bao nhiêu ấy nhỉ?
- 68 đồng 7 hào 3.
Bà cụ trả tiền và lấy một cái mũ màu cà phê.
Bây giờ đến lượt tôi. Người bán hàng nói :
- Mũ Ý đấy thưa ông, ngày mai ông không mua nổi nữa đâu. Bây giờ mua cái gì cũng thế, không phải là dễ. Ông chọn mau lên...
Đông cũng như hè, có bao giờ tôi đội mũ đâu. Nhưng, nghĩ một tí, tôi quyết định rằng nếu đã xếp hàng thế này hẳn là phải rẻ, tôi liền mua một cái.
Người đứng sau tôi kêu ầm lên vẻ nóng ruột, tựa hồ người ta sắp bán hết mất mũ, không còn đến lượt anh ta nữa :
- Cho tôi 4 chiếc đấy nhé. Một chiếc số 56 và ba chiếc số 57. Màu nâu hoặc màu be.
Tôi trả 68 đồng 7 hào 3 xu và lấy một cái. Lối ra đầu kia. Phải trèo lên một cái cầu thang rồi đi cửa sau phố khác. Lúc ấy là 12h kém 15. Mua được cái mũ rẻ tôi mừng quá quên cả mệt. Tôi ôm hộp mũ đi cho đến chiều tối. Lúc 5h chiều, tôi ra bến ca nô về nhà. Đến quầy về tôi thấy có người gọi tôi :
- Giepđét!
Tôi quay lại thì ra anh Buckhan - gương lé, bạn học cũ với tôi. Anh ta bị đuổi khỏi trường Lixê vì hạnh kiểm xấu. Tôi sẽ kể hành tung của anh ta cho các bạn nghe. Dưới chân bàn anh ta đặt một cái gương con để ngắm đùi các cô giáo. Một bữa anh ta bị phát hiện và bị đuổi học. Từ đấy anh ta mang cái biệt hiệu “gương lé”. Lâu lắm rồi tôi không gặp anh ấy.
- A, Buckhan, xin chào! Thế nào, khỏe chứ?
- Cám ơn, cũng khá.
- Bây giờ cậu làm gì?
- Phò phạch.
- Phò phạch gì?
- Có gì làm nấy. Mình phò bọn con buôn đi bán hàng ế. Chẳng hạn, hôm nay mình giúp một thằng Do Thái bán chạy 970 cái mũ.
Nghe đến chữ “mũ” tôi đã giật mình, bèn hỏi :
- Cậu bán thế nào?
- Dễ thôi. Hàng của người ta 3 năm xếp xó. Trong làng buôn ai cũng biết mình cả. Hắn ta đến chỗ mình. Đôi bên thỏa thuận 25% lãi suất. Đến 3h chiều mình bán hết trơn. Cầu trời phù hộ cho hắn, hắn phải trả mình 850 đồng. Đáng lẽ mình được 900 đồng, nhưng cửa kính quầy hắn bị vỡ, thiệt hại chia đôi.
- Nhưng cậu làm sao bán được đống hàng ấy?
- Chỉ cần vài 3 đồng là mình thuê được chừng 15 thằng ma cà bông. Trong nửa giờ bọn ấy tổ chức được một dây xếp hàng trước cửa hiệu. Cũng chả đến nửa giờ đâu. Ai đi qua thấy xếp hàng cũng đứng lại. Cậu biết không, ở nước ta bây giờ người ta đâm mê xếp hàng. Mà khi đã xếp hàng rồi thì đuổi họ cũng không được... Sau đó thì cậu biết đấy... Như chiều nay chẳng hạn: chúng nó bán được hết mũ và đóng gọn cửa hàng. Dân chúng mua như cướp ấy. Vất vả lắm mới kìm được. Bọn ngốc nhiều lắm, bạn ạ.
- Đúng đấy - Tôi hiểu đồng tình.
- Cậu không thể hình dung có bao nhiêu thằng ngốc trên đời.
- Hình dung được chứ. Lại còn những thằng ngu đến mức...
- Thật là vô khối giống lừa.
- Nhiều thật, nhiều thật, bạn ạ.
- Giá cậu được nhìn mặt những thằng ngốc ấy...
- Nhìn làm quái gì? Mình biết thừa rồi. Nhưng loại mũ ấy có rẻ được chút nào không?
- Rẻ gì, thứ ấy cửa hàng nào chả có.
- Mình cũng muốn xem... Không, không phải phải xem lũ ngốc đâu, mình muốn xem mũ ấy...
- Còn 15' nữa ca nô mới đến. Đi với mình, mình sẽ chỉ cho cậu xem mũ ấy trong các cửa hàng.
Tôi nhìn những ô kính tủ hàng mà không dám tin mắt mình nữa: ở đâu cũng toàn thứ mũ tôi vừa mua sáng nay. Giá đồng loạt: 68 đồng 7 hào 3 xu.
- Như thế nghĩa là đáng lẽ được mua thoải mái trong bất cứ cửa hàng nào thì bọn ngốc kia nhất thiết phải chen lấn nhau xếp hàng, huých đạp lẫn nhau, xé quần xé áo của nhau rồi mới mua được vẫn thứ hàng đó với giá cả đó - Tôi hỏi, giả bộ như không có chuyện gì xảy ra cả. Trên đời này nhiều thằng ngốc thật đấy.
- Ngốc khổ ngốc sở ấy chứ! Ngày mai mình sẽ đi bán điếu cho cửa hàng Grant. Lão còn ế đến hàng ngàn chiếc chứ không ít.
- Điếu cũng mua à?
- Bọn ngốc ấy cái gì chẳng mua. Bát điếu cũng mua mà thậm chí đến xe điếu cũng mua hết, miễn là xếp hàng. Mình chỉ sợ độc có một điều.
- Điều gì?
- Sợ không đủ hàng bán. Đám người ấy phá nhà chứ chẳng chơi.
Tôi với Buckhan - gương lé trở về chỗ ca nô. Đến nơi anh ta hỏi :
- Cậu cầm cái gì thế?
Tôi giấu hộp ra sau lưng để anh ta khỏi nhìn thấy cái nhãn.
- Mua một đôi dép về đi ấy mà - Tôi trả lời qua quít.
Về nhà tôi đè mũ lên bàn.
Lúc làm việc thỉnh thoảng tôi ngẩng đầu lên nhìn. Một mặt nó gợi nhớ cái xuẩn ngốc của tôi, mặt khác, nó cũng là một nguồn an ủi thật hú vía? Suýt nữa ngày mai tôi đi mua một cây xe điếu thì sao? Biết dùng nó làm gì cho được?
Xem tiếp chương 33