Anemia)
"- Bác sĩ ơi, bác sĩ nói tôi thiếu máu, sao không cho tôi uống thuốc?"
Thiếu máu là má»™t tình trạng do sá»± bất thưá»ng cá»§a các hồng huyết cầu (red blood cell), ngay từ lúc sinh ra hay má»›i bị sau nà y, hoặc là biểu hiện cá»§a má»™t bệnh không phải bệnh vá» máu. Khi có thiếu máu, khối lượng hồng huyết cầu lưu thông trong máu sút giảm, trị số hemoglobin cá»§a ngưá»i thiếu máu dưới 12 g/dl nếu là phụ nữ, dưới 14 g/dl nếu là đà n ông.
Triệu chứng
Triệu chứng tùy và o nguyên nhân gây thiếu máu, mức độ thiếu máu nhẹ hay nặng, thiếu máu xảy ra từ từ hay mau chóng. Nhiá»u trưá»ng hợp thiếu máu nặng vẫn không gây triệu chứng gì cả nếu thiếu máu xảy ra cháºm cháºm qua nhiá»u ngà y tháng; nhưng thưá»ng, khi trị số hemoglobin (viết tắt Hb) xuống dưới 7 g/dl, ngưá»i bệnh sẽ thấy mau mệt, nhức đầu, khó thở, choáng váng, Ä‘au ngá»±c. Khi ngưá»i bệnh trông xanh quá, than nhìn không còn rõ, xỉu, tim Ä‘áºp nhanh, ta nên mau chóng thăm khám và chữa trị ngay.
Nhiá»u trưá»ng hợp thiếu máu được khám phá khi bác sÄ© tình cá» thá» CBC (complete blood count, đếm máu toà n diện: cho biết các trị số bạch cầu, hồng cầu, Hb, tiểu cầu, thể tÃch hồng cầu, xem hồng cầu bình thưá»ng, to hoặc nhá»... Thưá»ng ta thá» CBC má»—i 3 năm để truy tìm thiếu máu, và các bệnh vá» máu khác).
Nguyên nhân
Nguyên nhân tạo thiếu máu rất nhiá»u:
- Thiếu máu do thiếu chất sắt: chiếm đến 25-35% các trưá»ng hợp thiếu máu, xảy ra trong những trưá»ng hợp mất máu lâu ngà y, như phụ nữ ra máu nhiá»u khi có kinh; ung thư ruá»™t già khiến máu âm thầm chảy rỉ rả ngà y nà y sang ngà y khác, dù mắt ta không nhìn thấy...
- Do bệnh kinh niên: cÅ©ng chiếm 25-35% các trưá»ng hợp thiếu máu. Các bệnh kinh niên như bệnh tháºn, bệnh gan, bệnh tuyến ná»™i tiết... lâu ngà y có thể khiến ta đâm thiếu máu.
- Tan huyết (hemolytic anemia, các hồng huyết cầu bị phá há»§y) và tá»§y xương không tạo đủ máu: 15% các trưá»ng hợp thiếu máu.
- Bệnh myelodysplasia: 10% các trưá»ng hợp thiếu máu.
- Bệnh thalassemia (khiến hồng huyết cầu có dạng nhá»):
5-10% các trưá»ng hợp thiếu máu.
- Các bệnh khác: 5-10% các trưá»ng hợp thiếu máu. Chẳng hạn như bệnh thiếu chất sinh tố B12, thiếu chất folate...
Thăm khám
Bạn thấy, thiếu máu có thể do rất nhiá»u nguyên nhân khác nhau. Có nguyên nhân là nh thôi (tại ra kinh hÆ¡i nhiá»u má»—i tháng), song cÅ©ng nhiá»u nguyên nhân độc (ung thư ruá»™t già , ung thư máu...). Thiếu máu, không giản dị chỉ cho "thuốc bổ máu" rồi xoa tay yên tâm. Ta cần tìm hiểu tại sao lại thiếu máu váºy.
Việc tìm hiểu tại sao thiếu máu nếu không khéo sẽ rất tốn kém. Thá» máu lung tung vừa tốn kém, đã váºy lắm khi không đưa đến định bệnh. Thế nên, tìm hiểu tại sao bạn thiếu máu ta nên là m từng bước má»™t.
Bệnh gì cÅ©ng thế, trừ trưá»ng hợp khẩn cấp, tìm hiểu bao giá» cÅ©ng bắt đầu bằng phần trò chuyện, danh từ chuyên môn gá»i là bệnh sá» (history). Bác sÄ© thân máºt há»i bạn, xem bạn có biết bạn thiếu máu, và từ hồi nà o. Nếu bạn trả lá»i: "Ôi, bác sÄ© lo gì. Tôi bị bệnh thalassemia từ hồi má»›i đẻ, hồng cầu có dạng nhá», thá» ra lúc nà o cÅ©ng thấy thiếu máu, nhưng tôi khá»e lắm. Ãây tôi Ä‘em kết quả thá» CBC 10 năm trước, so vá»›i thá» máu cá»§a bác sÄ© vừa là m, cÅ©ng vẫn váºy". Thế thì ta yên tâm, không cần là m gì thêm, chỉ thỉnh thoảng thá» lại CBC xem có gì thay đổi.
Còn bạn trả lá»i: "Không bác sÄ© ạ, trước giá» chưa bác sÄ© nà o nói tôi thiếu máu cả. Má»›i năm trước, tôi mua bảo hiểm nhân thá», há» thá» máu, rồi vui vẻ bán bảo hiểm cho tôi, có thấy há» nói gì đâu. Bây giá» bác sÄ© bảo Hb tôi có 9 thôi, thấp quá, thảo nà o tôi hay thấy mệt mệt", thì ta phải tìm hiểu tiếp tại sao bạn lại thiếu máu.
Bước kế trên đưá»ng tìm sao bạn bá»—ng nhiên đâm thiếu máu trong vòng 1 năm qua, xin bạn cho biết ngoà i chuyện bạn hay thấy mệt mệt, bạn còn triệu chứng gì khác (ra kinh nhiá»u, Ä‘i cầu ra máu...), hiện có bệnh gì quan trá»ng (bướu tá» cung, suy tuyến giáp trạng, bệnh gan, bệnh tháºn...) và đang dùng những thuốc gì (má»™t số thuốc có thể là m tan huyết).
Sang phần thăm khám, bác sÄ© cẩn tháºn tìm xem bạn có nổi hạch bất thưá»ng (ung thư máu, ung thư hạch...), bạn có và ng da, và ng mắt (bệnh gan, bệnh tan huyết...), gan và lá lách (spleen) bạn có to lên (bệnh gan, bệnh vá» máu...), xương bạn sá» thấy thốn Ä‘au (ung thư máu...), tá» cung bạn to lên vì bướu (nên bạn ra kinh nhiá»u), trong phân bạn có máu (ung thư bao tá», ung thư ruá»™t già )...
ThỠnghiệm
Phần nà y hơi chuyên môn một chút, mong bạn tiếp tục theo dõi, và bạn sẽ hiểu tại sao bác sĩ chưa vội cho thuốc (thực ra, bác sĩ đã biết bạn vì sao thiếu máu đâu).
Khi là m thêm các thỠnghiệm để tìm hiểu nguyên nhân gây thiếu máu, ta luôn nên thỠhemoglobin (Hb) và hematocrit (Hct), reticulocyte count (đếm tế bà o reticulocyte), mean corpuscular volume, và là m peripheral blood smear (xem phết máu ngoại biên).
Hemoglobin (Hb) và hematocrit (Hct) là hai trị số biểu hiệu cho khối lượng cá»§a hồng huyết cầu (red blood cell mass), giúp ta biết có thiếu máu hay không: có thiếu máu khi Hb dưới 12 g/dl (hematocrit dưới 36%) ở phụ nữ, và dưới 14% (hematocrit dưới 41%) ở đà n ông. Hai trị số hemoglobin (Hb) và hematocrit (Hct) thưá»ng Ä‘i song hà nh vá»›i nhau, cao cùng cao, thấp cùng thấp.
"Reticulocyte count" (đếm tế bà o reticulocyte) phản ảnh mức độ sản xuất hồng huyết cầu mau hay cháºm, cho biết tá»§y xương (bone marrow) đã đáp ứng ra sao trước sá»± thiếu máu. Nếu reticulocyte count thấp, sẽ cho ta thấy tá»§y xương bịnh, không sản xuất đủ các hồng cầu; ngược lại, khi trị số nà y cao, ta biết Ä‘ang có sá»± thất thoát hồng cầu quá mức (như chảy máu đưá»ng tiêu hóa, chảy máu đưá»ng sinh dục...), hoặc Ä‘ang có hiện tượng tan huyết, há»§y hoại hồng cầu bất thưá»ng trong cÆ¡ thể (vì chuyá»n sai máu, vì dùng thuốc...)
"Mean corpuscular volume" (MCV, Ä‘o khối lượng trung bình cá»§a hồng cầu) thưá»ng được dùng để phân loại thiếu máu: thiếu máu vá»›i hồng huyết cầu có dạng nhá» (trị số MCV sẽ thấp, như trong trưá»ng hợp thiếu máu do thiếu chất sắt, do bệnh bẩm sinh thalassemia); thiếu máu vá»›i hồng huyết cầu có dạng bình thưá»ng (trị số MCV bình thưá»ng, như trưá»ng hợp thiếu máu vì có bệnh kinh niên); thiếu máu vá»›i hồng huyết cầu có dạng to (trị số MCV gia tăng, như trưá»ng hợp thiếu máu do thiếu sinh tố B12, thiếu chất folate...).
Ãể tìm nguyên nhân gây thiếu máu, xem má»™t phết máu ngoại biên dưới kÃnh hiển vi (peripheral blood smear) cÅ©ng là điá»u cần thiết. Dưới kÃnh hiển vi, ta có thể thấy hồng huyết cầu nhá» dạng hay to vóc, các hồng huyết cầu cùng lứa hay đứa to đứa nhá», trông giống nhau hay đứa tròn đứa méo. Ãồng thá»i, dưới kÃnh hiển vi, ta cÅ©ng có thể xem các bạch huyết cầu (white blood cell) và tiểu cầu (platelet, có nhiệm vụ trong sá»± đông máu) có bất thưá»ng không; nhiá»u bệnh vá» máu không những gây thiếu máu, còn tạo những bất thưá»ng cho bạch huyết cầu và tiểu cầu.
Trên là những thá» nghiệm sÆ¡ khởi trên bước đưá»ng Ä‘i tìm nguyên nhân gây thiếu máu. Tùy kết quả những thá» nghiệm trên, có khi còn cần thêm nhiá»u thá» nghiệm kế tiếp nữa. Nếu cần, chúng ta sẽ nhỠđến bác sÄ© chuyên khoa vá» máu (hematologist) tiếp tay, là m những thá» nghiệm đặc biệt, kể cả việc đâm kim và o tá»§y xương rút ra chút tá»§y để nhuá»™m và xem dưới kÃnh hiển vi (bone marrow biopsy): việc nà y giúp cho thấy có thiếu chất sắt trong tá»§y hay không, có bệnh lao hoặc ung thư ăn lan và o tá»§y...
Chữa trị
Ãến đây, bạn đã rõ vấn đỠthiếu máu lắm khi rất nhiêu khê, việc chữa trị không giản dị chỉ cho "thuốc bổ máu" rồi xoa tay yên tâm, đêm ngá»§ thẳng giấc. Việc chữa trị tùy nguyên nhân gây thiếu máu ta tìm ra, và con đưá»ng truy tìm nguyên nhân nhiá»u trưá»ng hợp phải trải từng giai Ä‘oạn má»™t. Bạn đừng ngạc nhiên và giáºn khi thấy bác sÄ© cứ thá» máu bạn hoà i.
Rồi nhiá»u khi tìm ra nguyên nhân gây thiếu máu, bệnh lại không có thuốc chữa (như bệnh thalassemia, khiến hồng cầu có dạng nhá»). Như váºy, chữa thiếu máu quả tùy từng trưá»ng hợp. Sợ bà i dà i quá, nên chỉ xin lấy hai trưá»ng hợp thiếu máu do thiếu chất sắt sau là m thà dụ chữa trị.
Có cháu gái 16 tuổi, than hay choáng váng, mắt tối Ä‘en lúc ngồi xuống đứng lên. Khi khám trông cháu hÆ¡i xanh. Há»i thêm, cháu nói kinh cháu ra Ä‘á»u má»—i tháng nhưng khá nhiá»u, má»—i lần ra có máu cục. Thá» máu thấy Hb thấp, chỉ 9.2 (bình thưá»ng 12-16 ở phụ nữ), trị số MCV thấp, và chất sắt trong máu cÅ©ng thấp nốt: ta biết cháu thiếu máu do thiếu chất sắt vì kinh ra nhiá»u. Chữa bằng chất sắt, trong vòng và i tuần thá» lại sẽ thấy Hb trở vá» bình thưá»ng, và cháu không còn thấy choáng váng, mắt tối Ä‘en lúc ngồi xuống đứng lên nữa. Ta dặn cháu tiếp tục uống chất sắt cho Ä‘á»u.
Má»™t bác gái khác, trên 50, mãn kinh đã mấy năm, gần đây có triệu chứng tương tá»± như cháu gái 16 tuổi kể trên, thá» máu ra cÅ©ng thấy y váºy: Hb thấp, chỉ 9.2, trị số MCV thấp, và chất sắt trong máu cÅ©ng thấp nốt. Há»i bác, bác cho biết từ nhỠđến giá», bác chưa từng bị thiếu máu. Trưá»ng hợp nà y đáng lo lắm, không coi thưá»ng được, ung thư ruá»™t già hay xảy ra cho ngưá»i trên 50 tuổi, hay gây chảy máu đưá»ng tiêu hóa âm thầm đưa đến thiếu máu.
Ta cho bác uống tạm chất sắt, rồi gá»i đến bác sÄ© chuyên khoa tiêu hóa nhá» soi ruá»™t già . Ta căn dặn bác đừng tin và o "thuốc bổ máu", uống thá» trước đã, triệu chứng không bá»›t má»›i Ä‘i soi ruá»™t già , không, bác nên Ä‘i xem bác sÄ© chuyên khoa tiêu hóa cà ng sá»›m cà ng tốt.
Váºy, thiếu máu, do nhiá»u nguyên nhân là nh, mà cÅ©ng có thể do những nguyên nhân rất dữ. Việc định và chữa thiếu máu thưá»ng phải qua nhiá»u giai Ä‘oạn, cần lấy thêm máu để thá». Có khi, ta cần đến cả sá»± giúp đỡ cá»§a bác sÄ© chuyên khoa máu. Bạn có thể kêu trá»i, "Tôi đã thiếu máu, chẳng thấy cho thuốc bổ máu gì cả, lại cứ lấy máu thêm! Hết bác sÄ© chÃnh (primary care physician), rồi bác sÄ© chuyên khoa máu, còn đòi lấy tá»§y xương Ä‘em thá» nữa chứ". Thưa bạn, nhiá»u trưá»ng hợp thiếu máu, tìm nguyên nhân không dá»…, việc phải là m ta nên là m, xin bạn hiểu cho.
Bác sÄ© Nguyá»…n Văn Ãức