Cuộc chạy đua tổng thống - Boris Yeltsin

[phongvan]

Nước Nga và các tướng lĩnh

Nước Nga bao giờ cũng tự hào với các tướng lĩnh của mình.
Đó là các tướng lĩnh của cuộc chiến tranh năm 1812, các tướng lĩnh của chiến dịch Crưm (tuy bị thất bại), các tướng Mikhail Scobelev, Alexei Brusilov, các tướng lĩnh của Cuộc chiến tranh Vệ quốc vĩ đại trong Thế chiến hai: Georgi Zukov, Konstantin Rocosovski, Van Konev.
Thậm chí từng là những nhân vật mâu thuẫn, nhưng những anh hùng trong cuộc nội chiến Mikhail Tukhachevski, Vasih Bhukher, Iona Yakir trong lịch sử họ vẫn là những anh hùng. Cho đến giờ đây chúng ta vẫn còn trăn trở, dằn vặt với những bí ẩn: không hiểu cuộc sống của chúng ta sẽ thế nào nếu như Stalin không đầy ải họ, không xử bắn họ? Có thể ngay trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại số người thương vong cũng ít hơn chăng?
Trong cuốn phim nổi tiếng của Nikita Mikhalkov “Chìm trong ánh nắng” có một trích đoạn gây chấn động: Một vị tướng đỏ bị dẫn đến Lubianca, mặt mũi bầm nát. Trước đó mới có nửa tiếng đồng hồ con người này còn là một vị anh hùng dân tộc, còn bây giở: ông bị tra tấn dã man, không kìm nổi thổn thức - máu me, mũi dãi và nước mắt quện nhau trên mặt. Ai đã gây ra chuyện này? Tất cả chỉ có ba nhân viên an ninh: Họ tống vào quai hàm ông mấy quả đấm và thế là con người to lớn kia ngã vật bất động. Tôi nhớ là khi xem bộ phim này, tôi cứ suy nghĩ dằn vặt: sao lại thế được nhỉ? Thời đại nào mà kỳ quặc đến thế nhỉ? Một con người dũng mãnh đã chỉ huy những binh đoàn, quân đoàn, tập đoàn quân, không hề biết sợ chiến tranh thế giới, thậm chí cũng chưa kịp đợi đến chiến tranh thế giới, thì bỗng chốc chỉ trong khoảnh khắc chẳng còn là ai nữa, không còn trên đời nữa. Toàn bộ hy vọng của ông chỉ muốn được gọi điện cho Stalin cũng không diễn ra!
Trong tôi còn nảy ra suy nghĩ khác nữa: Nếu như những tướng lĩnh đó nổi tiếng không bắn vào dân thường, không tuyên bố một cuộc khủng bố đồng loạt nhằm vào những người nông dân nổi dậy và những người Cô dắc, không làm sạch đến gốc rễ cả một tầng lớp xã hội - thì chắc chắn chẳng cần phải ngồi trên những chiếc xe chở phạm nhân như vậy?
Tại sao tôi lại đề cập vấn đề này chi tiết như vậy?
Cho mãi đến cuộc bầu cử năm 1996 một làn sóng các tướng lĩnh - chính khách Nga mới đã tác động ghê gớm lên đời sống chúng ta. Độc giả tự thấy đấy. Tướng Pavel Grachov, Bộ trưởng Quốc phòng; Tướng Zokhar Dudaev, Tổng thống của “Chesnia độc lập”; Alexandr Lebed, ứng cử viên Tổng thống và Thư ký Hội đồng an ninh. Các tướng Alexandr Korzakov, người đứng đầu Cơ quan an ninh Tổng thống, và Mikhail Barsukov, Giám đốc Cơ quan an ninh Liên bang. Mỗi người có tấm lai lịch riêng của mình. Nhưng cũng có những điều để nói về từng người này.
Trong cuốn sách trước, tôi đã viết về những dấu vết nóng bỏng, về sự kiện bi thảm mùa thu năm 1993. Lúc đó tôi nghĩ rằng chủ nghĩa cộng sản đã vĩnh viễn bị chôn vùi. Không ai muốn để sự kiện dẫn đến đụng độ ồ ạt như vậy. Nhưng một khi Xô-viết Tối cao do Khasbulatov đứng đầu áp đặt trước Tổng thống và đất nước cái lô gích nội chiến, thì buộc phải hành động rất kiên quyết và mau lẹ. Đó là những ngay đau khổ đối với Matxcơva. Nhưng dù sao tôi cũng cho rằng thắng lợi chủ yếu của mình là ở chỗ chúng ta đã tránh được một cuộc xung dột đẫm máu quy mô lớn, một cuộc nội chiến giữa những người ủng hộ Xô viết Tối cao cộng sản và một chính quyền Tổng thống hợp pháp trên toàn nước Nga.
Chính lúc đó tôi đã suy ngẫm sâu sắc điều này. Hay có thể nói theo cách khác - lần đầu tiên tôi va chạm với một loại tướng lĩnh không có chính kiến. Lạnh lùng vẻ bên ngoài, dường như được tôi luyện từ thép ra, thẳng thắn, trung thành với lời tuyên thệ và nghĩa vụ - họ muốn được người ta coi như vậy. Nhưng qua kiểm nghiệm thì hoá ra ngược lại.
Thường là ở những người dân sự khiêm tốn, nhút nhát và sách vở (những thí dụ điển hình như Sakharov, Likhachev, Sobchac, Starovoitova) thì chính kiến lại rõ ràng và hành động kiên quyết hơn.
Danh sách những người như thế có mà vô tận.
Trong suốt những năm từ 1990 đến 1996 - giờ đây nghĩ lại tôi hoàn toàn tin rằng trên đầu nước Nga lúc nào cũng treo lơ lửng bóng tối âm u, nội chiến. Rất nhiều người Nga tin tưởng một cách đơn sơ mộc mạc là sẽ diễn ra: một cuộc đảo chính quân sự mới, nổi dậy, đất nước bị chia năm xẻ bảy thành nhiều nước cộng hoà nhỏ, hay nói cách khác là giống như Nam Tư. Hay nếu so sánh với lịch sử gần hơn ở nước ta, tức là phương án năm 1918. Một phương án ghê sợ. Phương án đó rất có thể xảy ra. Rất nhiều người lúc đó bỏ nước ra đi vì nguyên nhân này.
Và thực sự những hoàn cảnh khách quan đã đẩy chúng ta theo chiều hướng này.
Đế chế Xô-viết nhiều năm được xây dựng không hề có bóng đen nghi ngờ, theo một kế hoạch tổng thể cứng nhắc. Trong nội bộ không thấy mâu thuẫn. Kịch bản lẽ ra phải thực hiện, thì đế chế buộc phải từ bỏ một loạt lãnh thổ, nhường chỗ cho cho sự hình thành những quốc gia mới, thậm chí trong kịch bản đó không có phương án như vậy. Kinh tế thì phát triển không xuất phát từ những nhu cầu của địa phương và thực tế cuộc sống, mà chỉ bằng một động tác làm tan băng hoàn toàn một phần sáu trái đất. Sau khi Liên bang tan rã, một bộ phận lớn những người nói tiếng Nga trở thành ngoại kiều ở các nước cộng hoà, nơi hàng chục năm họ cống hiến phục vụ cho nền công nghiệp, khoa học, văn hoá của đế chế. Ở những thành phố và khu vực, nơi người ta phải cung cấp lương thực từ những nơi khác và nơi chỉ sản xuất thép, xe tăng, tên lửa, thiết bị... thì do thị trường trong nước sụp đổ đã diễn ra tai hoạ kinh tế thực sự. Bổ sung thêm vào đội quân thất nghiệp còn có những sĩ quan thất nghiệp - quân đội ta nhanh chóng rút khỏi châu Âu.
Năm 1991, vào những ngày diễn ra chính biến tháng Tám, khi chính quyền Xô-viết bị sụp đổ, tôi vẫn nghĩ rằng dù sao thì hệ tư tưởng trong nước vẫn không có vấn đề gì. Tất cả lúc đó đều đồng loạt căm ghét chủ nghĩa cộng sản và những người cộng sản, tất cả đều lên án chế độ giả dối...
Nhân dân Nga chúng ta rất tin tưởng vào sức mạnh của lời nói. Và tôi cũng vậy. Nhu cầu tuyên truyền, nhu cầu tin vào những lời nói văn hoa ở nước chúng ta chẳng ai cần đến.
Chúng ta đã quá chao đảo trong những năm cải tổ của Gorbachov và cả sau khi nó đã bị sụp đổ, đã có quá nhiều kiểu chính trị được phát trên vô tuyến truyền hình. Hình ảnh hoà bình, thịnh vượng, tiến bộ của nước Nga không tài nào nảy sinh ra được. Nó bị cản trở bởi những kẻ làm chính biến, bởi sinh hoạt được tổ chức kém, bởi nền kinh tế theo “liệu pháp sốc”, và bởi sự tan rã của phương thức cũ. Đúng tôi vẫn nghĩ là ở đây chẳng cần phải thiết lập cái gì cao siêu. Không cần tuyên truyền cho cuộc sống mới. Cuộc sống mới tự thân nó sẽ thuyết phục mọi người là nó thế nào.
Cảm giác hằn học, mất tất cả những gì quen thuộc đã sinh ra một tầng lớp chính khách mới.
Một mặt, đó là một tầng lớp nghị sĩ điên khùng mà điều quan trọng đối với họ là cứ cố bám giữ lấy ý tưởng dân tộc bị tổn thương.
Mặt khác, đó là những tướng lĩnh hiếu danh lúc nào cũng sẵn sàng vào bất cứ thời điểm nào đương đầu một “sự kiện” nào đó.
Xin dẫn chứng đó là tướng Dudaev. Dường như anh ta là một vị tướng thực sự, có thể nói là vị chỉ huy nổi tiếng của Liên Xô đã từng chỉ huy lực lượng không quân chiến lược, nắm trong tay những con bài ở châu Âu. Dường như đó là một người có văn hoá.
Ấy thế mà năm 1991 khi trở về Chesnia, trong đầu anh ta đã nảy nòi kế hoạch: ra khỏi thành phần nước Nga, tuyên bố thành lập Nước Cộng hoà Hồi giáo? Phải chăng vòng nguyệt quế của Homeini và Kaddafi còn chưa đủ hay sao? Tôi không thể nào hình dung nổi. Nhưng đúng là như vậy - một con người với những ý tưởng điên khùng trở về “quê hương lịch sử” của mình. Sau những sự kiện khủng khiếp, có tính chất thời đại năm 1991 chúng ta đã bỏ qua tai hoạ dân tộc ở Chesnia. Chúng ta đã không tin, không thể hình dung chuyện như vậy lại có thể xảy ra được.
Quy mô những cuộc đàn áp bao trùm khắp nước cộng hoà này kể từ khi Dudaev nắm quyền lực thật không thể tin nổi.
Lúc đầu là hàng chục ngàn, sau đó là hàng trăm ngàn người Nga, người Chesnia phải bỏ đất nước Chesnia ra đi do bị tủi nhục và đe doạ.
Nhưng mối nguy hiểm chủ yếu không phải ở chỗ sự man rợ ngày càng leo thang đến không thể tưởng tượng nổi. Trên lãnh thổ nước Nga bốc lên làn khói đen của tội phạm. Tôi phạm bùng lên lan tràn - đó là một chủ đề đặc biệt. Tôi nhất định sẽ trở lại vấn đề này. Trong vấn đề này người Chesnia không xấu hơn, mà cũng không tốt hơn dân tộc khác - dân tộc nào cũng có tội phạm. Nhưng ở Chesnia tội phạm được coi như một dạng hoạt động thu nhập công khai hợp pháp, trở thành niềm vinh quang dân tộc. Vấn đề khi một Nhà nước dù kém cỏi thế nào chăng nữa, nhưng kiên quyết tấn công chống tội phạm có tổ chức trên lãnh thổ của mình, thì ở các thành phố, làng mạc các cơ quan giữ gìn trật tự xã hội vẫn còn trông cậy vào chính quyền. Nhưng vấn đề lại khác, nếu như chính quyền địa phương lại giúp đỡ bọn tội phạm và chúng có thể biến mất biệt vô tăm tích bất cứ lúc nào cùng với tiền bạc, cùng với những con tin và vũ khí.
Mùa thu năm 1994 trước khi diễn ra cuộc chiến tranh Chesnia đầu tiên, xã hội hoảng sợ trước một cuộc chính biến mới, nên không muốn có bất cứ một cuộc xung đột nào.
Nhưng Dudaev đe doạ nước Nga, đe doạ gây khủng bố trên lãnh thổ nước Nga, gây nổ ở những căn cứ quân sự, những nhà máy điện nguyên tử. Một người dám tuyên bố như vậy, thì nói chung không thể nào trở thành đối tượng đàm phán được.
Những người Chesnia tự hào rằng họ đã trong có thời gian dài và thường xuyên chiến đấu với nước đại Nga: Trong thế kỷ XIX với Sa hoàng, trong cuộc nội chiến - với những tướng lĩnh bạch vệ, còn sau chiến tranh - với Trêca. Trong câu chuyện huyền thoại dân tộc đó cho rằng người Chesnia ngay từ lịch sử cổ xưa đã cảm thấy thù địch với các bộ lạc miền núi khác, thì Dudaev đong vai trò chính. Mọi thứ trong cái hình ảnh hào nhoáng tỉnh lẻ của anh ta - mũ phớt, ca vát, ria mép của Dudaev - đều rất giống như những kẻ cầm đầu các nhóm vũ trang phiến loạn hiện nay. Chúng thay thế anh ta tiến hành khủng bố nước Nga không chỉ trên lời nói mà là hành động thực sự. Nhưng chính Dudaev là người cha tinh thần của những kẻ này.
Còn một huyền thoại nữa cổ vũ Dudaev - đó là huyền thoại về một cuộc cách mạng Hồi giáo. Một huyền thoại nguy hiểm. Song điều đáng buồn nhất, trong đó có cả chính sách ngu xuẩn của Liên Xô đã dẫn đến xuất hiện chủ nghĩa cực đoan Hồi giáo. Bao nhiêu năm trời ở Liên Xô chúng ta “đấu tranh chống chủ nghĩa Xion”, lên án Israel, giúp đỡ người Palestin và các phong trào Arập khác, bất. chấp cả chủ nghĩa khủng bố. Bao nhiêu năm trời chúng ta chiến đấu ở Afganistan. Chính vì thứ chủ nghĩa xã hội nhập khẩu, những phương pháp khủng bố được các cơ quan đặc biệt của chính chúng ta du nhập vào đã câu kết với các nhánh Hồi giáo cấp tiến và tàn bạo... đã ngấm thành nỗi căm thù xuất hiện ngay từ thời chiến tranh Afganistan đối với nước Nga và nhân dân Nga.
Hơn nữa lòng căm thù của những kẻ khủng bố, những kẻ Hồi giáo cực đoan ở những thời điểm khác nhau còn du nhập vào các nước khác nữa như Mỹ, Anh, Pháp, Ấn Độ, Israel, Nga. Điều quan trọng khác nữa là: tất cả những nước này vào cuối thế kỷ 20 đều có vũ khí hạt nhân, công nghệ cao, máy bay, tên lửa, máy tính. Những nước này đã đánh thức dậy một nền văn minh khác, một nền văn minh dã man, đánh thức dậy một tính mọi rợ thời trung cổ - và việc giải quyết được vấn đề này không hề đơn giản. Tính mọi rợ đó đang đặt chúng ta vào việc làm sao để bảo vệ được những giá trị của chúng ta, hoà bình và bản thân sự tồn tại của chính chúng ta. Nền văn minh dường như đang trong tình trạng bấp bênh trước các chỉ huy chiến trường, trước cuộc chiến tranh du kích, trước việc bắt cóc con tin, trước những hành động khủng bố: làm sao giải quyết được đây? Chúng ta không còn khả năng chống chọi với tai hoạ này tưởng chừng như nảy nòi từ lịch sử xa xưa sâu thẳm. Từ những kỷ nguyên trước đây. Chúng ta chỉ còn phải học cách chống chọi, đối phó.
Hơn nữa mỗi nước đều có cách đối phó riêng của mình. Người Israel dùng kiểu ăn miếng trả miếng. Còn người Mỹ và Anh thì xây dựng một mạng lưới điệp viên rộng khắp theo dõi chặt chẽ những tên cầm đầu, đồng thời trong chính sách đối ngoại, đặc biệt là trong nền kinh tế quốc tế thì cố gắn các nước Hồi giáo vào mắt xích những ưu tiên chung. Người Pháp vào lúc cao điểm chống những người Algeri nổi dậy thì dùng biện pháp đàn áp hàng loạt và trục xuất nhiều người ra khỏi đất nước và đồng thời duy trì và cố duy trì quan hệ thân thiện với những thuộc địa cũ của mình.
Chúng ta cũng dã phải đối mặt với đúng vấn đề như vậy và như tôi đã đề cập là vấn đề đó hoàn toàn bất ngờ đối với chúng ta. Giờ đây cần phải nhớ lại xem nó được bắt đầu như thế nào. Cần phải hồi tưởng lại một cách thành thật, không nghi ngại những sai lầm của những ngày đó, không ngại nỗi đau tinh thần luôn ám ảnh những ký ức của chúng ta.
Mùa hè năm 1994 cuộc chiến tranh Chesnia đã trở nên sôi động. Lúc đó trong các cơ cấu chính quyền lan truyền một lý thuyết: chính quyền của Dudaev trên lãnh thổ Chesnia sẽ không bền vững. Chế độ mới của chính quyền này chủ yếu dựa vào ảnh hưởng của các bộ tộc và mặc dù chế độ đó được các tộc trưởng ủng hộ, nhưng hiện đang diễn ra sự thù địch gay gắt, tranh giành quyết liệt ảnh hưởng và quyền lực. Trên lãnh thổ Chesnia thường xuyên diễn ra những cuộc xung đột vũ trang, khi thì ở Groznyi, khi thì ở khu vực Nadterechnyi. Sản xuất bị đình trệ, các xí nghiệp không hoạt động, quần chúng thì bất mãn và đã chán ngấy những lời hứa của Dudaev. Tất cả đều muốn có một sự ổn định nào đó. Đã đến lúc Nga phải can thiệp với sự hỗ trợ của các lực lượng chống Dudaev ở bên trong. Sự kiện ở Grudia cho thấy khi người đứng đầu thái quá, làm những điều xằng bậy, thì giới trí thức dân tộc có ảnh hưởng sẵn sàng chấp nhận một phương án tình thế, thông thường là các nhóm chính trị hướng vào nước Nga. Chúng ta hãy thành lập ngay ở Matxcơva, nơi có nhiều người Chesnia sinh sống một tổ chức mới dẫn đầu phong trào này. Và có không ít ứng cử viên - Avturkhanov, Gadziev, Zavgaiev.
Một kế hoạch với từng giai đoạn cụ thể đã được chuẩn bị sẵn sàng. Kế hoạch đó sẽ tiến hành từng bước đưa vào Chesnia tâm lý và các lực lượng chống Dudaev. Sẽ giúp tiền bạc và nếu cần cả các chuyên gia. Mục tiêu chủ yếu là làm sao lật đổ Dudaev. Nếu như xảy ra xung đột vũ trang thì cố gắng không để xảy ra đẫm máu. Những nỗ lực gìn giữ hoà bình bao giờ cũng được nhân dân ủng hộ: chúng ta đã có kinh nghiệm ở Tazikistan, Pridnestrovie.
Tôi đã nhất trí với kế hoạch đó.
Còn một luận chứng nữa: Nếu tuyên bố chiến tranh với tội phạm ở một địa điểm nào đó và chiến thắng, thì như vậy có thể dẹp được tình hình tội phạm hình sự ở nước Nga. Vấn đề là cần bắt đầu từ Chesnia. Cần phải loại bỏ tâm lý vẫn sống ngoài vòng pháp luật của bọn tội phạm, tấn công thật sự vào thế giới tội phạm đã bao trùm khắp nước cộng hoà này, chứ không phải chỉ làm kiểu đầu voi đuôi chuột.
Còn có một lý thuyết nữa: Dường như Yeltsin gây căng thẳng với Chesnia chỉ để củng cố uy tín của mình, chỉ vì muốn củng cố quyền lực Tổng thống của mình. Thật là bậy bạ! Thật là láo toét? Tôi hiểu rằng xã hội lo sợ và không muốn chiến tranh. Đặc điểm chủ yếu của chiến dịch quân sự ở Chesnia chính là ở chỗ tôi muốn ngăn chặn xung đột quân sự lan rộng, chứ không vì một mối lợi ích chiến thuật cụ thể nào. Nhưng chiến tranh không chấm dứt mà lại bùng lên. Cuộc chiến tranh này đã vượt ra khỏi tầm kiểm soát của chúng ta, xuất hiện dưới một hình thức mới, dưới một dạng mới.
Nó đã diễn ra ở Budenovsk, ở Krasnoarmeisk, ở Groznyi mùa hè năm 1996.
Quyết định triển khai chiến dịch quân sự ở Chesnia được Hội đồng an ninh thông qua. Trên báo chí đã viết rất nhiều: Ai ra lệnh? Ra lệnh thế nào? Tại sao? - Tất cả được che giấu dưới tấm màn bí mật. Rồi Yeltsin, dường như lẩn tránh trách nhiệm. Lại láo toét nữa! Trong suốt quá trình tiến hành chiến địch quân sự ở Chesnia chưa bao giờ tôi lại lẩn tránh trách nhiệm.
Thậm chí khi người khác ra lệnh, tôi cũng nhận trách nhiệm về mình. Tôi nhận trách nhiệm về cuộc tấn công vào Groznyi, về những cuộc ném bom và về việc chấm dứt những cuộc ném bom. Còn tại Hội đồng an ninh, khi quyết định triển khai chiến dịch quân sự, thật sự là không ghi lại biên bản. Trên bàn làm việc của tôi vẫn còn những báo cáo (những báo cáo đó là của các cơ quan khác nhau, có lẽ phải đến hàng chục báo cáo) trình bày lý do tại sao phải tiến hành chiến dịch quân sự. Ngoài ra còn có những báo cáo phân tích khác nữa đề cập đến việc can thiệp vũ trang vào Chesnia. Tôi nêu ra những luận chứng và cân nhắc: có những ý kiên nào “tán thành” và “phản đối”? Điều gì sẽ chờ đợi chúng ta? Và quan điểm chung là: chúng ta không thể đứng ngoài quan sát một khúc ruột của nước Nga đang bị tách ra, điều đó sẽ là khởi đầu làm tan rã đất nước.
Một trong những người tin tưởng tuyệt đối vào tính chất “chớp nhoáng” của chiến dịch quân sự là Pavel Sergeevich Grachov, Bộ trưởng Quốc phòng Nga từ năm 1992 đến 1996.
Nhân nói về Pavel Grachov, tôi muốn đề cập đôi nét về nhân vật này.
Pavel Grachov là một vị tướng quân đội thực thụ. Đã có lần, tôi nói đó là “Bộ trưởng Quốc phòng tốt nhất”. Vậy thì ý tôi muốn nói gì? Vấn đề là ở chỗ khác với các tướng lĩnh khác, Grachov luôn luôn quan tâm đến chính trị. Đó là cá tính thực sự đặc biệt ở anh ta muốn bảo đảm cho đất nước luôn được bình yên.
Grachov lúc nào cũng muốn đứng ở “đúng vị trí” của mình. Và thực sự việc chỉ huy một cơ quan quân sự và việc chỉ huy một chiến dịch quân sự là có sự khác nhau: Việc tấn công vào Groznyi đêm ngày mồng một tháng giêng khẳng định điều đó và không bao giờ phai nhạt khỏi tâm trí chúng ta. Đã có biết bao những chiến binh bị thương vong, đã có sự chống trả quyết liệt như thế nào.
Sau đó xuất hiện những tướng lĩnh khác đã lập thành tích chiến đấu dưới làn đạn, từng chỉ huy chiến dịch quân sự. Nhưng thực sự hai tháng đầu phát động chiến tranh đã biết bao thương vong phải trả giá!
Quân đội ta đã không được chuẩn bị sẵn sàng. Các bộ trưởng vũ lực đã không hề có sự ăn ý trong hành động. Rồi còn có sự phá đám, quấy rối và không am hiểu của đám phóng viên báo chí đối với các hành động của chúng ta, phản ứng kịch liệt của dư luận. Với những hậu quả của nó, cuộc khủng hoảng “cục bộ” Chesnia, khi đất nước như bị nổ tung lên bởi một “cuộc chiến tranh chớp nhoáng” tàn khốc, vô nghĩa có thể so sánh với cuộc khủng hoảng của năm 1991 và năm 1993. Vào thời điểm đó, nước Nga còn phải đối mặt với một ảo tưởng cực kỳ nguy hiểm khác, nhưng cũng rất gần - đó là ảo tưởng về sức mạnh của quân đội chúng ta. Đó là kỹ năng chiến đấu của quân đội, sự sẵn sàng cho mọi cuộc xung đột và khả năng giành được chiến thắng.
Dư luận đã bàn tán về chuyện gỉ nhỉ? Họ bàn tán về chuyện ở Chesnia... Rằng ở đó có bao nhiêu quân phiến loạn - năm, mười, hai mươi ngàn quân... Còn quân đội của chúng ta thì sao - một đội quân hùng mạnh, đông đảo và có đầy đủ. Chỉ một thời gian sau mới té ra là quân đội của chúng ta và các vị chỉ huy hoàn toàn chưa được chuẩn bị cho một cuộc chiến tranh. Các tướng lĩnh thì mắc sai lầm. Chiến tranh đã diễn ra tàn khốc, ghê sợ và đẫm máu.
Tôi nhớ rất rõ tôi phải cố gắng như thế nào khi gặp Anatoli Adamovich Kovalov, người trong ngay những ngày đầu tiên của chiến dịch quân sự đã đối mặt với phiến quân ly khai và sau đó quay lại Matxcơva để tiến hành cuộc họp báo về những thương vong và sự tàn phá ở Groznyi.
Những mâu thuẫn nội bộ đã làm cho tôi hoảng hốt! Đây, ngồi trước mặt tôi là một con người thật xứng danh, một nhà dân chủ, một người bảo vệ pháp luật và là đại diện được uỷ quyền của Tổng thống về nhân quyền. Làm sao có thể giải thích cho anh ta, nói như thế nào cho anh ta hiểu là sự toàn vẹn của quốc gia, cuộc sống của nước Nga đang bị đặt lên bàn cân? Thế nhưng, anh ta vẫn như để ngoài tai những luận chứng của tôi.
Tôi lặng im nghe anh ta báo cáo, cầm lấy bản báo cáo và cám ơn. Nếu như những ngày đó - những ngày sôi sục đó trên vô tuyến truyền hình phát đi những phóng sự chống chiến tranh mà các trợ lý của tôi coi như sự phản bội, rồi chúng tôi áp dụng những biện pháp cứng rắn là hạn chế tự do ngôn luận, thì chắc chắn chúng ta đã bị chia rẽ. Rồi xã hội có lẽ cũng đã tiến theo một con đường khác.
Bằng nỗ lực của ý chí, tôi đã bác bỏ tất cả mọi sự phê phán không cần thiết và không công bằng. Dần dần xã hội đã trở lại với nhưng ý nghĩ lành mạnh, đúng đắn.
Tất cả đều hiểu rằng quân đội của chúng ta đang chiến đấu ở đó. Quân nhân đang tiến hành công việc chiến đấu của mình, còn quan chức dân sự cũng thực hiện chức năng của mình. Xã hội đã không bị chia rẽ. Tuy rằng có ai đó đã hy vọng như vậy.
Năm 1995, chính là cái năm mà cả nước Nga lại bị mắc một căn bệnh mới - căn bệnh “tự ti”, hoàn toàn không tin tưởng ở chính mình, ở sức mạnh của mình. Chúng ta, những người Nga không còn tôn trọng chính chúng ta. Và điều đó có nghĩa là ngõ cụt lịch sử đối với một dân tộc.
Vậy thì tại sao điều đó lại diễn ra? Có lẽ căn nguyên của nó là sự ấu trĩ, là lối giáo dục con người của chính quyền Xô-viết cũ. Một niềm tin thơ ngây vào sức mạnh vô biên của Nhà nước. Còn khi Nhà nước mắc một sai lầm, khi Tổng thống cũng là một con người rơi vào tình trạng đánh giá thiên lệch (cụ thể là đánh giá thiên lệch sức mạnh của quân đội Nga), thế là xã hội bùng lên những cơn hoảng loạn. Một cơn hoảng loạn đồng loạt nguy hiểm. Hậu quả của nó vẫn còn dai dẳng đến bây giờ.
Mùa hè và mùa thu năm 1996 số phận lại bắt tôi phải đối mặt với một nhân vật chính trị Nga đeo quân hàm (sự thật, đến lúc này anh ta đã tháo bỏ quân hàm, nhưng phong cách của anh ta, suy nghĩ của anh ta vẫn như một vị tướng).
Đó là Alexandr Lebed.
Cho đến bây giờ tôi vẫn nhớ tiếng nói ồm ồm của anh ta hồi tháng Tám năm 1991, khi anh ta nói với tôi trong buồng làm việc ở Nhà Trắng: chỉ cần một loạt đạn từ xe tăng, thì toàn bộ nền móng của toà nhà sẽ sụp đổ, tất cả những nhân vật anh hùng của Ngài sẽ bay qua các cửa sổ. Khi đó tôi thấy có cảm tình và chú ý đến viên sĩ quan của quân đội Liên Xô này.
Nhưng thời gian trôi đi, tôi càng hiểu là nấp sau cái giọng ồm ồm và dáng đi lừng lững như chú gấu kia, sau cái vẻ hùng dũng bị thổi phồng kia hiện lên sự ngập ngừng, không tin tưởng vào bản thân mình. Có thời Lebed chơi rất thân với Pavel Grachov (sau đó số phận bắt mỗi người đi một đường). Grachov là một vị tướng đặc thù, không bao giờ muốn vượt ra ngoài khuôn khổ quân lệnh, khuôn khổ nghi lễ nhà binh, một cuộc sống nhà binh quen thuộc. Như thế là anh ta đã thoả mãn rồi. Lebed, thuộc cấp của Grachov lại là một loại người hoàn toàn đối lập. Đó là loại sĩ quan Nga rơi vào một hệ thống đồ sộ, trong đó anh ta suốt đời chỉ biết làm những chi tiết vặt vãnh quan trọng và mãi đến những năm ở tuổi bốn mươi anh ta mới hiểu rằng cuộc sống đã đổi thay.
Tôi có thái độ hết sức nghiêm túc với cái bi kịch của con người này và cảm thấy mình có lỗi trước những sĩ quan bị sa thải khỏi quân dội, mà chính quyền mới của Nga đã không tạo cho những người này như đã từng hứa cấp nhà cấp cửa, công việc và cuộc sống bình thường. Nhưng việc đó sẽ được đề cập đến sau.
Còn Lebed, ở một phương diện nào đó trong anh ta có sự phản ánh tập trung của cái bi kịch trên, của khủng hoảng tư chất, của sự tìm kiếm vô vọng chỗ đứng của mình trong hoàn cảnh mới. Một con người lao đầu vào chính trị như vào một trận chiến. Người ta hỏi anh ta những vấn đề về tình hình quốc tế, thì anh ta ấp a ấp úng trả lời rằng đừng có chạy theo những khoản tín dụng vô ích như lừa chạy theo củ cà rốt treo phía trước. Rồi anh ta đưa ra đầy rẫy những chuyện tếu táo, những câu ngạn ngữ. Muốn bộc lộ mình là một người đàn ông mạnh mẽ và không thể sa ngã. Anh ta đã đánh gục, đã làm các phóng viên hoảng sợ bằng cái giọng ồm ồm rất tự tin của mình. Nhưng dù sao trong nền chính trị của chúng ta, đó là tiếng nói chân thành, của một con người bằng da bằng thịt, chứ không phải là một trò chơi. Lúc đó tôi có ấn tượng như vậy.
Tôi cảm giác cái con người dị thường này đang quằn quại, muốn mọi thứ đều phải rõ ràng, mạch lạc, trong sáng đến trần trụi và anh ta đau khổ đến mức nào khi không tìm thấy chỗ đứng cho mình trong cuộc sống mới. Tôi không chỉ cảm thấy mà tôi còn có sự cảm thông nữa đối với con người này. Những phóng viên nhạy cảm nắm bắt được cảm tình của tôi, đã vội vã cho rằng Lebed là người kế nhiệm của tôi.
Tất nhiên, anh ta không bao giờ có thể trở thành người kế nhiệm được.
Ngày 18 tháng 6 năm 1996, ngay từ sáng sớm có sự chứng kiến của các phóng viên, tôi đã ký sắc lệnh bổ nhiệm Lebed làm Thư ký Hội đồng an ninh. Tôi đã trao cho viên tướng này khá nhiều quyền hạn: cải cách quân đội, an ninh đất nước, chống tội phạm và tham nhũng.
Nhưng vấn đề chủ yếu là cuộc chiến ở Chesnia. Tôi đã hứa sẽ kết thúc chiến tranh trước bầu cử. Toàn bộ lãnh thổ của nước cộng hoà này, kể cả các vùng núi cao đã bị quân ta kiểm soát. Tuy nhiên ngọn lửa xung đột vẫn còn âm ỉ cháy, và vẫn còn thương vong.
Vấn đề đau khổ là không ai biết nên kết thúc chiến tranh như thế nào. Những cuộc hội đàm bình thường chưa đem lại kết quả gì đáng kể. Những cuộc đàm phán trước đó, từ năm 1995 đã kết thúc bằng vụ ám sát tướng Romanov. Còn bây giờ đàm phán với ai? Về vấn đề gì? Trên cơ sở pháp lý nào?
Không ai biết điều đó. Nhưng Lebed lại biết. Lebed bay đi Chesnia ban đêm hoàn toàn bí mật và ngay đêm đã gặp Maskhadov và Udugov. Cuộc đàm phán đã có hiệu quả, theo kiểu các tướng lĩnh nói chuyện với nhau.
Ngày 14 tháng 8, tức là ngày hôm sau, sau khi đã diễn ra những cuộc đàm phán, Lebed đã ký lệnh về việc giải quyết cuộc khủng hoảng Chesnia ngay ở chỗ tôi. Chỉ đạo chiến lược về toàn bộ các vấn đề Chesnia được giao cho Hội đồng an ninh. Thế là chỉ sau hai tuần Lebed và Maskhadov đã ký tại Khasaviut tuyên bố về những nguyên tắc kết thúc cuộc chiến.
Dưới đây là một số điểm trong tuyên bố đó:
Vấn đề quy chế của Chesnia sẽ hoãn lại đến năm 2001. Rút lui hoàn toàn các đơn vị quân đội. Thành lập các uỷ ban chung. Hợp tác. Vân vân.
Trên thực tế, nước Nga thừa nhận tính hợp pháp của việc tự tuyên bố độc lập của nước Cộng hoà Chesnia. Nước Nga từ bỏ những nhiệm vụ đặt ra trước đây - thiết lập sự kiểm soát trên lãnh thổ Chesnia, khôi phục luật pháp của Nga trên lãnh thổ nước Cộng hoà này, giải tán những đội quân vũ trang trái phép. Những nhà quân sự coi quyết định này là một sự phản bội. Còn báo chí thì gọi đó là đầu hàng. Duma lại coi đó là một cuộc phiêu lưu. Nhưng dù sao thì cái cảm giác chủ yếu của những ngày đó là: xã hội Nga đón nhận quyết định này với sự thở phào nhẹ nhõm. Tất cả đã quá mệt mỏi với chiến tranh, với cảnh nồi da nấu thịt. Tất cả đều muốn hoà bình.
Chúng ta còn chưa biết hoà bình có đến hay không.
Chúng ta còn chưa biết quyết định vấn đề Chesnia một cách nhanh chóng và hiệu quả này rồi sẽ dẫn đến cái gì nữa.
Tại buổi trả lời phỏng vấn, Lebed tuyên bố. “Một đất nước bị bần cùng với nền kinh tế suy sụp và với một quân đội cũng như vậy thì không thể cho phép mình tiến hành một cuộc chiến tranh hoang phí”.
Tôi cố gắng lắng nghe âm điệu phát biểu của Lebed. Đã có lúc tôi có cảm giác rằng một con người khí chất mạnh mẽ, một gã đàn ông khoẻ mạnh và năng nổ lên nắm quyền thực sự đã thúc đẩy nhanh việc giải quyết những vấn đề đau đầu của chúng ta. Nhưng trong tôi cũng xuất hiện mối nghi ngờ là có thể hay là tôi không đánh giá hết anh ta - đây chính là chính khách trẻ tuổi mà tôi đã đi tìm và không tìm ra chăng.
“Tôi không hợp với một quan chức: Lưng tôi không quen uốn còng xuống... Nguyên tắc đẩy đất nước vào vực thẳm không thích hợp với tôi: Tôi không chơi cái trò đó và sẽ không bao giờ...
Sau lưng tôi là mười một triệu con người, và con cái họ hôm nay bị chết trong cuộc chiến tranh phi lý này”.
Lebed còn phát biểu một câu sau: “Tôi được cử đi Chesnia để đập tan nó”.
Điều mà Lebed không thích đóng vai công chức thì tôi đã biết từ lâu. Điều mà vấn đề hoà bình Chesnia được Lebed giải quyết theo phong cách của mình. với những lời lẽ dứt khoát, kiên quyết, nhấn mạnh lập trường của mình, tôi cũng đoán ra từ trước. Vấn đề cốt yếu là anh ta sẽ xử sự sau này nữa như thế nào.
Tôi đã tiến hành việc thay đổi các bộ trưởng vũ lực ngay từ trước khi bầu cử. Những bộ trưởng chẳng có gì nổi tiếng chịu trách nhiệm về chiến dịch quân sự ở Chesnia tôi đã cách chức hết. Kể cả Grachov.
Sau khi xem xét Bộ Quốc phòng (theo đề nghị của Lebed, tôi dã cách chức bảy (!) Thứ trưởng của Grachov và bổ nhiệm Igor Rodionov lên làm Bộ trưởng), Alexandr Lebed vẫn chưa thoả mãn. Anh ta tấn công vào Bộ trưởng Nội vụ Kulikov (chính Kulikov với tư cách là Tư lệnh các lực lượng nội vụ chịu trách nhiệm chủ yếu về việc tiến hành chiến dịch quân sự sau này trên toàn lãnh thổ Chesnia). Chính ở đây Lebed đã tìm ra lý do để làm chính biến (tuy là nó chẳng đáng để ý gì), và cũng chính ở đây Lebed đã tố cáo những đối thủ và những kẻ phá hoại. Hục hặc giữa Lebed và Kulikov đã trở nên công khai. Lebed nói thẳng: “Hai còn trâu húc nhau không thể đi trên một chiếc thuyền”.
Quân đặc nhiệm dù của Lebed đã bắt giữ hai nhân viên của Bộ Nội vụ, một phụ nữ và một nam giới và những người này ngay lập tức đã phải thừa nhận là họ theo dõi viên tướng này.
Sự đối địch giữa các cơ cấu vũ lực bao giờ cũng rất nguy hiểm đối với quốc gia. Khi các tướng lĩnh choảng nhau, thì dân thường sẽ bị thương vong, luật pháp và trật tự xã hội sẽ bị coi thường. Họ là những tướng lĩnh, nên bất chấp Hiến pháp. Giờ đây không thể để tình hình diễn biến như thế được.
Cuối cùng thì cũng diễn ra những tuyên bố ầm ĩ của Lebed về chính sách đối ngoại. Lebed đe doạ sẽ tiến hành”cấm vận kinh tế” những nước châu Âu, nếu NATO mở rộng sang phía Đông (còn anh ta muốn nói đến nước nào thì không ai hiểu được), tuyên bố những tên lửa của Liên Xô dù là hoen gỉ nhưng vẫn còn có thể bắn được, đề nghị Thành phố Sevastopol phải được trở lại nước Nga. Mọi tuyên bố của mình anh ta không hề tham khảo ý kiến của ai.
Những hành vi của vị tướng này gây ra phản ứng kịch liệt từ nhiều phía và tôi không thể không làm gì.
Lebed không hề có bạn bè trong số những quan chức dân sự. Những cuộc chửi bới Lebed nhằm vào Chubais đã vượt quá khuôn khổ lịch sự. Lebed công khai ám chỉ phải cách chức Chánh văn phòng Tổng thống của Chubais, rằng Chubais hay xiên xỏ, châm chọc khả năng và trí tuệ của Lebed. Báo chí đã rất quan tâm xem vị Thư ký Hội đồng an ninh mới này còn gây ra những chấn động gì nữa.
Tất cả những chuyện gì xảy ra trong những tháng đó ở Kremli đều liên quan đến tình thế rất rõ ràng - đó là bệnh tật của tôi.
Lebed không hề vô cớ tuyên bố rùm beng ở hành lang của chính quyền. Bằng cử chỉ của mình, anh ta muốn bộc lộ: Tổng thống chẳng ra gì cả, còn tôi một vị tướng - chính khách sẵn sàng thay thế vị trí của ông ta. Ngoài tôi ra, chẳng còn có ai xứng đáng cả. Chỉ có tôi mới có khả năng nói chuyện với nhân dân trong giờ phút nan nguy.
Điều làm tôi lo lắng nhất là Lebed hoàn toàn không có khả năng thoả thuận, tìm đồng minh, thông qua những quyết định đã được thống nhất. Dường như điều đó phải đến. Lebed phải học, phải biết hướng những nỗ lực của mình tìm kiếm cách giải quyết một cách hiệu quả những vấn đề của chúng ta ở Chesnia. Nhưng sau tuyên bố ở Khasaviut, thì mọi việc mới rõ: Lebed không thể có kiên nhẫn để giải quyết tất cả mọi vấn đề ở Chesnia.
Tôi đành phải giao cho Chernomưrdin tiến hành một phần các cuộc đàm phán với người Chesnia.
Ngày 3 tháng 10, tôi đã ký sắc lệnh tước bỏ những quyền hạn nhất định của Lebed trong việc gây ảnh hưởng đối với quân đội, Lãnh đạo Uỷ ban về phong hàm và chức vụ trực thuộc Tổng thống sẽ giao cho Yuri Baturin, Thư ký Hội đồng Quốc phòng. Nếu như ai đã hiểu tâm tính của những tướng lĩnh Nga, thì ý nghĩa của sắc lệnh hoàn toàn mang tính chất văn phòng thuần tuý như thế nào. Lebed sẽ không còn nắm trong túi mình những ngôi sao lớn nhất đối với những người có cấp hàm cao nhất của Nhà nước. Anh ta không còn có thể muốn làm gì thì làm.
Lebed hiểu ngay là tôi có ý như thế nào. Gần như suốt ngày hôm đó anh ta cứ muốn đến gặp tôi tại Bakhvich. Trước khi tôi phải phẫu thuật còn hơn một tháng nữa. Anh ta cầu khẩn:
- Thưa Boris Nicolaevich, quyết định của Ngài là sai lầm. Hội đồng Quốc phòng - đó không phải là cơ quan có thể lãnh đạo những chức vụ cao cấp trong quân đội. Hiện nay lãnh đạo cơ quan này là một nhân vật dân sự. Quân đội sẽ không hiểu được điều đó”
Tôi giải thích cho Lebed hiểu rằng quyết định của tôi không nên thảo luận. Và tôi khuyên: “Anh nên làm việc của mình. Nên làm việc thường xuyên với Thủ tướng và những người khác. Không nên cãi nhau với mọi người trong bộ máy của tôi”.
Lebed tự ái, nói rằng trong trường hợp đó anh ta sẽ xin từ chức.
Anh ta bỏ đi, những bước đi chậm chạp và nặng nề kiểu rất tướng, còn tôi hiểu rằng hoá ra một con người nghe chừng có vẻ rất kiên quyết và cứng rắn, nhưng không phải như vậy. Đối với tôi, một người đã từng trải qua nền đại chính trị, ở các cương vị lãnh đạo khác nhau thì chỉ qua cách nói năng và cử chỉ của anh ta là đã quá hiểu. Biết đâu, hay là tôi đã nhầm? Ta hãy xem sao...
Tôi thử chờ. Nhưng chưa thấy có đơn xin từ chức.
Ngày 7 tháng 10 Lebed bay đi Bruselles tham dự cuộc họp ở Đại bản doanh của NATO. Anh ta đã tổ chức một cuộc họp báo rùm beng, ầm ĩ, đưa ra những tuyên bố hết sức ngạc nhiên.
Còn lúc đó thì tôi đã giao cho Văn phòng Tổng thống chuẩn bị sắc lệnh bãi chức anh ta. Vấn đề không hề giản đơn như vậy, nhất là bây giờ khi thời gian đã qua đi. Uy tín của Lebed trong các lực lượng vũ trang rất cao. Sự tín nhiệm trong dân chúng có lúc lên đến gần ba mươi phần trăm. Đó là chỉ số uy tín cao nhất trong số những chính khách. Nhưng cái chính là Lebed gần như đã nắm được Bộ Quốc phòng do tay chân của mình là Igor Rodionov đứng đầu một người ủng hộ nhiệt tình quan điểm đối lập.
Trong khi đó tại Văn phòng Tổng thống của tôi đã thảo luận một cách nghiêm túc đến phương án xấu nhất: tập kích đưa quân dù về Matxcơva, chiếm giữ trụ sở của các bộ vũ lực... Quân đặc nhiệm dù là đội quân cơ động nhất và được huấn luyện tốt nhất trong lực lượng bộ binh - Lebed nói chung được họ tôn sùng. Họ nói rằng đến bây giờ Lebed có thể thực hiện mọi mệnh lệnh của quân đặc nhiệm dù - từ chạy, kéo dây, nhảy và bật dù, bắn mục tiêu di động...
Nhưng tôi cho rằng điều đó chẳng có ý nghĩa gì hết. Tôi chỉ biết rằng trong bất cứ mọi hoàn cảnh, Lebed không dám quyết định bất cứ một vấn đề gì. Tôi đọc được trong mắt anh ta một biểu hiện bất ngờ - một cậu học trò chỉ biết học thuộc lòng máy móc đã quên mất bài giảng trên lớp và không biết làm gì hơn.
Nhưng dù sao tôi vẫn còn nghi ngờ việc từ chức của anh ta. Nên chăng lại chính thời điểm này làm cho tình hình chính trị nội bộ căng thẳng lên? Sau đó là cuộc phẫu thuật của tôi. Nhưng, mặt khác, nếu như có chuyện gì đó xảy ra thì sao?
Tôi không muốn để khi tôi phẫu thuật thì Lebed vẫn còn ở Kremli. Một con người khó sai bảo, có những tham vọng chính trị lớn lao, đang bị những mâu thuẫn nội bộ dày vò... và là một chính khách yếu đuối. Chính cái tiêu chí cuối cùng là cái ghê sợ nhất. Ta có thể mạnh mẽ phê phán mình, nhưng lúc nào cũng phải chủ động nắm vững tình hình. Còn Lebed thì sao? Chỉ để chứng minh cho bản thân mình một cách rất ấu trĩ, anh ta có thể bất chấp không làm một điều gì. Con người này không thể nhận có bất cứ mảy may nào hy vọng để lãnh đạo đất nước này. Bản thân Lebed chắc hẳn cũng cảm thấy sắp bị cách chức.
Đang trong tình trạng cáu gắt, Lebed có lần đến Gorki gặp tôi mà không báo trước.
Người ta không cho anh ta vào gặp tôi vì không hẹn trước. Anh ta đứng mãi ngoài cổng, chửi mắng cảnh vệ. Anh ta gọi điện từ máy điện thoại công cộng và gào lên trong máy rằng người ta không cho anh ta gặp Tổng thống! Cũng không phải ai khác, mà chính là Chubais, kẻ thù chính của xã hội!
Qua miệng của anh ta Chubais được báo chí gọi là “nhiếp chính”: rằng khi Tổng thống bị ốm nặng, thì tất cả đều do “nhiếp chính” Chubais chỉ đạo. Nhiếp chính là thuật ngữ dùng ở thời chế độ quân chủ, đối với thời đại của chúng ta thì không có liên quan gì cả. Nhưng thuật ngữ đó đã lan truyền trong Duma, Hội đồng Liên bang và có ý nghĩa chính trị xiên xỏ.
Lebed đứng ở cổng, các cảnh vệ thì run lên cầm cập. Phải thừa nhận rằng tôi có cảm giác rất hay và kỳ quặc lần đầu tiên xuất hiện trong tôi suốt bao năm trời: Dường như có ai đó định đập cửa nhà mình xông vào. Ít ra mình cũng có thể gọi cảnh sát chứ.
Tình hình đến mức cực điểm. Thủ tướng buộc phải triệu tập gấp một cuộc họp với các bộ trưởng vũ lực.
Chernomưrdin cố ý không mời Lebed tham dự. Các bộ trưởng không thể chịu đựng được hơn nữa bởi những hành động của Thư ký Hội đồng an ninh và đều thống nhất một quan điểm không thể để Lebed nắm quyền lực nữa. Nhưng Lebed không hiểu bằng cách nào đó biết có cuộc họp như vậy và mò tới. Thế là diễn ra một cuộc chửi lộn. Lebed đã gây ra bê bối. Các bộ trưởng thì lặng im... Chỉ có mỗi một mình Kulikov là kiên quyết phản kháng.
Điều đó lại càng không thể chấp nhận được khi mọi việc đã đi quá xa khuôn khổ và suy nghĩ lành mạnh vào đúng cái ngày mà tôi quyết định ký sắc lệnh bãi chức anh ta.
Lẽ ra nên cách chức Lebed sớm hơn. Nhưng... thật kỳ cục là Alexandr Lebed có điều gì đó rất giống tôi khi nào đó. Nhưng chỉ khác ở dạng anh ta nhừ trò hề. Cứ như ta nhìn vào gương cười
Tôi nằm ở viện với bệnh đau tim (đau cả nghĩa đen và nghĩa bóng). Nhưng lúc nào tôi cũng cảm thấy trong tôi có thái độ kỳ cục, hai mặt với Lebed. Một mặt, tôi biết ơn anh ta đã dám nhận trách nhiệm nặng nề giải quyết hoà bình ở Chesnia. Tuy cái thời gian hoà bình đó kéo dài không lâu, không được xây dựng một cách bền vững, nhưng tôi không thể cứ cho kéo dài chiến tranh mãi.
Tiếc thay Lebed hoá ra là con người hay to mồm, nhưng lại là một chính khách rất yếu đuối. Có thể đó lại là điều hạnh phúc đối với chúng ta. Hơn nữa, bây giờ anh ta không còn là một vị tướng, mà chỉ là tỉnh trưởng. Tôi rất muốn tin rằng cái trường đời này sẽ dạy cho anh ta điều gì đó. Bởi dầu sao anh ta cũng là một con người chói sáng và dị thường...
Tôi sợ rằng nếu tôi nêu ra một công thức như vậy, thì có thể làm cho các quân nhân chân thực tức giận.
Rất nhiều tướng lĩnh biết rằng tôi đánh giá cao công lao của họ đối với Tổ quốc. Rồi tôi tin ở họ. Nhưng tôi không thể viết về những gì kém thú vị đối với tôi. Tôi có ấn tượng là trong mảng lịch sử từ năm 1998 đến 1996 có quá nhiều chuyện đất nước phụ thuộc vào các quyết định của các tướng lĩnh, vào cách xử sự của họ công khai cũng như sau hậu trường. Nước Nga phải đối mặt trực diện với cái lô gích của các tướng lĩnh và sự quá tự tin của họ. Chính trong đó có phần lỗi lầm của tôi.
Tôi đặc biệt đáng tiếc phải nhớ lại một vị tướng nữa, người có vai trò đặc biệt trong đời tôi. Đã nhiều năm anh ta rất gần gũi với tôi và rất có tình người và tình đồng đội, và cũng nhiều năm tôi coi anh ta là người đồng chí hướng. Đó là tướng Alexandr Korzakov, Giám đốc Cơ quan an ninh Tổng thống. Trong cuốn sách Alexandr Vasilevich viết có quá nhiều điều không đúng sự thật và bẩn thỉu. Nhưng tôi không hề đọc cuốn sách đó, không muốn biết thêm những điều kinh tởm nữa. Tôi chỉ biết một điều: anh ta đã hàng chục năm bảo vệ tôi, miệng hứa trung thành, lấy thân mình che chở tôi với đúng nghĩa của nó, chia sẻ với tôi những khó khăn, không ngừng tìm tòi phát hiện và lôi ra ánh sáng những địch thủ của tôi (đó chính là nỗ lực, cố gắng và cũng là nguồn gốc sâu xa của sự bất hoà của chúng tôi), và vào lúc khó khăn nhất của tôi thì anh ta định cho tôi “leo cây”...
Tại sao lại xảy ra như vậy?
Chỉ có mấy năm mà anh ta nhảy từ cấp thiếu tá của “Cục” (Cục Cảnh vệ của KGB cũ - N.D.) lên đến cấp tướng, có được những chức năng mà anh ta không thể có được, tạo ra một cơ cấu bảo vệ sánh ngang vai với bạn anh ta là Barsukov, Giám đốc FSB, người không hề có quan hệ gì trực tiếp đến công tác phản gián. Korzakov muốn tạo cho mình được thật quyền lực để lợi dụng nó. Để muốn trở thành một chính khách thực thụ, cần phải có tất cả những phẩm chất cần thiết, chứ không phải là chỉ theo dõi đối thủ và phân loại họ ra thành ai là “người của ta” và ai là “người của họ”. Chính vì vậy, Korzakov muốn tác động đến việc bổ nhiệm người này, người kia trong Chính phủ và trong Văn phòng Tổng thống và cả ở các bộ vũ lực và đó là lỗi ở tôi. Korzakov đối với tôi chỉ còn là người của quá khứ của tôi, một quá khứ có những chiến thắng lớn lao và thất bại ghê gớm, của vinh quang, của những thời điểm tôi cứ theo đà thẳng tiến và rồi lại bị tụt dốc với tốc độ không thể hình dung nổi. Chính tôi thật rất khó khăn mới đoạn tuyệt được với quá khứ đó.
Nhưng dù sao thì cũng phải đoạn tuyệt.
Khi KGB có sức mạnh toàn năng bị sụp đổ, thì trong cái không gian chính trị, tự do chính trị chưa bao giờ có đã xuất hiện. Những người mang quân hàm trên vai đều lợi dụng tình hình đó theo cách của mình. Còn đầu những năm 90 thực tế đã có mối nguy cơ thực sự của một cuộc chính biến quân sự, một cuộc nội chiến, và đối với tôi, như tôi đã nói là tôi đã biết rất rõ. Nhưng điều gì đã cản trở diễn tiến của tình hình đó?
Điều thật kỳ cục là chính sự ổn định nội bộ của xã hội đã cản trở. Nền dân chủ non trẻ trong nước đã nhanh chóng tạo ra được sự miễn dịch đối với “nạn vi rút của các tướng lĩnh”: Muốn chỉ huy tất cả. Tự do ngôn luận và các tiêu chí chính trị của nước Nga mới đã được thiết lập, hay nói một cách nghiêm túc là đối trọng của mối đe doạ này.
Cứ mỗi năm tôi lại cảm thấy ảnh hưởng của các tướng lĩnh ngày càng ít nguy hiểm hơn.
Chính vì vậy ở nước Nga khi người ta nói: ở nước Nga chưa có dân chủ, chưa tạo ra được những tiêu chí của một xã hội công dân, cơ chế pháp lý, thì tôi rất nghi ngờ thứ chủ nghĩa cấp tiến đó mặc dù có thể điều đó được nói ra xuất phát từ một động cơ tốt đi chăng nữa.
Khi nhìn lại lịch sử đá qua, các bạn hãy tự hiểu nó.
Có lần vào năm 1993, mà có thể sớm hơn là vào năm 1991, tôi đã suy nghĩ: trong giới tướng lĩnh của chúng ta có điều gì đó không ổn. Có điều gì đó quan trọng mà họ không có: có thể là tính hào hiệp, trí tuệ, một cái gì đó xuyên suốt. Mà quân đội là cái hàn thử biểu của xã hội. Đặc biệt là ở nước Nga. Còn ở đây quân đội chỉ đơn giản như đống giấy màu hào nhoáng bỏ đi. Tôi chờ đợi xuất hiện một vị tướng mới không giống như những vị tướng khác. Hay nói.chính xác hơn là giống như những tướng lĩnh mà tôi từng biết qua sách vở đọc được thời thơ ấu. Tôi chờ đợi...
Thời gian trôi đi, nhưng vị tướng như vậy không thấy xuất hiện.
Rồi từ khi anh ta xuất hiện trước toàn xã hội, thì thấy rất rõ đó là hình ảnh một quân nhân dũng cảm thực thụ và có trình độ cao.
Người ta gọi anh ta là “tướng”. Đó là đại tá Vladimir Putin. Nhưng đây lại là chuyện khác rồi.

[phongvan]

Chubais hay “Đội hình 97”

Ngày 7 tháng giêng năm 1997, tôi phải vào viện do bị viêm phổi, còn đến ngày 17 thì Duma đã đưa vào chương trình nghị sự vấn đề bãi chức Tổng thống do tình trạng sức khoẻ. Cái tin đó làm cho xã hội lại trào lên một làn sóng mới với những hồi hộp, lo âu.
Trong trường hợp nào Tổng thống bị coi là không có khả năng, thì Hiến pháp ghi điều khoản này không rõ ràng. Lợi dụng điều này, những người cộng sản trong Duma định thông qua Luật về Uỷ ban y tế nhằm quy định cho Tổng thống những khuôn khổ chặt chẽ: bao nhiêu ngày Tổng thống được vắng mặt, còn quá bao nhiêu ngày thì không được. Những bệnh nào thì Tổng thống được phép ốm, còn bệnh nào thì không. Hầu như họ định đưa ra những thủ tục y tế mà tôi phải thực hiện trong những thời hạn nhất định! Rồi họ gần như đòi hỏi những phân tích phải nằm dưới sự chỉ đạo của Duma cộng sản.
Không một luận chứng lành mạnh nào có thể tác động được những nghị sĩ cánh tả. Các nghị sĩ cánh hữu đã đưa ra hàng loạt thí dụ: ở nước nào Tổng thống phải đi phẫu thuật, ở nước nào Tổng thống ngồi trên xe lăn rất nhiều năm, ở nước nào Tổng thống mắc căn bệnh ung thư hiểm nghèo. Nhưng không có ở đâu Quốc hội lại đưa vấn đề đó ra thảo luận một cách vô liêm sỉ đến thế!
Nếu Tổng thống cảm thấy “bất an” thì tự Tổng thống phải đặt vấn đề về việc bầu cử trước thời hạn. Theo tôi việc bắt buộc kiểm tra tình trạng sức khoẻ của Tổng thống chỉ nên thực hiện trước mỗi cuộc bầu cử. Nếu không làm như vậy thì sẽ xuất hiện biết bao mưu mô, biết bao trò chơi xảo trá, mất ổn định chính trị.
Liệu có hợp lô gích không? Theo tôi là rất hợp.
Nhưng Duma lại theo đuổi cái lô gích khác. Ngay từ năm 1991, thậm chí trước đó nữa, từ năm 1990 họ chỉ theo đuổi một ý tưởng: phế bỏ Yeltsin.
Còn giờ đây, vào đầu năm 1997, một bộ phận đỏ hồng của Duma lại đi theo con đường cũ.
Ngày 17 tháng giêng. Cuộc bỏ phiếu về tình trạng sức khoẻ của tôi đã được tổ chức. Những nghị sĩ của phái “Ngôi nhà chung của chúng ta - nước Nga” đã đứng dậy bỏ cuộc họp. Phái “Yabloko” cũng không ủng hộ đề nghị của đảng viên cộng sản Iliukhin. Còn Đảng Nông dân thì bị phân hoá.
Đề nghị đó đã không thể thông qua được.
Còn tôi cảm thấy thế nào vào cái thời điểm cuối tháng giêng đó?
Tất nhiên tôi rất giận bản thân mình, giận các bác sĩ điều trị. Đúng ra sau phẫu thuật phải biết giữ mình! Bởi vì thực chất là phẫu thuật rất thành công... Tim tôi đã hoạt động được ngay. Rồi tôi đã hồi phục rất nhanh, khoẻ khoắn. Tôi dễ thở biết bao. Thậm chí tôi đi làm còn sớm hơn cả lịch trình điều dưỡng. Rồi sự cố xảy ra! Không hiểu do tôi nóng sốt quá hay do một thứ vi rút nào đó. Hay là do khi vào nhà tắm hơi tôi đã bị cảm lạnh. Tôi không nghĩ rằng cơ thể mình lại yếu đến như vậy. Không thể liều lĩnh với sức khoẻ được. Chính tôi lại phải rời bỏ công việc sôi động mất một tháng rưỡi nữa.
Tình thế thật nặng nề - tôi bị bệnh viêm phổi sau phẫu thuật. Khi chuẩn bị cho phẫu thuật tôi đã sút đi mất hai mươi kilôgam. Hơn nữa lại bị cái nóng nực, cái ốm yếu hành hạ. Thân thể cứ như không còn là của tôi nữa, phổi gần như trong suốt Những suy nghĩ cứ lởn vởn trong đầu.
Hình như tôi lại được sinh ra lần thứ hai.
Đó mới là điều quan trọng. Tôi đã là “tôi” hoàn toàn khác. Một Boris Yeltsin khác hẳn. Có thể nói là một Yeltsin đã từng trải qua một thế giới khác trở về. Tôi đã không thể giải quyết các vấn đề bằng cách lợi dụng tất cả sức lực cơ thể của mình như trước đây. Tức là những vấn đề liên quan đến những cuộc va chạm chính trị đột biến. Giờ đây điều đó không còn dành cho tôi nữa.
Mấy ngày liên tôi luôn sốt cao ở mức gần bốn mươi độ. Nhiệt độ cơ thể hạ xuống rất chậm chạp. Các bác sĩ hoảng hốt sợ rằng có thể diễn biến sức khoẻ sẽ phức tạp hơn. Liệu quá trình viêm nhiễm có tiếp tục nữa hay không?
Chỉ gần đến ngày sinh của tôi, thì tôi mới hồi tỉnh dần. Ngoài cửa sổ đã là tháng hai. Đã là cuối đông rồi.
Ngày 23 tháng Hai, lần đầu tiên sau cơn ốm tôi mới xuất hiện trước công chúng.
Vẫn những nghi lễ cũ quen thuộc của Kremli - đặt vòng hoa trước mộ Chiến sĩ vô danh. Chính sắc lệnh đầu tiên của tôi ban hành là sắc lệnh về việc bỏ trạm gác số một. Tôi đã từng đứng trên Lăng, trên Quảng trường đỏ. Trước cái mộ ướp xác nhà lãnh tụ vô sản thế giới hàng ngày cứ sau một giờ là các chiến sĩ cảnh vệ lại thay đổi gác. Bây giờ họ chỉ còn đứng bên cạnh những ngôi mộ tượng trưng cho tất cả những người lính của chúng ta đã hy sinh cho Tổ quốc.
Tôi tiến gần đến đám phóng viên. Những khuôn mặt quen thuộc. Họ chờ đợi ở tôi phát biểu nào đó. Việc tôi sẽ phát biểu điều gì đó sau một thời gian khá lâu vắng mặt là điều quan trọng đối với họ.
Nói về Duma: “Thật khó khăn khi nói chuyện với tôi. Tôi có thể đầu hàng chăng”.
Những câu đầu tiên làm sao mà tôi khó diễn đạt đến thế. Nhưng dù sao tôi cũng cảm thấy đã khá hơn khi nhập với vai quen thuộc của mình. Không ai được cho rằng Yeltsin sẽ bị nổ tung như một quả bóng bay.
Nhưng có sự hoảng loạn nào đó đang treo lơ lửng. Xã hội đang chờ đợi một hành động nào đó, đang chờ đợi một cái gì đó quan trọng. Việc xuất hiện có tính chất xã giao trước ống kính truyền hình không thể loại bỏ được cảm giác này. Quần chúng đang chờ đợi sự xuất hiện của một Yeltsin bình thường quen thuộc.
Ngày 6 tháng 3 năm 1997. Vẫn có thông điệp hàng năm của Tổng thống gửi Quốc hội Liên bang. Gian cẩm thạch của Kremli - một không gian rộng lớn, đầy chật ních người, hàng trăm nhà báo, rồi các nghị sĩ, thượng nghỉ sĩ, toàn bộ giới thượng lưu.
Thông điệp hàng năm của Tổng thống là một văn kiện đầy những vấn đề chính trị quan trọng, quan điểm phát triển đất nước. Nội dung của văn kiện này được chuẩn bị khá lâu. Tôi rất coi trọng văn kiện này. Lần đầu tiên kể từ sau bầu cử, tôi gửi lên Quốc hội Liên bang, gửi đến nhân dân một văn kiện tối quan trọng với chương trình hành động của mình. Ngoài ra, đây còn là dịp để tôi xuất hiện sau nhiều ngày vắng bóng do phẫu thuật để phát biểu công khai.
Không hiểu tình hình sẽ thế nào?
Không phải là tất cả những ai trong phòng họp đều muốn nhìn thấy một Yeltsin khoẻ mạnh sau trận ốm thập tử nhất sinh. Chỉ cần hình ảnh của tôi xuất hiện đã làm cho họ hoảng hốt. Còn có những tiếng xì xào nào đó và những tiếng kêu ca.
Nhưng tôi hoàn toàn để ngoài tai chuyện đó.
Những người cộng sản bao giờ cũng đóng đúng vai diễn của mình. Vấn đề quan trọng không phải là ở đó. Vấn đề quan trọng là ở chỗ bằng chính giọng nói của mình, tôi đang nói chuyện với đất nước.
Tôi mở đầu bằng câu: “Trật tự trong chính quyền là trật tự ở đất nước”. Ý của câu nói đó là đất nước phải do chính quyền lãnh đạo chứ không phải do tình hình chi phối đất nước. Cần phải lập lại trật tự. Trước hết là trong chính quyền. Chính tôi sẽ lập lại trật tự đó.
Chính phủ đã không thể làm việc được nếu không có sự trợ giúp của Tổng thống. Đa số những lời hứa đưa ra với nhân dân về các vấn đề xã hội đã không được thực hiện. Do vậy cần phải thay đổi cơ cấu và thành phần Chính phủ, cần phải đưa những người có đủ uy tín và năng nổ vào Chính phủ.
Một loạt luật được thông qua chỉ để phục vụ lợi ích của một nhóm nhỏ. Đa số các nghị sĩ đều hiểu rằng điều đó là gây thiệt hại cho đất nước Nga, nhưng mà những luật đó vẫn được thông qua.
Từ diễn đàn này tôi cũng phát biểu rằng tôi đã nhận được thư của Quốc hội Liên bang về việc cần phải xây dựng một trụ sở của Quốc hội trị giá gần mười ngàn tỷ rúp. Số tiền này có thể đủ để trả nợ lương cho tất cả các giáo viên và bác sĩ của cả nước.
Ngay sau khi phát biểu, Egor Stroev và Genadi Seleznev đã chối đây đẩy, giận dữ khẳng định rằng văn bản đó chưa được chuẩn bị kỹ lưỡng và gửi đi chỉ là tình cờ.
Bài phát biểu của tôi kéo dài nửa tiếng.
Cứ sau mỗi câu, tôi lại thấy trở nên nhẹ nhõm. Tôi lại trở về với chính mình.
Tôi gần như tin tưởng rằng đã tìm được lối thoát chính trị mà tôi suy ngẫm đã mấy tháng nay. Tôi hoàn toàn tin tưởng.
Chỉ còn một đôi chút...
Cũng mùa đông đó tôi được nghe những câu nói xì xào của Giáo chủ Alexi II. Khi phát biểu với tất cả các tín đồ nhân dịp lễ Giáng sinh, ông đột nhiên quan tâm đến chính trị và gọi việc không trả lương và tiền trợ cấp hưu trí là một “tội lỗi”.
Lúc đầu từ đó làm cho tôi thất vọng. Tôi đã có quan hệ rất tình người, rất thân thiện với Đấng tối cao.
Nhưng dù sao từ “tội lỗi” cũng như một tiếng chuông cảnh tỉnh tôi. Có vấn đề, có đau khổ và khó khăn kinh tế. Nhưng bỗng nhiên ông thẳng thắn và mạnh dạn dùng từ “tội lỗi”. Vấn đề là tội lỗi của ai? Của tôi hay sao?
Khi tôi còn vật vã với bệnh viêm phổi, tôi luôn luôn nghĩ về điều này: làm sao để thê đội chính trị khác nhanh chóng thay thế lên nắm chính quyền. Nếu như bây giờ không nhanh chóng đưa lên vũ đài chính trị những người khác thì sau này sẽ bỏ mất cơ hội.
Tội lỗi không phải ở chỗ là đất nước đang có những cuộc cải cách. Tội lỗi là ở chỗ những cuộc cải cách đó đang tiến triển rất chậm chạp!
Ngày 24 tháng 2, lần đầu tiên sau khi bị bệnh, tôi gặp Chernomưrdin ở Kremli.
Lúc đó tôi chỉ nói rất ngắn gọn: tôi cho rằng lĩnh vực xã hội đang gặp khủng hoảng, còn việc không trả nợ lương là căn bệnh cố hữu của Chính phủ. Qua cách trả lời (mặc dù về bên ngoài những câu cần nói, những lời hứa phải làm thế nào đã được nói ra) nhưng tôi cảm thấy Chernomưrdin rất mệt mỏi. Ông ta mệt mỏi bởi những căng thẳng thường trực, bởi những vấn đề tích tụ chưa được giải quyết.
Chúng tôi đã làm việc cùng nhau nhiều năm liền, về tâm lý rất hiểu nhau.
Chernomưrdin chưa bao giờ tự cao tự đại, cũng không muốn sử dụng thủ đoạn. Đó là thế mạnh của ông ta. Suốt bao năm trời đứng sau tôi, ông là một người đứng đắn, tốt bụng và trung thành. Chernomưrdin cố gắng giữ khoảng cách với những trò chơi sau hậu trường ở Kremli. Ông chỉ chuyên đi sâu vào những vấn đề kinh tế, và khi cần thiết thì mới can thiệp, chẳng hạn như sự kiện năm 1993, rồi chiến tranh Chesnia và sau đó là sự kiện ở Budenovsk - ông kiên quyết ủng hộ tôi. Có lẽ, trước đây đâu đó tôi đã không cho ông bộc lộ mình là một chính khách độc lập. Có lẽ tôi đã không tạo điều kiện cho ông... Nhưng tôi không hề luyến tiếc điều đó, bởi đã quá muộn. Với cá tính và thân thể ục ịch rất Nga, với nụ cười hiền hậu và hóm hỉnh, những năm qua Chemomyrdin đã thấp thoáng trên bầu trời chính trị. Đó là một Thủ tướng khó có thể thay thế... của một giai đoạn khủng hoảng chính trị. Nhưng tôi có cảm giác là sau cuộc bầu cử năm 1996 thì một giai đoạn mới đã đến. Giai đoạn xây dựng.
Tôi muốn giúp đỡ Chernomưrdin thành lập được một Chính phủ có thể đẩy kinh tế lên. Chiến tranh Chesnia đã kết thúc hao tốn khá nhiều tiền của, bầu cử cũng kết thúc và nhiều chuyện khác nữa. Cần phải có bước nhảy vọt, đất nước đã quá mệt mỏi với những chờ đợi, với những vô định hình, với việc không có những nỗ lực quan trọng để làm thay đổi tình hình. Chỉ trích cá nhân Chernomưrdin về việc nền kinh tế suy sụp, thì không thể làm được. Nhưng tôi cũng không thể đứng nhìn những gì đang diễn ra ở đất nước này.
Tất cả các nguồn dự trữ sản xuất trước đây - một nền công nghiệp không có hiệu lực, nông nghiệp tập thể - không thể chấp nhận được với cuộc sống mới. Chernomưrdin chủ yếu trông cậy vào cái gọi là đội ngũ giám đốc, không nhận thấy và không hiểu rằng chỉ có phương pháp quản lý mới, với tư duy mới thì mới có thể đưa nền kinh tế ra khỏi vũng lầy. Chính vì vậy mới hình thành một vòng luẩn quẩn: Những nhà đầu tư Nga không muốn đầu tư vào ngành sản xuất lớn. Điều đó trước hết làm cho nền kinh tế què cụt, không phát triển được, kể cả hoạt động ngân hàng. Còn kinh tế thị trường chỉ được tập trung ở một không gian kinh tế rất hẹp.
Tuy vậy nhờ những khoản vay trong nước và nước ngoài, nhờ việc buôn bán nguyên liệu và kim loại, nhờ thị trường tiêu dùng rộng lớn trong nước và một giai cấp thương nhân nhỏ, vừa và lớn xuất hiện nên đã tạo ra nhiều công ăn việc làm, đất nước đã đạt được cái gọi là ổn định. Nhưng trong trường hợp của chúng ta thì ổn định hoá, nhưng không ổn định được.
Ổn định hoá tức là một cuộc khủng hoảng.
Chính phủ của Chernomưrdin được thành lập ngay sau cuộc bầu cử tháng 7 năm 1996 đã hoạt động được hơn một năm rưỡi. Nhưng đáng tiếc những nhà hành pháp, chuyên nghiệp kiểu như Chernomưrdin ở những cương vị chủ chốt đôi khi mỗi người lại nhìn đi một hướng.
Đó là một Chính phủ của những dự án mạnh dạn, những mong muốn thiện chí và những dự định tốt. Nhưng khó có thể gọi đó là một đội hình của những người đồng chí hướng gắn kết với nhau bởi cùng một quan điểm thống nhất, cùng một kế hoạch cải cách. Nếu đánh giá theo tiêu chuẩn Xô-viết, thì đó là một Chính phủ hiền hoà, tư duy, hoàn toàn trí tuệ. Nhưng trong bối cảnh hiện nay đòi hỏi phải có những cải cách nghiêm túc thì nó lại không thích hợp.
Nợ các xí nghiệp lẫn nhau tăng lên, thiếu ngân sách, nợ lương nhiều người... Trong hoàn cảnh đó thậm chí Nhà nước cũng không thể mua được sản phẩm của các xí nghiệp quốc phòng, công nhân không có lương, ngân sách địa phương không có đủ tiền để trả cho các bác sĩ và giáo viên, cho y tế và hỗ trợ những người già cả.
Nói thật lòng, ý tưởng đưa những đại diện của giới ngân hàng vào thành phần Chính phủ cũng không thuyết phục lắm.
Mùa hè năm 1996, Vladimir Potanin; người đã từng giữ chức Phó Thủ tướng thứ nhất về kinh tế, cần phải điều chỉnh quan hệ giữa giới kinh doanh và Nhà nước, thiết lập “những luật chơi dài dòng” được trông chờ từ lâu, tức là những quy định cho một tương lai lâu dài. Đó là một “con cá kình lớn” trong giới kinh doanh sừng sỏ chuyển sang công tác của Nhà nước. Tiền lệ đó chưa từng có xảy ra, còn bây giờ thì nó là một công việc hiển nhiên mà chẳng ai ngạc nhiên, tất cả đã quên đi trường hợp đầu tiên khó khăn như thế nào. Không ai biết là làm cách nào để kiêm nhiệm ngay trên một bàn làm việc, ngay trong đầu óc một con người cả những nhiệm vụ quản lý của Nhà nước và cả những lợi ích của những xí nghiệp tư nhân lớn có hàng ngàn mối quan hệ, hàng ngàn sợi chỉ liên quan với nền kinh tế Nhà nước.
Potanin đã thể hiện sự dũng cảm và kiên quyết. Ngay ở trụ sở ngân hàng của mình, ông ta đã thông qua quyết định và chỉ sau một ngày quyết định đó đã được thực thi. Thế mà, ở đây, ở trụ sở làm việc của bộ máy nặng nề Nhà nước, thì để thống nhất được đòi hỏi thời gian hàng tháng trời. Ông ta đã dùng tiền của mình để trả lương thuê những chuyên gia giỏi chuẩn bị những văn bản cần thiết cho Chính phủ: Dự thảo các luật, nghị quyết, hướng dẫn. Ông ta rất khó khăn trong việc bỏ thói quen vẫn tự quyết định các vấn đề theo kiểu của mình, bỏ những phương pháp riêng, thậm chí cả những thói quen thường nhật. Chẳng hạn, ông ta phải sang nhà ăn ở Nhà Trắng. Có những điều người ta phải chấp nhận yêu cầu của ông ta, chẳng hạn như cho phép ông ta đi xe mà ông ta đã quen đi, sử dụng đội ngũ cảnh vệ lấy từ ngân hàng của mình.
Chernomưrdin không thiết lập được quan hệ tốt với Potanin, vì Chernomưrdin cho rằng Phó Thủ tướng thứ nhất quá bảo vệ lợi ích của ngân hàng ONEKSIM.
Cuối cùng Chernomưrdin đòi hỏi phải bãi chức Potanin.
Thời gian càng trôi đi, càng thấy rõ Chính phủ đầu tiên của Chernomưrdin do ông thành lập mùa hè năm 1996 không thể giải quyết được những vấn đề kinh tế và xã hội đang làm chao đảo đất nước. Khi nói với những người thân cận và hiểu tôi, tôi nói rằng người bệnh cần phải phẫu thuật.
Ngay từ đầu tháng 3, tôi đã thoả thuận với Chernomưrdin là Chubais, Chánh văn phòng Tổng thống sẽ trở lại Chính phủ.
Ngày 17 tháng 3, tôi ký sắc lệnh bổ nhiệm Chubais làm Phó Thủ tướng thứ nhất. Chubais trở lại với lĩnh vực kinh tế quen thuộc của mình, ở cương vị Chánh văn phòng Tổng thống, anh ta cũng làm tốt, nhưng bao giờ anh ta cũng phàn nàn: “Đó không phải công việc của tôi”.

Quả thực, tôi có cảm giác nếu chỉ có một mình Chubais trở lại Chính phủ thì còn ít quá...
Rồi tôi quyết định tìm kiếm cho Chernomưrdin một cấp phó nữa. Một nhân vật chính trị toả sáng. Chính Boris Nemtsov hoàn toàn có thể thích hợp với vai này.
Ý tưởng thật là ngoạn mục: Chernomưrdin có thể dựa vào hai cánh tay đắc lực từ hai phía, tự do hành động, chỉ cho ông ta thấy đâu là nguồn dự trữ, cứ việc thế mà hành động. Cần phải phá vỡ cái thế cân bằng chính trị đã quá quen thuộc của chúng ta, đã quá chán ngấy đối với xã hội. Cũng như đâu đó có ai đã nói là phải thay đổi bức tranh.
Cuối cùng chúng ta đã thay đổi được bức tranh đó.
Chubais quen thuộc với một Chernomưrdin quen thuộc - đó là một bức tranh. Hai “phó” trẻ trung, “cấc lấc” theo nghĩa tốt và năng nổ, thường xuyên ép Chernomưrdin vào một chế độ làm việc căng thẳng, thường xuyên gây áp lực - đó là bức tranh thứ hai hoàn toàn khác.
Là tỉnh trưởng Nizni Novgorod, Nemtsov đồng thời là một nhân vật khá nổi tiếng. Không chỉ ở Volga, mà ở khắp nước Nga. Bằng sự xuất hiện của mình, anh ta hứa sẽ bảo đảm tạo được cho Chính phủ một niềm tin khác nữa. Một bầu không khí chính trị hoàn toàn khác ở trong nước.
Có điều không một ai trong số trẻ muốn vào Kremli hay vào Chính phủ. Ai cũng phản đối.
Tôi xin trở lại mấy tháng trước đây, tức là trở lại mùa hè năm 1996.
Ngay sau bầu cử vòng hai, chỉ hôm sau thôi Chubais đã nói với tôi: “Thôi xin cám ơn Ngài, tôi còn có nhiều việc phải làm trong kinh doanh, có rất nhiều đề xuất thú vị, tôi không muốn trở lại chính quyền. Xin cám ơn sự tin cậy của ngài”. Còn tôi lại nghĩ là sẽ mời anh ta làm Chánh Văn phòng Tổng thống.
Lúc đó trong tôi lại đột nhiên xuất hiện ý tưởng khác: đề nghị Igor Malashenko, Giám đốc kênh truyền hình NTV giữ chức vụ này. Anh ta rất lễ độ, khéo léo, nhưng kiên quyết từ chối. Chắc hẳn hoàn cảnh gia đình đã đóng vai trò ở đây: Vợ anh ta vừa mới sinh con, Igor đi Anh quốc và luôn luôn túc trực bên vợ. Tôi không cố nài ép anh ta, nhưng đề nghị anh ta liên lạc với tôi. Chính lúc đó anh ta nói một câu mà tôi nhớ mãi: “Thưa Boris Nicolaevich, tôi sẽ giúp đỡ Ngài...”.
Tôi quay trở lại với Chubais. Chính anh ta cũng rất hiểu: nếu như chúng ta cứ để cho cuộc tranh giành của các phe nhóm này trong nội bộ Kremli mãi như đã từng xảy ra khi còn trợ lý thứ nhất Iliusin, Chánh Văn phóng Tổng thống Filatov, Giám đốc Cơ quan an ninh Tổng thống Korzakov, thì không thể thay đối được gì ở đất nước này. Cần phải có một hệ thống chỉ đạo chặt chẽ theo hàng dọc trực tiếp từ Tổng thống xuống các cấp dưới, chứ không phải từ ai đó muốn mở rộng ảnh hưởng của mình...
Chubais hiểu, nhưng vẫn còn do dự.
Cuối cùng tôi đưa ra một lý lẽ nữa: Tôi nằm viện để phẫu thuật và tôi cần tin tưởng hoàn toàn rằng khi tôi nằm viện thì không có bất cứ một tình trạng khẩn cấp nào xảy ra. Anatoli Borisovich hiểu điều đó: đây là lý lẽ thực sự cuối cùng. Rồi anh ta đồng ý.
Còn một nhân vật chính trị thuộc thế hệ chính khách trẻ kiên quyết từ chối lời mời của tôi vào làm việc ở Chính phủ - đó là Grigori Yavlinski. Khi Chubais đứng đầu nhóm phân tích vận động bầu cử, anh ta đã thường xuyên trao đổi với Yavlinski. Có thể khi đồng ý vào thời điểm đó ủng hộ tôi trong vòng bầu cử lần thứ hai, Grigori Yavlinski đã đi quá mức thận trọng của mình trong việc lựa chọn đồng minh - và toàn bộ lịch sử những cuộc cải cách của chúng ta đã đi theo hướng khác. Nhưng một nhân vật hoạt động chính trị lý tưởng bao giờ cũng đáng quý. Bởi vì ở anh ta đã từng có cơ hội để chứng minh cho những đối thủ của mình rằng “cần phải sống có lương tâm”. Tôi không muốn đem chức Thủ tướng ra để mà cả. Nhưng chương trình của Yavlinski tôi luôn sẵn sàng xem xét.
Nói chuyện với Boris Nemtsov là khó hơn tất cả.
- Tôi đi Matxcơva để làm cái gì? - Anh ta hỏi Chubais với một cử chỉ hơi kiêu ngạo mùa xuân năm 1997 - Tốt nhất là tôi cứ ở đây và giúp các anh.
Rồi có thuyết phục anh ta rằng phải tiến hành cải cách, thì anh ta lại lý giải: “Thế còn ở đây thì ai tiến hành cải cách?” Chubais gần như hét lên với Nemtsov: “Này anh cứ cho là anh thông minh, anh từng chỉ trích chúng tôi, thì anh hãy thử ít ra gánh lấy một phần trách nhiệm xem sao?”. Nhưng Nemtsov vẫn bình thản bỏ về. Thật là một cá tính khảng khái... Có lẽ có chút gì đó giống tôi.
Lúc đó lại nảy sinh ý tưởng để cho Tania đi Nizni Novgorod thuyết phục Nemtsov. Nó hiểu được ý đồ, mà tôi không cần thiết phải nói ra bằng lời: Đó là đội hình trẻ “cấc lấc”, các anh các chị nói chuyện với nhau.
Không hề có chuyến máy bay, không có chuyến tàu điện nào đi Nizni Novgorod vào cái hôm đó.
“Ba ơi, con đi bằng ô tô”. Valentin Yumasev gọi điện cho Nemtsov ít ra cũng thông báo cho anh ta biết Tania dang trên đường đến gặp anh ta.
Nghe nói Boris Nemtsov không tin điều đó hoặc cũng không coi trọng việc này - dù sao từ tối đến sáng không ai dám bạo gan đi trên đường của chúng ta - nhưng anh ta thật sự bị chấn động khi nửa đêm nghe thấy tiếng chuông diện thoại của Tania:
- Tatiana Borisovna, cô đang ở đâu?
- Tôi đang ở Kremli.
- Kremli nào?
- Kremli của Thành phố Novgorod của anh...
Sau khi tận mắt nhìn thấy con gái Tổng thống trong buồng làm việc của mình, Nemtsov mới hiểu rằng đây không phải là chuyện đùa. Họ nói chuyện với nhau rất lâu. Sáng ngày hôm sau thì Nemtsov đồng ý.
Song lúc đó đã là tháng ba năm 1997 lại xuất hiện một vấn đề nữa là sau khi Chubais đi khỏi Văn phòng Tổng thống sang Chính phủ thì cần gấp rút phải tìm được người thay thế. Và tôi quyết định nói chuyện với Valentin Yumasev.
- Thưa Boris Nicolaevich. Thứ nhất là tôi không có đủ tầm vóc chính trị. Thứ hai là tôi chưa bao giờ tham gia chính trị công khai, mọi người đều biết tôi là bạn của Ngài, bạn của gia đình Ngài, việc bổ nhiệm tôi xem ra nó hơi kỳ cục...
Dù sao chăng nữa tôi cũng thấy lo cho Valentin Yumasev. Anh tất nhiên là một phóng viên có tài, một nhà phân tích thông tuệ. Anh ta đã ở bên tôi suốt từ năm 1987 đến nay. Anh ta sẵn sàng làm cả ngày lẫn đêm. Nhưng bộ máy Văn phòng Tổng thống đó là một cơ quan rất lớn có truyền thống riêng, có trật tự riêng.
Đó là một cơ quan khá quan liêu hành chính.
Yumasev phản đối lặng lẽ chứ không om xòm như Nemtsov hay Chubais. Nhưng rất lý. Anh ta hoàn toàn không muốn đoạn tuyệt với lối tự do riêng của mình. Theo tôi được biết, Tania và Anatoli Borisovich cứ nài ép anh ta và nhấn mạnh với anh ta rằng, thôi từ nay bỏ cái kiểu làm việc chỉ tư vấn đó đi. Như thế cũng không hay lắm.
Mỗi một chính khách trẻ trong số mà sau này đã thống nhất với nhau cùng làm việc khá đoàn kết, thì đều có lý do để từ chối. Chubais vì lý do tâm lý không muốn trở lại Chính phủ sau vụ bị bãi chức một cách bê bối năm 1995. Nemtsov và Oleg Sysuiev, sau này cũng trở thành Phó thủ tướng thứ nhất, thị trưởng thành phố Samara - cả hai đều không muốn xa rời cái “bàn đạp xuất phát” khu vực khá thành đạt của mình, chưa muốn vội vã về Matxcơva và vì những lý do cá nhân và công danh khác nữa. Còn Valentin Yumasev thì không muốn trở thành một chính khách công khai. Nhưng trong quá trình thành lập đội hình này còn một yếu tố quan trọng khác nữa là cá tính cùng thế hệ. Những người này trưởng thành trong những năm 70 và đứng tuổi trong những năm 80, thậm chí họ có khi chưa từng hình dung mình lại tiến lên bậc thang danh vọng cao như thế. Chính quyền bao giờ cũng được họ hình dung là một tầng lớp người khác hoàn toàn những ông già tóc bạc hoa dâm với những chiếc bụng phệ “đầy uy tín”, những cán bộ lâu năm của Đảng từng trải qua trường đời nhiều năm của công tác Đảng trong Uỷ ban Trung ương Đảng cộng sản Liên Xô. Rồi cải tổ cũng không thay đổi được thái độ của họ - chính Gorbachov nói chung còn không muốn vội vã đoạn tuyệt với quá khứ. Những tư chất của người trí thức Xô-viết cũ đã hoạt động hoàn hảo, con người của lao động trí tuệ - chỉ có những người có bộ mặt bì bì và thần kinh lớn mới có thể lãnh đạo được ai đó hay chỉ huy cái gì đó. Tôi đã cố gắng thuyết phục là hoàn toàn không phải như vậy. Nhưng thậm chí kiên quyết đoạn tuyệt với quá khứ “đội hình trẻ của Yeltsin” về nội tâm vẫn không thể từ bỏ được cái cảm giác tâm lý này. Tôi nhớ có lần Valentin Yumasev nửa đùa nửa thật: “Thưa Boris Nicolaevich, Ngài biết đấy dù sao đó cũng không phải là cuộc sống của tôi. Tôi nhiều lúc cứ cảm thấy như mình là nhân vật trong tác phẩm của Mark Twein “Hoàng tử và tên ăn mày” đã được phát hành. Tôi không muốn đổ tội lỗi nào cho tác phẩm đó, nhưng thực sự có nguyện vọng như vậy...”.
Đội hình - 97 - đó không chỉ giản đơn là những Bộ trưởng, Phó thủ tướng, những ông lớn lãnh đạo. Chỉ qua mấy tháng làm việc căng thẳng, nặng nề và quyết liệt họ đã biến thành những người đồng chí hướng thực thụ.
Thỉnh thoảng vào những ngày chủ nhật họ tổ chức những chuyến đi dã ngoại ở khu nhà nghỉ của Yumasev, nướng thịt, rồi hát hò bên đống lửa. Họ cố gắng không nói đến chính trị và kinh tế, bởi vì những ngày làm việc căng thẳng đã nói quá nhiều rồi. Sysuiev cùng với Yumasev cầm hai cây ghi ta và hát những bài hát vui nhộn của Okudzava, Vizbor, Gorodnikovski... “Những người khổng lồ chống trời bằng những cánh tay đá”. Họ hát và hình như ở đâu đó trong tiềm thức họ tự cảm thấy mình là những người khổng lồ. Chubais vốn là một người lãng mạn thực thụ hầu như thuộc hết lời của những bài hát vui nhộn này. Nhưng do giọng anh ta quá kém, nên anh ta không hát thành lời mà chỉ hoà theo nhạc. Còn vợ Chubais, Masha, một cô gái xinh đẹp và nghiêm khắc, nói chung không thể chịu nổi những bài hát như vậy, mà chỉ tham gia nhóm này vì yêu chồng mà thôi.
Những người vợ Matxcơva thường tư vấn cho những người vợ mới đến thu xếp cuộc sống ở Matxcơva thế nào, cho con cái đi học trường nào, giải quyết các công việc của họ ra sao - nói chung là chia sẻ với nhau những bí mật của phụ nữ.
Macxim Boico, Phó thủ tướng về tư nhân hoá, thường không bao giờ đợi được đến lúc thịt nướng chín. Vợ anh ta mới sinh cháu bé và anh ta phải vội vã trở về nhà. Còn Boris Nemtsov mang cả gia đình về Matxcơva với cháu gái Zanna mười ba tuổi xinh đẹp. Cháu chưa có bạn ở Matxcơva, cháu vừa mới đến đây, nên Nemtsov bao giờ cũng mang cháu đi theo để cháu khỏi buồn.
Họ thường vui vẻ và kể lại một cách hào hứng từng chi tiết trong những cuộc gặp gỡ ngày chủ nhật cho tôi nghe. Họ mời tôi tham gia, cùng đi chơi, cùng ăn, cùng uống và nghỉ ngơi. Nhưng tôi không muốn cản trở họ trong ngày nghỉ duy nhất. Với tôi họ đã có thời gian gặp tôi suốt cả tuần rồi.
Động cơ của đội hình - 97 là Anatoli Chubais. Anh ta đã đưa đến Chính phủ nhiều gương mặt mới và tất cả họ đều tập hợp trong một tập thể đầy trí tuệ và ý chí duy nhất dưới sự chỉ huy của Chubais. Anh ta đã biến tập thể này thành kỷ luật chặt chẽ. Rồi anh ta đưa ra những ý tưởng. Một mắt xích không chính thức nối liền giữa tôi và đội hình trẻ của Chubais là Tania.
Tôi nắm chắc mọi ý tưởng của họ, mọi cuộc tranh luận và những khía cạnh nhỏ trong quan điểm của họ. Chính ở đây tôi bao giờ cũng đứng sang một bên quan sát quá trình đó. Tôi thật sự rất quý mến cái đội hình mà tôi khởi xướng và tôi thật lòng có cảm tình. Tôi còn quý mến cái nhiệt tình, năng nổ trẻ trung và khát vọng đạt được kết quả của họ.
Có điều Chernomưrdin cũng tham gia vào việc vận động Nemtsov, nhưng trong thâm tâm ông ta tỏ thái độ thận trọng đối với việc này. Ông ta hiểu rõ Chubais, nhưng còn Nemtsov thì chưa.
Trong bài phát biểu trên truyền hình về vấn đề những nhà cải cách trẻ tham gia Chính phủ, tôi phải đưa câu sau vào: “Không sợ gì cả,Victor Stepanovich, họ sẽ không phụ lòng anh đâu!”
Ông ta lúng túng khi nghe được câu đó và gọi điện hỏi những nhân viên truyền hình: câu này lấy ở đâu vậy? Chính những nhân viên cũng hoảng hốt, bởi vì không có sự thống nhất từ đầu. Tất nhiên là tự tay tôi viết câu đó trước khi phát biểu, mặc dù các trợ lý của tôi phản đối. Victor Stepanovich nghi ngờ hay là có âm mưu gì chăng ở Kremli và thật vô ích. Tôi thực sự muốn truyền đạt để ông ta hiểu một ý nghĩ giản đơn: “Đừng có sợ, Victor Stepanovich! Đơn giản là đừng có sợ, chỉ có thế thôi!
Dần dần Chernomưrdin cũng quen, chấp nhận quan điểm đó ông ta hiểu rằng nếu không có những con người trẻ trung quyết đoán, bất chấp, đôi khi khó chịu thì không thể tạo ra được bước đột phá nào. Nền kinh tế bị chìm đắm giữa thị trường chưa được hình thành và khủng hoảng chính trị triền miên cần phải được cải cách một cách căn bản và hoàn toàn theo quan điểm mới.
Tôi hiểu Chính phủ có thể sẽ không bền vững, bị chao đảo bởi nhũng cơn sóng gió và những khát vọng khác nhau. Nhưng cần phải nhanh chóng, mạnh dạn, tấn công vào cái đầm lầy khủng khiếp này. Đội hình trẻ đã sẵn sàng. Họ chỉ còn chờ tín hiệu của tôi để thực hiện những kế hoạch lớn của mình. Ai sẽ còn trụ được trong Chính phủ, ai không vượt qua được những cản trở, thì tôi còn chưa biết. Tôi tin vào năng lực của họ, tin vào khát vọng cháy bỏng giành chiến thắng của họ.
Khởi đầu công việc của đội hình những nhà cải cách trẻ được xã hội đón nhận với hy vọng lớn lao. Rồi những “con cá mập” của giới kinh doanh và những bà già làng quê cũng rất chăm chú lắng nghe xem, những chàng trai “tóc hoe vàng và tóc xoăn” kia nói gì. Theo chỉ số thăm dò dư luận, Nemtsov bao giờ cũng nói năng giản đơn và sống động kèm theo những câu pha trò, tiếu lâm và uy tín chính trị đã nhanh chóng vượt qua Lebed, Luzkov và thậm chí cả Ziuganov. Uy tín của anh ta còn vượt Ziuganov cả ở những vùng nông thôn. Chubais hớn hở: “Boris Nemtsov vượt qua cả Ziuganov ở những làng quê?”
Tôi để ý thấy trong những cuộc gặp chung với Chernomưrdin, Chubais và Nemtsov, thì hai Phó thủ tướng thứ nhất, mỗi người xử sự, một kiểu riêng của mình. Chubais nói năng khéo léo, có chừng mực, cố gắng thể hiện đĩnh đạc và thống nhất với Chernomưrdin trong những vấn đề kinh tế. Nemtsov không chấp hành một quy định nào cả. Cái âm điệu cấc lấc của anh ta làm cho Chernomưrdin khó chịu. Ông bực dọc ngơ ngác nhìn về phía tôi. Cái nhìn của ông muốn thầm nói: “Tôi nghĩ rằng Boris Efimovich không đúng”.
Những cuộc gặp như thế được tổ chức thường xuyên, hầu như tuần nào cũng có. Nếu như tôi nghỉ phép, thì Nemtsov và Chubais đến thẳng dinh thự của tôi cùng với đội ngũ chuyên viên giới thiệu với tôi những dự án quyết định của họ.
Tôi cố gắng tìm hiểu xem trong họ có kết hợp được cái năng nổ của tuổi thanh niên với nhận thức già dặn có mục đích của mình không. Chubais và Nemtsov bổ sung cho nhau, trở thành một cặp bài trùng không thể lay chuyển nổi.
Thời gian đó chúng tôi đã chuẩn bị một số sắc lệnh và nghị quyết của Chính phủ đã chín muồi từ lâu. Chẳng hạn, sắc lệnh về việc tổ chức những cuộc đấu thầu giữa các công ty tư nhân trong việc thực hiện cung ứng hàng Nhà nước. Dù đó là thuốc men, dược phẩm cho các bệnh viện hay sản phẩm cho quân đội. Bây giờ kiểu đặt hàng Nhà nước như vậy chỉ có thể nhận được nếu như anh giới thiệu mặt hàng với giá cả sản phẩm của mình. Ai là người đưa ra với những điều kiện tốt nhất thì sẽ chiến thắng. Ngay lập tức có thể chấm dứt được các kênh lạm dụng việc cung ứng này.
Giải quyết được nhiệm vụ này, thì có thể tránh được ngân sách bị thất thoát, làm cho dòng tài chính trở nên trong sạch, còn các quyết định của Chính phủ sẽ trở nên không có lợi cho những hành động “mờ ám”, lập hai sổ kế toán, Chính phủ sẽ là người đứng ra điều hành toàn bộ.
Sự kiên trì mà những nhà cải cách trẻ tiến hành công việc của mình được giới báo chí mệnh danh là ngoạn mục. Lẽ dĩ nhiên không thể không có những sơ suất nào đó. Mặc bộ quần áo trắng hoàn toàn không có tính cách lễ tân, Nemtsov đi đón Tổng thống Azerbaizan Geidar Aliev là một sự kiện mãi mãi đi vào lịch sử của nền ngoại giao nước Nga mới.
Còn một giai thoại kỳ thú nữa liên quan đến Boris Nemtsov - yêu cầu các quan chức sử dụng xe nội địa. Tất nhiên anh ta xuất phát từ những suy nghĩ tốt đẹp. Phung phí tiền của Nhà nước để mua những chiếc xe ngoại của Đức, của Italia để làm gì? Các quan chức mua những chiếc “Audi” hay “Fiat” để làm gì nếu như có thể mua được những chiếc “Volga” hay “Matxcơvich” của chúng ta cũng đi tốt. Sau này tôi được kể lại rằng ý tưởng đó của Boris Efimovich xuất hiện chỉ là ngẫu hứng. Khi Nemtsov trở về nhà ở thành phố Novgorod nhìn thấy chiếc xe “Volga” của mình, còn bên cạnh là những chiếc xe nhập ngoài “Mercedes” hay “BMW” thì anh mới hiểu: nếu như bằng tấm gương của mình không giúp gì được cho nền chế tạo xe hơi nội địa, thì chẳng có gì giúp ích được.
Các quan chức bị choáng váng. Họ không muốn chuyển sang ngồi những chiếc xe hay bị hỏng hóc. Rất có thể thông cảm với họ được. Xe của chúng ta mùa đông không khởi động được vì lạnh, mùa hè thì bị cháy do nóng quá. Như vậy ý tưởng tốt đẹp của Nemtsov có thể bị chết ngấm. Nemtsov tự động chuyển từ “Mersedes” sang sử dụng xe “Volga” đến chỗ tôi để tìm kiếm sự ủng hộ. Tôi trả lời rằng ủng hộ cả về lời nói lẫn việc làm.
Vào thời điểm đó tôi đang chuẩn bị một bài phát biểu trên Đài truyền thanh kêu gọi “Hãy mua hàng nội địa”. Chúng ta phải tự hào với những sản phẩm của chính chúng ta. Nhà nước cần phải làm tất cả những gì có thể làm được để hô trợ cho các xí nghiệp Nga sản xuất những sản phẩm có chất lượng. Tôi đã đề nghị đưa vào một câu theo sáng kiến của Nemtsov rằng tiền ngân sách trong trường hợp nếu nền công nghiệp nội địa có thể sản xuất được thứ hàng đó tương đương với hàng nhập ngoại thì chỉ chi cho mua những thứ sản phẩm của chúng ta.
Sau đó tôi nói với Giám đốc Cơ quan cảnh vệ thôi không dùng xe Mercedes mà chuyển sang dùng xe ZiL. Quả thật khi đi đến Kremli, tôi chứng kiến một chiếc xe nội địa đang bị đâm, mà lòng tôi quặn đau. Từ xa xưa thời còn là Uỷ viên Bộ Chính trị, tôi đã không thích những chiếc xe ZiL đặc biệt này, bởi vì trong dân đã đặt tên cho đó là những xe “chở quan”, bởi vì chỉ được sử dụng để đưa đón những Uỷ viên Bộ Chính trị. Nhưng biết làm thế nào, cần phải giúp đỡ những bạn trẻ.
Nhưng những đồng nghiệp của Nemtsov trong Văn phòng và trong Chính phủ tiếp tục bao vây việc triển khai ý tưởng của anh ta. Hơn nữa, dù bằng tấm gương của mình, nhưng anh ta cũng không thể cổ vũ được bạn bè. Chiếc xe của anh ta bị hỏng và bắt buộc phải thay đổi chiếc khác. Sự việc trớ trêu hơn nữa là vào mùa hè chiếc “Volga” của Phó thủ tướng thứ nhất bị cháy ngay trên đường phố. Nemtsov ra khỏi xe, còn những lái xe đi qua đang càu nhàu với anh ta. Vào thời điểm này cả nước đã biết mặt Nemtsov. Anh ta đứng buồn bã, đau khổ nhìn chiếc xe đang bốc khói. Ý tưởng đã bị chết ngấm.
Tôi cũng đã có lúc thành thật sử dụng chiếc xe ZiL. Sau đó tôi quyết định chẳng tội gì phải tự hành hạ mình và chuyển sang sử dụng Mercedes.
Đáng tiếc là một lời nói chưa thể đạt được điều gì cả. Ý tưởng thật hay đấy. Nhưng xe của chúng ta còn quá tồi...
Năm 1997 nền kinh tế nói chung đã có sự khởi sắc. Tuy là sự khởi sắc đầu tiên, chưa bền vững, nhưng đó cũng là một thắng lợi. Đội hình của Chubais đã nêu ra rất rõ những mục tiêu của mình: đó còn gọi là bảy công việc chính của Chính phủ. Trong con mắt đánh giá của xã hội chương trình này của nhóm nhà kinh tế trẻ được trình bày rất rõ ràng và cụ thể. Thông qua Bộ luật thuế mới và có hiệu lực hoạt động từ ngày 1 tháng Giêng năm 1999 - chấm dứt tình trạng thu thuế không đúng. Cắt giảm thâm hụt ngân sách, thông qua Bộ luật ngân sách - chấm dứt tình trạng sống không có tiền. Hình thành những hình thức sở hữu có hiệu quả thông qua việc tư nhân hoá - chấm dứt tình trạng thất nghiệp vô hình, chấm dứt tình trạng biển thủ tài sản ở các xí nghiệp quốc doanh. Triển khai cải cách chế độ hưu trí - nếu không có chế độ hưu trí không bao giờ chúng ta có thể đảm bảo được chế độ đối với những người già cả. Giảm tốc độ tăng giá - không phải bằng sắc lệnh, mà là thông qua cơ chế kinh tế. Giảm thu nhập bằng tiền giấy Nhà nước trên danh nghĩa - đáng tiếc là việc này không thực hiện được trong năm 1997, nếu không thì đã có thể ngăn chặn được cuộc khủng hoảng tài chính sau đó. Cải cách ruộng đất - đây chính là tảng đá gây cản trở đối với tất cả những nhà cải cách Nga!
Còn một dự án nữa do Boris Nemtsov tiến hành. Dự án này nêu ra là đã thấy buồn - cải cách chế độ nhà cửa - dịch vụ, nhưng nó liên quan đến bất cứ người nào và cực kỳ quan trọng trong việc khôi phục một nền kinh tế bình thường của đất nước. Vấn đề là do từ thời chủ nghĩa xã hội, điện, nước, hơi đốt cung cấp đến từng nhà đều do Nhà nước đảm nhiệm. Còn tiền lấy từ đâu? Các xí nghiệp chịu những khoản thuế “treo” không thể chị đựng nổi, trong đó có những khoản bù giá cho các xí nghiệp này. Các xí nghiệp Nga do vậy không thể có khả năng cạnh tranh. Ý tưởng đó rất giản đơn: Chỉ trợ giá cho các gia đình thu nhập thấp như hưu trí, đông con..., còn những gia đình khác sẽ tăng dần dần, nhưng kiên quyết nâng mức trả tiền điện, hơi đốt và nước.
Một dự án tối quan trọng khác nữa được giao cho Oleg Sysuiev là cải cách lĩnh vực xã hội. Kế thừa từ quá khứ Xô-viết cũ, chúng ta phải đối mặt với một hệ thống bảo trợ xã hội rất phổ biến rộng rãi, nhưng nghèo nàn và hoàn toàn không có phân biệt. Chính phủ sẵn sàng chuyển từ áp dụng chế độ bảo hiểm xã hội lan tràn bất kể ai cũng được (thậm chí có người không cần đến) sang chế độ bảo hiểm có địa chỉ cho những người thực sự cần đến.
Đáng tiếc nhiều công việc chính cần làm đã không thực hiện được. Nó có nhiều nguyên nhân. Nguyên nhân chủ yếu là sự chống đối điên khùng của cánh tả Duma. Những nghị sĩ cộng sản kiểm soát Duma chỉ thấy thích hợp nếu cùng đồng loạt nghèo khổ, khi Nhà nước quyết định phân phối, khi con người chỉ có thể kiếm chác một cách nhục nhã cho mình một cái gì đó của chính quyền.
Khi tất cả đều nghèo và khó khăn, thì họ bao giờ cũng bỏ phiếu ủng hộ những người cộng sản. Còn những người giàu có và tự do thì không bao giờ làm như vậy. Đáng tiếc là thực tế mọi chương trình của Chính phủ đòi hỏi phải thay đổi trong luật, như vậy có nghĩa là phải được sự ủng hộ của Duma. Nhưng ở đây tôi không thể giúp gì Chubais được Duma luôn luôn sẵn sàng phá rối bất cứ một sáng kiến nào của chúng ta.
Tuy nhiên những gì trong quyền hạn của Chính phủ mới họ đã làm tất cả. Trong Nhà Trắng xuất hiện nhiều gương mặt trẻ và mới mẻ. Chubais đã chỉ đạo đội hình các nhà kinh tế trẻ đã được thử thách: Kudrin, Ignachev, Boico và những người khác. Nhiều người cho đến bây giờ vẫn làm việc trong Chính phủ.
Nemtsov đưa từ thành phố Novgorod những nhà quản lý trẻ của mình: Brevnov, Saveliev và những người khác. Trong số đó có cả Sergei Kirienko. Tất cả họ chỉ ngoài ba mươi tuổi. Theo dõi công việc của họ, tôi nhận thấy rất rõ ràng: nhiều người còn chưa đảm nhiệm những chức vụ cao, rất có trách nhiệm, một số người từ bỏ các chức vụ cao đó.
Nhưng tất cả họ đều tràn đầy hy vọng... Kể cả tôi.
Tôi hy vọng là nửa sau năm 1997 - đầu năm 1998 tất cả chúng ta đều cảm thấy đất nước đã có thay đổi.
Nhưng bỗng dưng xuất hiện cái mà tôi không hề chờ đợi. Cuộc chiến tranh ngân hàng bùng nổ.
Một cuộc chiến tranh thông tin thực thụ.
Chính lúc đó, lần đầu tiên tôi mới hiểu là chuyện gì. Các vụ bán đấu giá của “Sviazinvest” đăng đầy các trang báo. Hai kênh truyền hình ORT và NTV tung ra những danh mục khó hiểu kiểu: “Giết chết kẻ thù và những kẻ cạnh tranh”. Nhìn những phát thanh viên mà thấy tội. Họ xuất hiện trên màn truyền hình lo sợ hoảng hốt, nhìn vào ống kính máy quay và cố gắng để không đọc chệch. Lúc đầu tôi không để ý lắm chuyện này. Bán đấu giá chỉ là một hoạt động thực tiễn bình thường. Trong các cuộc bán đấu giá phải có kẻ thắng, người thua, bao giờ chả có chuyện không hài lòng. Nhưng ở đây hình như có chuyện gì khác thường. Tuy có hơi hoảng hốt, nhưng các trợ lý của tôi khẳng định không có chuyện gì đặc biệt xảy ra. Đó là một cuộc cạnh tranh bình thường. Cuộc đấu đá của hai nhóm kinh doanh tranh giành ảnh hưởng.
Tôi vặn lại: “Nhưng tại sao báo chí của chúng ta lại chia ra thành hai nhóm. Tại sao chương trình “Thời sự” ngày nào cũng nói về “Sviazinvest?”
Đã đến lúc phải xem xét, nghiên cứu cuộc xung đột đang bùng nổ.
Người quan tâm nhiều nhất đến việc mua cổ phiếu của “Sviazinvest” là Vladimir Gusinski. Anh ta đã móc ngoặc từ lâu với những người tham gia dự án trong nội bộ Chính phủ. Anh ta móc ngoặc với Cơ quan an ninh Liên bang, Cơ quan liên lạc Chính phủ Liên bang, muốn nắm cả các tần số phát sóng của quân đội, muốn thành lập một công ty trùm sỏ về sản xuất và dịch vụ các phương tiện liên lạc và viễn thông với sự đầu tư của phương Tây.
Gusinski có đầy đủ khả năng để mua lại cổ phiếu của “Sviazinvest”.
“Nếu như chúng ta cho anh ta quyền ưu tiên nào đó, thì bán đấu giá không còn là bán đấu giá, mà là một sự xúi bẩy nào đó, là sự giễu cợt đối với ý tưởng bản đấu giá - Chubais thuyết phục tôi. - Có những nhóm tài chính khác, những nhà đầu tư khác cũng muốn có được toàn quyền mua “Sviazinvest”.
Đối với chúng ta cần phải có một tiêu chuẩn duy nhất để đánh giá người thắng cuộc: “ai trả nhiều thì người đó thắng”. Những lập luận của Chubais thật rành mạch, kiên quyết và được diễn đạt lô gích. Khả năng bảo vệ quan điểm của mình trong anh ta thật dồi dào.
Sau này khi đọc cuốn sách “Tư nhân hoá ở Nga” của Anatoli Borisovich, tôi mới hiểu thực chất của cuộc xung đột đó, hiểu được cái gì Phó thủ tướng thứ nhất đúng và cái gì chưa hoàn toàn đúng.
Một hệ thống kinh tế phức tạp và không bền vững như ở nước Nga thì không nên vứt bỏ một cách thẳng thừng.
Quá trình chuyển đổi từ giai đoạn đầu “tư nhân hoá theo Chubais”, khi bán tài sản Nhà nước, thì Nhà nước cần hạ thấp giá cho các ngân hàng và công ty trong nước, còn đến giai đoạn hai khi cơ chế kinh tế thị trường đã hoạt động, thì nó diễn ra trong chớp nhoáng, hầu như không có sự báo trước và tín hiệu nào. Những người tham gia bán đấu giá đã quen với cơ chế cũ, cứ dường như đập đầu vào bức tường mới xuất hiện.
“Có thể, hay là ta bắt đầu không phải từ “Sviazinvest”, bởi vì cơ quan này đã gây ra nhiều cuộc tranh cãi quá rồi? - Rất nhiều chuyên gia đã hỏi Anatoli Chubais. Nhưng anh ta vẫn kiên quyết bảo vệ quan điểm của mình. Anh ra chứng minh rằng chỉ có như vậy thì nền kinh tế Nga mới khôi phục được.
- Thưa Boris Nicolaevich, nếu không có đầu tư, hơn nữa lại không có đầu tư nước ngoài, không thành lập những công ty có vốn đầu tư nước ngoài, chúng ta không thể bổ sung cho ngân sách được, không thể giải quyết được những vấn đề xã hội và cái chủ yếu là không thể có bước đột phá như Ngài chờ đợi. Người nước ngoài sẽ đến với chúng ta nếu như họ tin chắc rằng mọi việc đều trong sáng, việc mua bán cổ phiếu tài sản quốc gia ở nước Nga đều tiến hành một cách công bằng. Nếu như Nhà nước thay đổi luật chơi, ngân hàng cần phải phục tùng. Các ngân hàng cảm thấy mình là ông chủ hoàn toàn ở trong nước. Sau bầu cử họ muốn tiếp tục cắt giảm lượng tiền. Cần phải có lần nào đó bẻ gãy cả răng của họ đi! Nếu không làm như vậy thì chúng ta chẳng hề làm được gì hết!- Chubais giải thích.
Thời gian đã chứng minh: anh ta là con tin của cuộc đấu đá này. Thực sự anh ta không muốn thế, lợi dụng các nhóm tài phiệt để đấu đá với nhóm khác, lợi dụng ngay những mâu thuẫn trong nội bộ giới thượng lưu kinh doanh. Anh ta đã không biết giữ khoảng cách nhất định. Do vậy những luật chơi mới được Chubais sử dụng như chiếc gậy chính trị.
Cuộc đối đầu vô vọng giữa Gusinski và Berezovski đã gây cho Chubais tức giận ghê gớm. Bởi vì chính hai nhà doanh nghiệp này tháng hai năm 1996 đã đề nghị Chubais đứng đầu bộ chỉ huy vận động bầu cử, cùng với họ thành lập một đội hình hùng mạnh gồm những con người trí tuệ, có khả năng làm nên chiến thắng trong bầu cử. Chubais nói tiếp:
- Thưa Boris Nicolaevich, không có gì đáng ngại. Họ đã có lần đến ôm chân Ngài, bởi họ còn biết đi đâu, thì rồi họ lại đến ôm chân thôi.
Thị trường theo thế giới quan nó hoàn toàn giống một người theo phái đa số về khí chất và về hành động. Đó là điều đáng lo ngại.
Tôi còn lo ngại những hậu quả của cuộc xung đột ngay trong nội bộ đội hình tất yếu sẽ xảy ra.
Mỗi một bài báo mới điên cuồng chống Chubais và Nemtsov, mỗi một chuyên mục truyền hình nhục mạ lại làm tôi lo ngại. “Phải chăng họ không hiểu được rằng dựa vào sự kiên nhẫn của Tổng thống như thế mà chả lẽ lại không đạt được gì?”.
Tôi suy ngẫm và giở đọc tiếp những trang báo. Những nỗ lực để phân chia lại cái gì đó, lợi dụng vào chuyện đó những nguồn thông tin làm cho tôi hết sức lo ngại.
Trở lại thời kỳ đó, giờ đây tôi thấy tương đối rõ nguyên nhân gây ra cuộc chiến tranh ngân hàng của chúng ta. Những nhà cải cách trẻ muốn khắc phục tình trạng không phù hợp giữa luật pháp của chúng ta với thực trạng kinh tế bằng một cú đột phá. Họ muốn đột ngột thay đổi các quy định, như tôi đã nói ở trên.
Nhưng còn có nguyên tắc chung - những quy định kinh tế mới bao giờ cũng được áp dụng với hành động đã kiểm nghiệm. Luật thuế mới, tỷ suất mới - những thứ đó phải được công bố trước để thị trường kịp thích ứng và được áp dụng sau một thời gian nhất định. Nhưng họ lại muốn làm ngay. Muốn hành động tức thì.
Một khía cạnh khác nữa của vấn đề là những đầu tư tài chính trong quá trình vận động bầu cử đã biến thành đầu tư chính trị. Những chủ ngân hàng muốn trực tiếp tác động lên chính quyền, điều khiển đất nước sau lưng những chính khách.
Chúng ta vừa mới tránh được mối đe doạ của chính biến, của chủ nghĩa phục thù cộng sản, chúng ta vừa mới có được những tiêu chí của một xã hội công dân, thì bỗng dưng lại đối mặt với thách thức mới, nguy hiểm.
Ở nước Nga hiện nay và trên thế giới nói chung, thuật ngữ “tập đoàn thống trị đầu sỏ” được áp dụng đối với những đại diện của giới kinh doanh của chúng ta bao giờ cũng đi kèm với màu sắc tội lỗi. Tuy không thể đánh đồng họ với tội phạm. Đó không phải là những “bá tước” biển thủ tiền bạc và cũng không phải là những kẻ đầu sỏ của giới mafia. Đó là đại diện của tư bản lớn có quan hệ qua lại chặt chẽ với Nhà nước. Chính điều đó đã gây cho xã hội có sự chú ý đặc biệt, chính điều đó đã buộc các phóng viên và các cơ quan bảo vệ pháp luật phải nghiên cứu đến chân tơ kẽ tóc đời sống và hoạt động của họ. Trên thực tế ảnh hưởng của giới tư bản lớn đối với chính quyền tất yếu ở nước nào cũng có. Vấn đề là ở chỗ ảnh hưởng đó có hình thức như thế nào.
Tôi muốn giải thích, tôi đã thấy quá trình đó như thế nào.
Khi nước Nga trở thành một quốc gia độc lập, bước vào cải cách kinh tế, trước hết là cần phải giải quyết hai vấn đề tối quan trọng: thả nổi giá cả, tức là áp dụng kinh tế thị trường thực thụ, kiên quyết và cứng rắn như đã làm dưới thời Pie Đại đế ra lệnh trồng khoai tây. Thứ hai là cho phép sở hữu tư nhân. Một bộ phận đáng kể tài sản Nhà nước phải trở thành tư nhân. Đó là nhiệm vụ chính trị và kinh tế phải được giải quyết đồng thời. Nếu không làm được điều đó thì đừng có nói đến bất cứ một cuộc cải cách nào. Điều đó phải được thực hiện nhanh chóng. Phải làm với bất cứ giá nào, dù có mắc sai lầm, dù có bị phản đối (trong bất cứ cuộc chia bôi tài sản nào cũng đều xuất hiện sự bất công) là tạo thành một tầng lớp sở hữu.
Thậm chí nếu người sở hữu mới của xí nghiệp cũ của Nhà nước có yếu đuối, kém cỏi, thì cuối cùng anh ta phải bán lại sở hữu của mình cho người khác có năng lực và căn cơ hơn, điều đang diễn ra ở nước chúng ta.
Người ta nói rằng tài sản của chúng ta khi bán đã không được đánh giá đúng giá trị. Rồi có những câu chuyện bàn tán rằng đã bán tống bán tháo nó đi. Chúng ta đã tạo ra rào cản giả tạo để không cho tư bản phương Tây được vào mua đấu giá.
Đúng, hoàn toàn đúng. Chúng ta đã bán không đúng giá, tất nhiên chỉ tương đối thôi - hàng trăm ngàn đô la. Tất nhiên nếu đó là công ty dầu lửa, luyện kim, hoá chất... nằm ở Tây Âu hay ở Mỹ thì nó có thể có giá cao hơn nữa.
Nhưng còn lý lẽ khác cũng đúng. Tiền của phương Tây đổ vào thị trường của chúng ta rất khó khăn. Nếu không làm như vậy thì không thể xuất hiện những nhà tư bản Nga, không thể có tư bản mại bản của chính Nga. Điều hoàn toàn rõ ràng là chỉ năm năm sau khi chủ nghĩa xã hội sụp đổ các nhà doanh nghiệp của chúng ta không thể nào cạnh tranh được với phương Tây.
Thậm chí số tiền (cũng không nhiều) được thanh toán qua những xí nghiệp tư nhân hoá ở Nga cũng không có. Lấy đâu ra tiền? Đó chỉ là những khoản tín dụng, mà những nhà kinh doanh Nga có thể vay ở thị trường phương Tây. Tức là lại là tiền của phương Tây.
Vấn đề nảy sinh là: tại sao các nhà kinh doanh của chúng ta không thể vay tín dụng được nhiều hơn, khi Nhà nước có thể bán các xí nghiệp của mình đắt hơn? Nguyên nhân thật giản đơn: không ai cho chúng ta nhiều hơn nữa. Họ chỉ cấp đúng bao nhiêu mà những nhà kinh doanh Nga có thể thanh toán được, đúng với giá mà vào thời điểm đó xí nghiệp có giá trị. Không hơn, không kém.
Xin lưu ý là giai đoạn chủ chốt của quá trình tư nhân hoá được kết thúc vào năm 1996. Chỉ còn rất ít xí nghiệp được tư nhân hoá sau năm 1996. Kể cả “Sviazinvest” nổi tiếng.
Phương Tây lo sợ đầu tư những khoản tiền lớn vào Nga, sợ phải cho các nhà kinh doanh Nga vay quá nhiều tiền. Các nhà kinh doanh của chúng ta đã liều lĩnh. Liều lĩnh ghê gớm nữa là khác. Điều thật dễ hiểu là nếu như những người cộng sản thắng cử năm 1996 thì công việc đầu tiên họ bắt tay vào làm là quốc hữu hoá toàn bộ tài sản. Chính vì vậy sau khi đầu tư hàng trăm triệu đô la bằng xương máu, nói đúng nghĩa của nó thì các nhà kinh doanh mại bản rất quan tâm vào việc ổn định chính quyền, về việc kế tục của chính quyền đó.
Đấy là điểm mấu chốt. Đấy là câu trả lời: Tại sao chính quyền và giới kinh doanh luôn bên nhau?.
Tháng 8 năm 1996, chính các nhà kinh doanh chủ động đề nghị hỗ trợ bộ chỉ huy vận động bầu cử của tôi. Không ai đòi hỏi họ, không ai áp đặt điều kiện với họ. Họ đến không phải để bảo vệ Yeltsin, mà là bảo vệ chính họ, nghề kinh doanh của họ, bảo vệ hàng triệu đô la mà họ đã đổ vào đầu tư để nhanh chóng thu hồi được.
Còn bây giờ nói về giá trị của các xí nghiệp. Như tôi đã đề cập, việc tư nhân hoá những xí nghiệp quốc doanh lớn nó không được tiến hành có trật tự như ở những nước khác có sự ổn định. Có nghĩa là các nhà kinh doanh của chúng ta quan tâm cái gì trước tiên? Ổn định chính trị. Xã hội càng ổn định bao nhiêu thì giá trị càng tăng lên, tư hữu hoá càng có giá trị, nhà kinh doanh càng giàu có hơn. Nếu như xã hội không ổn định hay phía trước là một cuộc bầu cử không rõ kết quả thế nào - thì xí nghiệp đó có thể không có giá trị gì hết. Điều gì đã xảy ra trước cuộc bầu cử năm 1996. Chính vì vậy các nhà kinh doanh đã sẵn sàng đầu tư tiền vào sự ổn định chính trị, vào chính trị nói chung. Từ đây thấy rõ sự tích cực thái quá của họ vào các quá trình chính trị ở Nga.
Sau bầu cử, toàn bộ thị trường Nga - tư bản hoá tất cả các xí nghiệp của chúng ta, tăng lên mấy lần. Thị trường thế giới phản ứng với tình hình ổn định chính trị ở Nga. Giá trị của các công ty lớn được mua với giá hàng trăm triệu đô la ngay lập tức được tăng lên hàng tỷ.
Cho nên những ai cố hình dung những người đầu sỏ kinh doanh Nga chỉ là những kẻ rửa tiền ấu trĩ hoặc là những ai đưa hối lộ làm giàu nhờ tư nhân hoá thì chỉ là suy nghĩ rất hời hợt. Hoặc là họ lợi dụng những kẻ đao búa để đi theo dấu vết sai lầm.
Hơn nữa đã đến lúc khi thói quen của bọn đầu sỏ tác động lên chính trị, lên chính quyền, lên xã hội đã không còn có tác dụng đối với đất nước nữa. Cần phải đưa quá trình này vào một trật tự chặt chẽ nào đó. Cuộc bán đấu giá “Sviazinvest” là một trong những nỗ lực đó.
Ngay lúc đầu tôi chưa nhận thức được quy mô của hiện tượng này và toàn bộ mối nguy hiểm của nó. Đúng, những khoản tiền lớn đã được đầu tư vào chính trị. Chính những khoản tiền “chính trị” này hiện nay đang là mối đe doạ nguy hiểm đối với sự phát triển nước Nga. Không phải là những người cộng sản, cũng không phải là cuộc nội chiến hay một sự rối ren, không phải là chủ nghĩa ly khai địa phương, cũng không phải là những tướng lĩnh thô kệch mang quân hàm - mà là những khoản tiền lớn đang giằng xé nhau và đồng thời lật đổ hết cơ cấu chính trị mà chúng ta xây dựng một cách khó khăn.
Giới đầu sỏ tài chính định điều khiển các công việc quốc gia theo các kiểu khác nhau: một số ngân hàng định nắm những quan chức Matxcơva, toà thị chính, số khác thì làm việc với các tỉnh trưởng, còn số khác nữa như Gusinski và Berezovski thì tung hết tiền bạc ra để thành lập những công ty viễn thông đồ sộ, những nhà in lớn hay nói một cách khác là muốn độc quyền nắm các phương tiện thông tin đại chúng. Tôi nhớ là đã diễn ra một cuộc giành giật chiếm hữu tờ báo Nga có thâm niên lâu đời là tờ “Tin tức”. Đại diện của hai công ty cạnh tranh chạy đuổi theo ban biên tập để giành được nhiều cổ phiếu nhất. Một số phóng viên lúc đầu làm việc cho người chủ mới nghe chừng có vẻ không hào hứng, còn sau đó thì hì hục và mẫn cán như thế nào.

[phongvan]

Chubais hay “Đội hình 97”-2

Những trung tâm quyền lực bất hợp pháp, những trung tâm gây ảnh hưởng đối với chính trị bất ngờ xuất hiện trong những trụ sở ngân hàng im ắng đã đe doạ thay đổi bộ mặt của một xã hội công dân. Đất nước chưa từng đối mặt với một tình thế như vậy. Những giá trị dân chủ không thể đem ra mua bán, nhưng do thói quen tác động lên chính trị bằng mọi cách, nên nhiều người cho rằng có thể làm được và cần phải làm như thế.
Thật là đau đớn, cay đắng thừa nhận điều này...
Ngay từ khi chưa diễn ra cuộc bán đấu giá “Sviazinvest”, theo yêu cầu của tôi Valentin Yumasev đã gặp Potanin và Gusinski. Potanin sau khi rời khỏi Chính phủ đã coi mình là người tự do về tinh thần trước các đồng nghiệp và lao vào cuộc kinh doanh mới bằng mọi cách.
Yumasev đã yêu cầu họ giải quyết vấn đề với nhau thật hoà bình, không được gây ra chiến tranh thông tin và không được đặt bom nổ chậm dưới chân Chính phủ: “Cuối cùng thì các anh cũng thoả thuận được với nhau. Mỗi người đầu tư vào “Sviazinvest” năm mươi phần trăm. Nếu các anh hục hặc với nhau, thì sẽ gây ra thương vong đối với chúng tôi, mà chủ yếu là đối với tất cả.
Nhưng họ đâu có hiểu cho đề nghị đó.
Tại cuộc mua bán đấu giá ngày 25 tháng 7 năm 1997, hai chiếc phong bì được mở ra. Cả hai nhà đầu tư đều thu hút những đối tác nước ngoài. Một đối tác là người Tây Ban Nha, còn đối tác khác là nhà tỷ phú J.Soros. Trong phong bì của Gusinski số tiền nêu ra ít hơn so với phong bì của Potanin. Sự khác nhau này dẫn đến chúng ta phải trả giá cho hai cuộc khủng hoảng Chính phủ gay gắt nhất và có thể là cả cuộc khủng hoảng tài chính.
Cuộc tranh giành dữ dội trong nội bộ giới kinh doanh không chỉ làm chao đảo nền kinh tế, mà còn tác động đến cả chính trị, làm mất ổn định của toàn hệ thống.
Một trợ lý của tôi lúc đó kể lại: “Tôi không hề ngạc nhiên là sau một năm người đứng đầu Văn phòng chúng ta có thể là một viên tướng, còn một đảng viên cộng sản sẽ đứng đầu Chính phủ”. Dự báo như thế quá ư là đen tối. Ai có thể dự báo lúc đó rằng sau một năm đứng đầu Văn phòng Tổng thống là tướng Nicolai Bordiuza, còn Thủ tướng là Evgeni Primakov, một người rõ ràng là thân cộng sản!
Primakov
Sau này tôi mới rõ là Gusinski và Berezovski muốn chứng minh cho Chubais thấy rằng ngân hàng của Potanin trên thực tế lợi dụng tiền của Nhà nước, tiền thuế cũng như trường hợp công ty “Nikel Noril” đặt Chính phủ vào thế phải tạo cho những điều kiện có lợi. Nhưng để trả lời cho họ: Thế còn “Sibneft” của Berezovski thì sao? Còn NTV của Gusinski thì sao? Ai tạo cho những công ty này một khoảng hoạt động, ai cấp cho những ưu đãi phải chăng không phải Nhà nước? Cuộc tranh cãi thật không có giới hạn nữa.
Tôi kiên quyết phản đối việc xem xét lại kết quả cuộc đấu giá, mặc dù rất nhiều người ủng hộ ý tưởng đó. Đã có nhiều ngòi bút và phát ngôn của những nghị sĩ hiếu chiến nhằm vào Chubais. Cả Bộ trưởng Nội vụ Kulikov cũng ủng hộ ý tưởng xem xét lại kết quả cuộc bán đấu giá “Sviazinvest” và “Nikel Noril” và thậm chí Thủ tướng Chernomưrdin cũng có những nghi hoặc. Nói một cách khác đã có rất nhiều lực lượng chính trị khác nhau bị lôi kéo vào cuộc đấu đá này, tất cả đều cố lợi dụng tình hình có lợi cho mình.
Tôi thấy có bổn phận phải tuyên bố ủng hộ Chính phủ. “Cuộc tranh cãi đã kết thúc” - Tôi tuyên bố với các phóng viên về kết quả của cuộc đấu giá. Và tôi đề nghị khối kinh tế của Chính phủ trong vấn đề này phải ưu tiên đối với tất cả những người khác còn lại. “Sviazinvest” thuộc về Potanin.
Tuy nhiên cảm giác lo lắng vẫn không dứt được. Giọng điệu hằn học của báo chí, những cuộc chỉ trích lẫn nhau, hầu như nhục mạ nhau không còn là chuyện ảo tưởng - sau khi kết thúc bán đấu giá cuộc chiến tranh giữa Chính phủ và giới tài phiệt của đất nước không những không chấm dứt, mà còn bước vào giai đoạn mới. Cần phải có sự can thiệp công khai của Tổng thống, có áp lực trực tiếp của tôi lên cả hai bên xung đột. Tôi quyết định gặp các chủ ngân hàng.
Ngày 15 tháng 9, cuộc gặp “bàn tròn” được tổ chức tại Kremli. Tham dự cuộc gặp này có Fridman (Alfa-bank), Smolenski (SBS-AGRO), Gusinski (Most-bank), Khodorkovski (MENATEP), Vinogradov (Incombank), Potanin (ONEKSIMbank).
Tôi có cảm giác là thời điểm tổ chức cuộc gặp gỡ rất thuận lợi. Bầu không khí trong các phòng ở Kremli tác động lên con người một cách liên tục. Anh ta sẽ cảm thấy là khách đến với Nhà nước, chứ không phải đến với một ông già tốt bụng. Các chủ ngân hàng lắng nghe có vẻ hồi hộp, một số còn ghi chép. Trong tôi chỉ có suy nghĩ đơn giản: nếu như anh nghĩ và anh tiếp tục rút tiền của ngân khố, thì điều đó sẽ không thực hiện được đâu. Nếu như chúng ta cùng muốn tồn tại thì vai trò Nhà nước phải được củng cố. Trong tất cả mọi lĩnh vực. Cần phải tách bạch kinh doanh khỏi Nhà nước. Không phải lo sợ việc Chính phủ kiểm soát tài chính.
Các chủ ngân hàng dường như đều hoàn toàn nhất trí. Họ đồng thanh nói rằng họ cũng đã chán ngấy đối với cuộc xung đột này rồi. Họ sẵn sàng chấp thuận những quy định mới.
Nhưng, những quy định đó phải có tính chất lâu dài, những quy định đó không thể thay đổi xoành xoạch sau mỗi tháng, sau mỗi quý “Nào chúng ta cùng hành động thống nhất với nhau, chấm dứt gây áp lực lên Chính phủ” - “Vâng, tất nhiên, thưa Boris Nicolaevich”. Sau cuộc gặp, tất cả chia tay dường như đều hài lòng.
Song tôi vẫn còn có suy nghĩ rằng trên thực tế họ không thể là những đồng minh của mình.
Điều thú vị là Potanin giống như một chiếc vỏ trong suốt, trong tôi luôn luôn có cảm giác khó tả rằng anh ta khác với những người kia, nhất là sau cuộc gặp trong gian phòng lặng im đến mức khác thường. Tôi đã từng chủ trì nhiều cuộc họp như thế tại chính gian phòng này. Hàng trăm lần. Và bao giờ tôi cũng đạt được kết quả cần thiết. Những người rất khác nhau đều buộc phải nhượng bộ, thoả hiệp cái gì đó. Tôi không để cho họ có lối thoát nào khác. Còn họ phải hứa hẹn, phải mỉm cười - nhưng im lặng quá. Dường như không bên nào coi mình có lỗi trong chuyện này. Không có chỗ để dành cho sự nhượng bộ. Không có hành vi nhượng bộ nào từ cả hai phía.
Chubais và Nemtsov quyết định hành động trước.
Ngày 4 tháng 11, họ đến Gorki gặp tôi.
Chubais chủ động đặt vấn đề:
- Thưa Boris Nicolaevich, một cuộc tấn công nữa nhằm vào Chính phủ lại đang được chuẩn bị. Đây sẽ là một cuộc khủng hoảng chính trị lớn.
- Tôi không biết.
- Chính vì lý do đó, chúng tôi đến gặp ngài. Mọi sợi chỉ của khủng hoảng đều nằm trong tay Gusinski và Berezovski. Cần phải chấm dứt cuộc chiến tranh thông tin. Nếu như ngài gạt Berezovski ra khỏi Hội đồng an ninh, thì ngay lập tức anh ta sẽ không còn thế lực, không ai còn nghe ý kiến anh ta nữa, cuộc xung đột cũng chấm dứt.
Tôi nhìn họ và nhớ mới một năm trước đây thôi Anatoli Borisovich còn đến gặp tôi và thuyết phục rằng cần phải bổ nhiệm Berezovski làm Phó Thư ký Hội đồng an ninh. Anh giải thích rằng điều quan trọng là cần phải sử dụng những người thông minh, tuy có phức tạp hay dị thường như Berezovski, mời anh ta tham gia chính quyền. Lúc đó tôi đã nhất trí với Chubais.
Nhưng một năm sau thì chuyện gì xảy ra vậy? Hay là chính quyền không còn cần đến những người thông minh nữa? Nhưng câu hỏi đó chẳng còn có ý nghĩa gì cả. Tôi cũng không nhắc lại với Chubais câu chuyện năm trước. Tôi nghĩa là chính anh ta cũng rất nhớ câu chuyện đó.
Các Phó thủ tướng vẫn cố thuyết phục tôi rằng cần phải - phế truất Berezovski ra khỏi Hội đồng an ninh. Đó là con người lẫn lộn giữa kinh doanh với chính trị, không thể giữ chức vụ này được. Họ đưa ra dẫn chứng là Berezovski đã phá hoại uy tín của chính quyền ở trong nước. Điều đó là không thể cho phép được.
Tôi cho gọi cả Yumasev đến gặp. Anh ta chú ý lắng nghe, không tranh luận gì. Sau đó anh ta nói thẳng là hiện tại anh ta phản đối việc cách chức Berezovski, vì điều đó không làm cho xung đột dịu đi, mà còn căng thẳng hơn.
Tôi chưa vội vàng.
- Quan điểm của anh thế là rõ rồi, Valentin Borisovich. Cám ơn. Anh hãy chuẩn bị sắc lệnh đi.
Tại sao tháng 11 đó tôi lại cách chức Berezovski? Giải thích động cơ của tôi khó hơn ta tưởng tượng ban đầu.
Tôi chưa bao giờ yêu quý Boris Abramovich. Tôi không thể chấp nhận được cái giọng kiêu ngạo, cái danh tiếng bê bối của anh ta, vì tất cả những gì anh ta đã làm để giành được ảnh hưởng đặc biệt đối với Kremli, mà chưa từng có như thế bao giờ. Tôi không yêu, nhưng tôi cố gắng giữ anh ta ở đâu đó bên cạnh để không tuột khỏi tay. Thật nghịch lý phải không? Chắc hẳn là như thế. Nhưng đối với những ai làm chính trị hay quản lý chuyên nghiệp thì điều đó không hề nghịch lý. Chúng tôi là những đại diện cho cái nghề này, đôi khi buộc phải sử dụng những người, mà thực tế không có cảm tình, ưa thích lắm. Chúng tôi buộc phải sử dụng tài năng của họ, phẩm chất chuyên môn nghề nghiệp và công việc của họ.
Đúng, Berezovski - một đồng minh không nghi ngờ gì nữa. Hơn nữa lại là một đồng minh từ lâu, đã qua thử thách của tổng thống và của cải cách dân chủ nói chung. Nhưng là một đồng minh khó chịu...
Anh ta đã từng phát biểu trả lời phỏng vấn truyền hình: “Tôi nhìn thấy Yeltsin mấy lần trong đời”. Điều đó hoàn toàn đúng, chỉ có mấy cuộc gặp gỡ, chỉ có mấy câu chuyện trao đổi ngắn ngủi và bao giờ cũng chính thức. Thế nhưng trong con mắt mọi người Berezovski là cái bóng của tôi. Bất cứ hành động nào ở Kremli, người ta cũng đồn đại là có “bàn tay của Berezovski”. Dù tôi có làm gì đi nữa, bổ nhiệm ai đó hay cách chức ai đó, thì bao giờ họ cũng quả quyết: lại Berezovski! Không biết ai đã tạo ra ánh hào quang bí mật, tiếng tăm đó của “vị giáo chủ xám” này? Chính anh ta đã tạo ra...
Đúng, tôi biết trong câu lạc bộ của mình ở trụ sở LogoVaz, Berezovski tập hợp những nhân vật có ảnh hưởng, những người lãnh đạo của các phương tiện thông tin đại chúng, những chính khách, chủ ngân hàng. Những cuộc nói chuyện ở đó thật thú vị, Boris Abramovich tư duy rất bất ngờ, sắc bén.
Trong cái hậu trường đó nảy sinh những ý tưởng mạnh bạo cứ như mỗi một lần như thế lại đưa các nhân vật lên bàn cờ chính trị. Chắc hẳn điều đó đã tạo ra tiếng tăm nhất định, bổ sung vào cho những câu nói của anh ta có thêm uy tín và sức nặng. Nhưng sự việc chỉ kết thúc ở đó thôi! Không hề có một cơ chế nào, không hề có một phương tiện nào để Berezovski có thể tác động lên Tổng thống.
Nhưng khi tình hình trở nên căng thẳng, thì Boris Abramovich lên Đài truyền hình tuyên bố. “Tôi kiên quyết phản đối... Tôi cho rằng... Tôi tin rằng... “. Mỗi lần như thế đài đã dành thời lượng phát sóng cho anh ta không ít. Thế là nhân dân tưởng: À thế là biết ai lãnh đạo đất nước!
Nói tóm lại Chubais và Nemtsov đã cung cấp cho tôi cái cớ để thoát khỏi “cái bóng” đã chán ngấy từ lâu là Berezovski. Đồng thời tôi cũng có cảm giác là Chubais tự chui đầu vào thòng lọng. Linh tính báo cho tôi biết - trước cuộc tấn công mới tập trung vào Chính phủ, thì số phận của những nhà cải cách trẻ chỉ còn tính hàng ngày.
Phản ứng của Berezovski và Gusinski chẳng cần phải đợi lâu la gì. Những đội quân thông tin hùng mạnh của họ làm việc ở ORT và NTV sẽ huy động hết công suất để làm cho trong con mắt của xã hội chụp cho Anatoli Borisovich cái mác một tên lừa bịp và tráo trở lá mặt lá trái. Chỉ có rất ít người trong nước hiểu được rằng trên thực tế Chubais là nạn nhân chỉ vì những nguyên tắc của mình, mà anh ta kiên quyết bảo vệ với hết nhiệt tình và lòng tin, những nguyên tắc của “một người thuộc đa số tự do nhất”.
Sự kiện diễn biến rất nhanh chóng. Thông tin về cuốn sách “Tư nhân hoá ở Nga” chưa được viết xong đã nằm trên bàn làm việc của Anatoli Kulikov. Bản sao hợp đồng cuốn sách còn đang nằm im ở Nhà xuất bản “Ngày nay”. Các tác giả của cuốn sách viết chung đó là Chubais, Boico, Mostovoi và Kazakov (Phó chánh Văn phòng Tổng thống) - thu được nhuận bút gần chín mươi ngàn đô la. Báo chí rùm beng lên: hối lộ, tham nhũng! Tôi đề nghị cách chức ngay Kazakov. Sau đó đến lượt những người khác.
Anatoli Borisovich viết cho tôi một lá thư, trong đó nội dung dề cập là cuốn sách đó hoàn toàn là có thực (và chỉ một thời gian sau xuất hiện trên các quầy bán sách), hợp đồng được thực hiện theo đúng luật. Nhưng dù sao anh ta cũng tự cho mình là có lỗi: không suy tính đến phản ứng của xã hội đối với khoản nhuận bút cao như thế. Anh ta xin nhận trách nhiệm về đạo đức đối với sự việc xảy ra. Hình thức viết thư mà anh ta chọn để kiến nghị cũng không phải do tình cờ. Những cuộc gặp gỡ của tôi với Chubais ngày càng ít hơn.
“Vụ bê bối sách” là một cú đấm nặng nề. Đối với cả tôi và cả Chính phủ.
Trên thực tế chỉ đánh đúng một cái toàn bộ đội hình của Chubais phải ra đi khỏi Văn phòng Tổng thống, khỏi Nhà Trắng. Chubais mất cả chức Bộ trưởng Tài chính. Nhưng còn giữ lại chức Phó Thủ tướng. Nemtsov bị mất chức Bộ trưởng Nhiên liệu và năng lượng. nhưng vẫn giữ lại chức Phó thủ tướng.
Trong bối cảnh đó một sự kiện lẳng lặng xuất hiện trên cái nền chung: Sergei Kirienko, mới được điều chuyển từ Nizni Novgorod lên Matxcơva được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Nhiên liệu và năng lượng thay thế Nemtsov.
Đã đến lúc tôi có thời gian suy ngẫm về một hiện tượng chính trị được gọi là “Anatoli Chubais”.
Chỉ trong một thời gian nhất định tính bằng ngày, bằng tuần, bằng tháng anh ta có thể dẹp tan được những đối thủ không đội trời chung một cách thần kỳ. Không thể giải thích điều này một cách hợp lý - không phải do cá tính, cũng không phải do anh ta tham gia vào việc tư nhân hoá, mà đối với Xã hội hậu Xô-viết đã từng được coi như miếng giẻ rách đó. Số phận tiếp theo của Chubais cho thấy dù một công việc có vẻ hoà bình đến mấy (chẳng hạn như điện năng) thì bất cứ ở đâu anh ta cũng dính dáng đến nhũng cuộc đấu đá. Nhưng có điều nghịch lý: chính điều đó anh ta lại được kính nể. Họ căm ghét, sợ hãi - nhưng dù sao vẫn phải kính nể. Họ “chà xát” anh ta từ các phía - anh ta là mục tiêu đáng nhằm nhất cả đối với những người cộng sản, cả đối với những phóng viên cánh hữu và đối với một bộ phận trí thức nào đó, và cả những nhà kinh doanh. Tính kiên trì, tính kiên quyết bảo vệ những ý tưởng của mình đối với tôi lại là hấp dẫn. Tôi không bao giờ quên được hiện tượng khi nào Chubais phát biểu thì một không khí im lặng bao trùm phòng họp hoàn toàn và có phần nào đó rất thần bí. Qua kinh nghiệm của mình, tôi biết: một chính khách không thể nào thích hợp được với tất cả, không thể nào được tất cả chấp nhận một cách thiện chí. Nếu như chính trị gia đó là thực thụ, lớn - thì bao giờ cũng gây ra cho ai đó hằn học, thất vọng. Trong Chubais có sự kết hợp của tính kiên nhẫn già dặn với tính năng nổ của tuổi trẻ. Khi nhìn anh ta, tôi có cảm giác anh ta không chỉ là chàng thành niên “tóc hoe vàng” kinh tởm, một nhà kinh tế tự do chán ngấy đối với tất cả mọi người. Anh ta là đại diện cho một thế hệ đến sau tôi. Nhất định sẽ phải đến.
Suốt mùa thu và đông 1997-1998, Victor Chernomưrdin cứ gặp tôi lại nói:
- Có chuyện gì với Chubais đó. Đó là một con người khang khác thế nào đó. Không thể chịu đựng được, không muốn nghe bất cứ ai. Làm việc như thế rất khó. Khi anh ta làm việc trong Kremli thì khác. Còn khi làm việc ở Chính phủ thì lại khác hẳn.
Tôi lại cố phân tích kỹ lưỡng những câu nói của Chernomưrdin, tôi hiểu rằng trong Chính phủ có vấn đề. Những suy nghĩ chẳng lấy gì làm phấn khởi.
Mối gắn kết Chernomưrdin - Chubais mà tôi hy vọng đã bắt đầu bị rạn nứt. Điều đó đặc biệt xuất hiện rõ hơn trong khi xảy ra “vụ bê bối sách”. Thủ tướng muốn tránh mọi cuộc xung đột.
Chỗ dựa cuối cùng của Chubais chỉ còn có tôi. Ngoài ra Anatoli Borisovich không còn biết dựa vào ai hết.
Việc cách ly những nhà cải cách trẻ ra khỏi giới thượng lưu chính trị và kinh doanh và nói chung cả xã hội ngày càng xa hơn và xa hơn.
“Vụ bê bối sách” chính là cái vỏ dưa mà đội hình những nhà cải cách trẻ trượt theo. Điều đó thật đáng giận và thật lố bịch.
Khi dư luận, báo chí, chủ ngân hàng càng gây áp lực đối với tôi bao nhiêu thì tôi càng hiểu rõ: tôi không phản bội Chubais! Đơn giản bởi vì tôi không có quyền để rơi vào tình thế bị đe doạ trắng trợn, áp lực kinh tởm. Tôi buộc phải phản đối vì tôi muốn duy trì ổn định trong xã hội.
Đúng, Chubais phải bị gạt ra khỏi Chính phủ (tôi đã quyết định). Nhưng khi nào quyết định đó được thực thi, thì đó là quyết định của tôi. Chứ không phải quyết định của bất cứ ai khác. Mặc dù vậy, tình hình diễn biến vẫn rất đáng buồn, tiềm năng chính trị của Chubais đã bị suy sụp ở mức độ đáng kể. Tôi hiểu rằng anh ta khó có thể nhanh chóng khôi phục lại được uy tín của mình. Tuy vậy chẳng còn thời gian đâu để hàn gắn vết thương.
“Cuộc tấn công kinh tế” cần phải được tiếp tục không được gián đoạn và dừng lại.

[phongvan]

Krienko

Mùa xuân năm 1998, tôi đi đến quyết định cuối cùng: đứng đầu Chính phủ phải là một người khác. Đã đến lúc phải chia tay với Victor Stepanovich Chernomưrdin.
Sức mạnh chủ yếu của Chernomưrdin - là khả năng thoả hiệp kỳ lạ khác thường. Ông ta có thể hoà giải được với tất cả, đối với ông chẳng có một tình huống xung đột nào mà ông không giải toả được. Thế thì vấn đề tại sao: Thoả hiệp chủ yếu, để từ đó Chernomưrdin “ngồi lỳ” ngần ấy năm trời - đó là thoả hiệp giữa quan hệ kinh tế thị trường và đội ngũ giám đốc xô-viết, còn bây giờ không thể thoả hiệp được nữa. Quá trình thoả hiệp này đã hết thời. Cần phải tiếp bước tiến lên.
Còn một điểm nữa, nhưng lại đơn thuần là trong lĩnh vực chính trị. Chernomưrdin không thể lãnh đạo được đất nước sau khi tôi ra đi vào năm 2000. Để làm được việc này cần phải có một con người có khí chất mạnh mẽ và trẻ trung.
Đó là lý do chính.
Những tháng cuối cùng của năm 1997 quan hệ giữa Chubais và Bộ trưởng Nội vụ Anatoli Kulikov đặc biệt trở nên căng thẳng. Kulikov là người kiên quyết phản đối việc tư nhân hoá và tự do hoá kinh tế nói chung. Đã có không ít lần khi phát biểu trong các cuộc họp của Chính phủ, anh ta không chỉ đơn thuần phê phán những cải cách kinh tế, mà còn công khai quy kết: rằng chính sách của các nhà cái cách trẻ thúc đẩy tạo điều kiện cho những kẻ lạm dụng, làm cho đất nước tan rã, đẻ ra tội phạm và nghèo đói... Anatoli Chubais cũng phản kích lại không kém gay gắt.
Vào một thời điểm nào đó, tôi hiểu rằng cần phải chấm dứt cuộc xung đột đang ngày càng gay gắt này. Bộ trưởng Nội vụ sau khi được thăng tiến trong cuộc chiến tranh Chesnia định đóng vai là người cứu vãn nền kinh tế thì thật không thể nghe lọt tai tôi được. Với những phương pháp như vậy và với tư tưởng kinh tế như vậy thì có thể đi quá xa. Mặt khác, dần dần Chubais cũng kiệt lực mất rồi. Sau khi mất chức Bộ trưởng Tài chính, anh ta chỉ còn là người truyền bá tư tưởng cải cách, nhưng không còn là cái động cơ của cải cách nữa. Nhưng tôi cần chính là một chiếc động cơ. Và ý tưởng của tôi đã chín muồi: Cho nội các của Chernomưrdin từ chức, đồng thời cách chức cả hai Phó thủ tướng Chubais và Kulikov. Cân bằng giữa hai thái cực, loại bỏ hai tạp chất ra khỏi thành phần hoá học đang đe doạ làm nổ tung cả phòng thí nghiệm.
Trong đời hoạt động chính trị của mình, tôi đã không ít lần áp dụng chiến thuật thí mạng và vứt bỏ như vậy. Thay đổi nhân sự dưới thời Yeltsin được mệnh danh là miệng tiếng thế gian đối với giới báo chí. Nhưng tôi xin nhắc lại một chi tiết nhỏ: Không có một nhà lãnh đạo xô-viết nào lại phải làm việc trong điều kiện bị Quốc hội bao vậy chặt chẽ, đối đầu như vậy trong điều kiện báo chí được tự do tuyệt đối, đến hai trăm phần trăm và trong điều kiện và trong điều kiện khủng hoảng chính trị điên cuồng. Đúng, để duy trì được nguyên trạng, tôi bắt buộc phải đưa nhân vật mới này lên, thay đổi ai đó, thí mạng ai đó.
Tuy nhiên mỗi sự hy sinh nào, mỗi lần cách chức ai, mỗi lần thay đổi thì sự sắp đặt chính trị không phải là ngẫu nhiên hay chỉ là chiến thuật. Mỗi một hành động của tôi bắt buộc phải vì chiến lược chung, nhiệm vụ chính.
Về việc từ chức của nội các Chernomưrdin, tôi phải suy nghĩ ai là người có thể dẫn dắt, chỉ đạo được cải cách kinh tế được bắt đầu từ thời Gaidar cho đến cùng. Ai có thể tạo được bước đột phá trong lĩnh vực đầu tư, ngân sách, thuế và ruộng đất? Ai sẽ trở thành chiếc động cơ của đội hình trẻ trong Chính phủ?

Song, cho đến bây giờ tôi cũng không thấy thất vọng khi đánh giá Gaidar, cho đến bây giờ tôi vẫn tin tưởng vào sự lựa chọn đúng đắn lúc đó, sự lựa chọn của năm 1991. Việc thả nổi giá hàng tiêu dùng, và toàn bộ dự án tự do hoá được gọi là “liệu pháp sốc” tôi vẫn cho là đúng đắn. Đúng, nước Nga đã trải qua một cơn chấn động mạnh với những khó khăn gay gắt. Trong cuộc sống mới này không phải tất cả đều được tìm thấy ngay và nhiều thứ hiện nay còn đang phải tìm tòi. Nhưng đối với tôi, điều quan trọng trước hết là chúng ta ngay lập tức đã đoạn tuyệt được với nền kinh tế cộng sản chủ nghĩa.
Lẽ dĩ nhiên, những cuộc cải cách không phải đều là lý tưởng, thường được tiến hành không đúng với tốc độ và tất nhiên đồng thời cũng chưa có được một cơ cấu chính quyền ngành dọc bình thường để thực hiện nhưng cuộc cải cách kinh tế cực kỳ phức tạp. Giới giám dốc lẩn trốn và đi vào “hoạt động du kích”. Nhưng dù sao Gaidar cũng đã dạy cho mọi người biết, từ bộ trưởng cho đến anh lái xe biết thế nào là thị trường, biết tính tiền. Tôi tin chắc rằng nếu cứ cho đội hình đó làm việc chỉ cần một năm nữa thôi thì nền kinh tế đã bật lên phía trước, những quá trình bình thường sẽ diễn ra trong nền công nghiệp, đầu tư của phương Tây, mà bất cứ Chính phủ nào cũng mơ tưởng sẽ được đưa vào.
Giờ đây thế hệ đứng tuổi đã không còn nhớ những nhu cầu sinh hoạt cuối những năm 80, mà phê phán những cuộc cải cách của Gaidar thì dễ dàng quá. Tôi đã từng là Uỷ viên dự khuyết Bộ Chính trị Uỷ ban Trung ương Đảng cộng sản Liên Xô, lãnh đạo cả thành phố Matxcơva rộng lớn này, rất nhớ và biết đất nước đã ở trong tình trạng thất vọng như thế nào trong quá khứ chưa xa xôi gì, mà những người cộng sản vẫn thích ca ngợi.
Đúng, các xí nghiệp vẫn hoạt động, nhưng đem lại cái gì? Trong các cửa hàng, thậm chí ngay ở Matxcơva, chỉ cần rẽ vào một lát xem xét. Đường, thuốc lá và những nhu yếu phẩm khác đều phải mua bằng phiếu. Đất nước đã xài những khoản viện trợ nhân đạo do phương Tây cung cấp lên đến hàng triệu đô la nhanh đến mức không thể tượng tượng nổi! lạm phát ngấm ngầm, còn nhiều hơn tỷ lệ công khai như hiện nay.
Chúng tôi trong Bộ Chính trị đã phải thảo luận vấn đề mở các kho dự trữ quân sự và bán ra thị trường “dự trữ quân sự chiến lược” - ngũ cốc, thịt hộp... Khó có ai có thể quên được một bức tranh “ngoạn mục” của thời kỳ đó: xếp hàng, xếp hàng và xếp hàng cả ngày...
Sau khi chuyển sang tự do kinh doanh và thả nổi giá, ngay lập tức thấy hàng hoá đầy rẫy. Nhưng chương trình kinh tế này đòi hỏi phải có những nỗ lực đoàn kết của toàn xã hội, của tất cả các tầng lớp nhân dân, của tất cả các phong trào chính trị? Chính điều đó đã diễn ra ở các nước Đông Âu. Chính điều đó đã diễn ra ở nước Trung Quốc khổng lồ, bởi vì cải cách ở đó được tiến hành do quyết định của Đảng cộng sản và không có ai không hưởng ứng.
Còn trong xã hội chúng ta thì lại khác hẳn. Không có một dự luật nào của Gaidar lại có thể được Xô-viết Tối cao thông qua, không có một cuộc cải cách đau lòng nào đối với nhân dân lại không bị phá rối kịch liệt. Thay vì những nỗ lực chung và kiên nhẫn thì chỉ thấy toàn bất bình và rồi sau đó là chống đối quyết liệt. Đó là cái giá phải trả cho tự do chính trị, điều đó chưa hẳn có nghĩa là tự do kinh tế nói chung với đúng nghĩa của nó. Ngược lại, tự do kinh tế và chính trị thường rất hay mâu thuẫn với nhau.
Giải tán Xô-viết Tối cao đã từng điên cuồng cản trở cải cách vào những năm 1991 và 1992, ngay sau những chấn động chính trị ghê gớm, sau khi Liên Xô sụp đổ là không thể được. Chính phủ của những người cải cách không thể cùng làm việc với một Quốc hội cộng sản. Tôi bắt buộc phải đoạn tuyệt với Chính phủ của Gaidar.
Gaidar trao lại quyền cải cách cho Chernomưrdin.
Một giai đoạn mới bắt đầu - chậm chạp, thận trọng cải cách kinh tế khá mẫu thuẫn. Nhưng kết quả của giai đoạn này không thể đánh giá một cách phiến diện là giậm chân tại chỗ. Hệ thống ngân hàng và tín dụng đã hoạt động, bắt đầu tư nhân hoá, thị trường hàng hoá và dịch vụ xuất hiện, xuất hiện tầng lớp các nhà kinh doanh đầu tiên của Nga.
Đối với đất nước chúng ta, nơi đã hàng chục thập kỷ mọi người rất sợ kêu ca lên các cấp lãnh đạo cao vốn đã quên mất sự sáng tạo và cạnh tranh, thì đây là một cuộc cách mạng thật sự không chỉ trong kinh tế, chính trị, mà cả trong nhận thức.
Năm năm giữ chức Thủ tướng của Chernomưrdin - là cả một thời hạn lịch sử lớn lao. Đó là những năm tháng đầy những biến động. Trong những năm đó chỉ riêng việc đổi tiền đã diễn ra mấy cuộc. Những cuộc khủng hoảng chính trị lớn cũng diễn ra. Đã từng có những dự án lớn, những hy vọng lớn. Rồi có cả những thất bại nặng nề... Chúng ta đã không khắc phục được chủ nghĩa độc quyền trong kinh tế, sản xuất suy giảm, không khắc phục được hệ thống thanh toán mục ruỗng thối nát làm cho phổ biến nạn tham nhũng và biển thủ tiền bạc. Chúng ta đã không đầu tư được vào những ngành công nghiệp lớn. Song cái chủ yếu là chúng ta đã không cải thiện được đời sống nhân dân.
Thứ bảy, ngày 24 tháng 3 năm 1998, Victor Chernomưrdin đến Gorki gặp tôi. Cuộc trao đổi diễn ra bình thường và chẳng có gì vui vẻ: Nợ lương, tình trạng ngân sách tồi tệ. Sau khi dừng một lúc, tôi thở dài và nói với Chernomưrdin:
- Victor Stepanovich, tôi không hài lòng với công việc của anh!
- Về phương diện nào, thưa Boris Nicolaevich?
Chernomưrdin nhìn tôi với nét mặt tuyệt vọng của một viên chức văn phòng có kinh nghiệm, già nua, không hiểu ngơ ngác: “Tôi nghĩ là, thưa Boris Nicolaevich”. Cánh cửa to cao và nặng nề từ từ đóng lại sau lưng ông ta.
Tôi có công bằng khi một ai đó ra đi không? Cứ mỗi lần vấn đề này xuất hiện lại làm cho tôi dằn vặt. Mỗi lần có ai đó lại phải từ chức. Công bố điều đó, có lẽ là một công việc nặng nề nhất đối với tôi. Khi tôi chia tay với ai đó, thì dường như trí óc tôi lại nhắc rằng ở đây không có gì là cá nhân cả, rằng tôi cũng rất đau khổ như anh ta, thậm chí có thể nói là không dám nhìn vào mắt anh ta nữa để nói: anh cần phải ra đi, thì có thể phát điên lên được. Trí óc nhắc tôi, nhưng sự bực dọc còn mạnh hơn... Bởi vì lần nào cũng vậy, họ ra đi, còn tôi vẫn ở lại.
Cách chức những người thông minh, trung thành và chân thực là một tội lỗi rất lớn của Tổng thống.
Nhưng còn có mặt sau của tấm huân chương. Mới mấy năm trước đây thôi, sân khấu chính trị của nước Nga mới còn trống rỗng và đơn sơ. Khi tạo điều kiện cho một nhà chính trị nào đó giữ chức Thủ tướng hay Phó thủ tướng, thì ngay lập tức tôi đã làm cho tên tuổi của anh ta nổi tiếng, làm cho những hành động của anh ta có ý nghĩa và vóc dáng anh ta trở nên có giá trị. Xin nói trước: những nhân vật như Gaidar, Chernomưrdin, Kirienko, Primakov, Stepasin, Chubais và những nhân vật khác xuất hiện trên vũ đài chính trị chính là nhờ những quyết định nhân sự bất ngờ, đôi khi có tính chất kích thích có thời đã từng gây ra những phản ứng, những chỉ trích và tranh cãi.
Đôi khi tôi suy nghĩ thế này: Nếu không làm như vậy thì làm sao tôi có thể đưa những người mới vào chính trị, bởi vì chẳng còn phương pháp nào khác nữa!
Nhưng riêng đối với Chernomưrdin là một trường hợp có lẽ đặc biệt nhất đối với tôi. Victor Stepanovich đã nhiều lần cứu tôi, giúp tôi khỏi hoạn nạn. Nhưng bây giờ nếu tôi luyến tiếc... thì tôi không có quyền về mặt đạo đức. Chuyển giao quyền lực cho người khác, thì nhất định tôi phải làm. Nhưng chuyển giao cho ai? Tạm thời, tôi chưa biết. Tôi còn đang suy nghĩ. Nói thế nào cho nó chính xác nhỉ... Chernomưrdin là một con người mạnh mẽ, mà thế mạnh chủ yếu là đã thích ứng với điều kiện mới của cuộc sống. Trong giai đoạn chuyển đổi của các cuộc cải cách, của những hoàn cảnh hoàn toàn phức tạp và mâu thuẫn, phẩm chất đó rất quý giá và quan trọng.
Đối với những điều kiện khó khăn ở Nga nếu biết thích ứng, có thể gọi là một đặc tính rất quý giá về mặt lịch sử. Rất sâu xa. Nhưng... chúng ta lại đang sống trong một thời đại khác rồi. Ngay cả Tổng thống sắp tới, theo tôi cũng cần có một tư duy khác, một cách nhìn nhận khác đối với thế giới.
Song, Chernomưrdin, đúng vào lúc trước khi diễn ra cuộc nói chuyện giữa chúng tôi lại tin tưởng vào triển vọng chính trị tương lai của mình.
Quan điểm của những nhà cải cách trẻ đã bị sụp đổ hoàn toàn. Vào đúng thời điểm đó mà gạt bỏ một vị Thủ tướng tin cậy đã không ít lần cứu vãn tôi trong những tình huống khủng hoảng thì thật là điên khùng. Nhưng hoàn cảnh bắt buộc vào đúng thời điểm đó tôi phải chia tay ông!
Người ta đã viết nhiều đến “sự ghen tị” của tôi đối với Chernomưrdin. Dường như ông được người Mỹ đón tiếp nồng nhiệt với tư cách một Tổng thống tương lai và tôi “ghen ghét”.
Chưa bao giờ tôi lại ghen tị với những người mạnh mẽ đang làm việc bên cạnh tôi. Ngược lại tôi luôn tìm kiếm những người như vậy - những người có khí chất mạnh mẽ, quyết đoán và mạnh dạn.
Trên thực tế mọi việc hoàn toàn là khác hẳn. Nếu như tôi thực sự tin rằng Chernomưrdin có thể trở thành một Tổng thống tương lai, tiến hành những cuộc cải cách nhạy cảm và được lòng dân trong lĩnh vực xã hội, đạt được những bước nhảy vọt trong kinh tế, thì tất yếu là tôi sẽ chuyển giao một phần quyền lực Tổng thống vào tay ông, tìm mọi cách giúp đỡ ông giành thắng lợi trong cuộc bầu cử.
Nhưng tôi biết Chernomưrdin không thể giành chiến thắng trong cuộc bầu cử. Ông còn bị ảnh hưởng bởi kinh nghiệm chính trị của những cuộc thoả hiệp muôn đời, dập khuôn kiểu quản lý thận trọng, sự mệt mỏi của quần chúng đối với những nhân vật quen thuộc trong chính trị.
Tôi chuẩn bị cho việc từ chức của Chernomưrdin một cách từ từ, cẩn thận. Tôi tìm kiếm ứng cử viên thay thế. Với những lý do khác nhau (thông thường thảo luận một vấn đề cụ thể nào đó) trong suốt ba tháng trời, tôi gặp gỡ với những nhân vật có khí chất mạnh mẽ là động lực mới cho các cuộc cải cách, đơn giản là những người có khí chất năng nổ, tâm tính.
Ngoài khuôn khổ quá trình này, tôi còn đưa những nhân vật chính trị quen thuộc ra cân nhắc: Yavlinski, Luzkov. Tôi không muốn để thay thế Chernomưrdin lại là một người mang gánh nặng nghĩa vụ và trách nhiệm trước đảng phái của mình hay trước một bộ phận giới thượng lưu chính trị “của mình”. Tôi muốn tìm kiếm một Thủ tướng không bị lệ thuộc vào một phe nhóm nào, không bị ràng buộc bởi lô gích chính trị trước đây của mình.
Có nghĩa là một Thủ tướng, như người ta nói phải là “kỹ thuật” hay nói chính xác hơn là nhà kỹ trị. Một nhà quản lý đơn thuần, một nhà kinh tê. Vậy ai có thể xứng đáng? Trong Chính phủ đang có hai nhà quản lý kinh tế nổi trội.
Nicolai Acsenenko, Bộ trưởng Giao thông vận tải. Người đầu tiên trong giới độc quyền Nhà nước mạnh dạn tiến hành cải cách mạnh mẽ lĩnh vực của mình, làm được bước đột phá tới kinh tế thị trường. Điều quan trọng là trong lĩnh vực xã hội rất nhạy cảm, ông đã làm được những bước rất quan trọng và chính xác từ bỏ kiểu bình quân chủ nghĩa tất cả những bệnh viện, phòng khám đa khoa và điều dưỡng của đường sắt. Điều đó đã trút bỏ được bao gánh nặng nợ nần của các công ty đường sắt.
Mọi người đã được trả lương thực tế đương thời hạn. Thứ hai nữa - từ chối vay tiền, ít nhất cũng kiên quyết đi theo hướng để các công ty của ông ta chỉ sử dụng tiền vốn có của mình, phát triển một cách bình thường và như vậy không cho phép bất cứ một ai lấy danh nghĩa này hay khác chậm trả lương để đút túi những gì kiếm được.
Vladimir Bulgac. Công việc của ông ta là liên lạc. Trong ngành của ông ta có những công ty công nghệ cao thực sự, có khả năng tiếp cận thị trường thế giới. Dưới góc độ kinh tế, ngành này là ngành có lãi nhất. Hay là ông ta?
Nhưng dù sao tôi vẫn còn nghi ngờ hai nhân vật này. Khi ở cương vị Chủ tịch Chính phủ liệu hai “nhà kinh tế có hạng” này chỉ chăm chú lo toan cho cái ngành của mình thôi, còn các ngành khác thì bỏ mặc? Chính Victor Stepanovich cũng đã mắc sai lầm: ông ta công khai ưu ái “Gasprom” do chính tay ông ta sáng lập nên.
Ngọn đèn bàn vẫn sáng. Trong phòng làm việc tối om. Đã quá khuya. Mọi người đã ngủ cả. Tôi chưa thể nào đi đến quyết định được. Tôi lấy bút và gạch tên hai nhân vật - Acsenenko và Bulgac.
Còn ai có thể được nhỉ?
Sergei Dubynin, Thống đốc Ngân hàng Trung ương. Trong một buổi trao đổi ở Kremli hình như lần đầu tiên tôi nói chuyện chi tiết với anh ta không chỉ chủ đề hoạt động ngân hàng, mà còn những vấn đề khác nữa rộng hơn: vấn đề kinh tế, tình hình chính trị trong nước. Dubynin là một chuyên gia sâu sắc, thú vị và một người có cá tính riêng. Nhưng Ngân hàng Trung ương là một công cụ tài chính, nơi rất nhiều thứ phải phụ thuộc vào người lãnh đạo. Tôi không muốn tạo thêm những vấn dề mới trong lĩnh vực hoạt động nhạy cảm này. Ngoài ra tôi còn có ấn tượng là khi gặp tình huống khủng hoảng Dubynin dễ nổi cáu, tính nết không ổn định.
Andrei Nicolaev, cựu Giám đốc Cơ quan Biên phòng Liên bang. Xuất thân từ giới tướng lĩnh. Nhưng ở con người này cũng có thiếu sót - tính tình dễ nổi cáu. Anh ta viết đơn xin nghỉ hưu, hy vọng là tôi không chấp nhận. Anh ta từng muốn như vậy để giải quyết cuộc xung đột của mình với những Bộ trưởng vũ lực khác. Nhưng tôi đã ký đơn đó của Nicolaev - tôi không thích khi người ta gây sức ép với tôi.
Không được. Cũng không được.
Chỉ còn lại hai người.
Boris Fedorov. Dường như anh ta có đủ tiêu chuẩn: kinh nghiệm, kiến thức, quyết đoán, cương nghị. Mặt khác, tất cả những chuyên gia kinh tế thời Gaidar (Fedorov dưới thời Gaidar đã làm việc rất có kết quả) quá chính trị hoá và kiêu ngạo. Một trong những người đó là Chubais vừa phải ra khỏi Chính phủ. Không, không được trong vấn đề này sẽ không có lô gíc. Không thể có cái gì mới. Nhưng quay lại chọn những nhân vật già, thì tôi không muốn.
Chỉ còn lại Sergei Kirienko. Tôi sử dụng biện pháp thanh loại để đến với ứng cử viên này. Hoá ra không phải vô ích mà ngay từ đầu tôi đã có cảm giác anh ta là người có triển vọng nhất. Đây sẽ là cuộc bổ nhiệm bất ngờ.
Sergei Kirienko được điều từ Nizni Novgorod lên cùng với Boris Nemtsov. Họ là bạn bè của nhau. Đã từng làm Thứ trưởng Nhiên liệu và năng lượng mấy tháng. Cũng chỉ mới được bổ nhiệm làm Bộ trưởng. Mới có ba mươi lăm tuổi. Khi nói chuyện với Sergei Kirienko, tôi rất thích lối tư duy của anh ta - đều đều, cứng rắn và hoàn toàn nhất quán. Rất kiên trì và có đầu óc thông minh. Đôi mắt luôn chú ý nấp sau cặp kính dày.
Biết lễ phép và không có cảm tính. Biết kiềm chế trong mọi vấn đề.
Trong anh ta có cái gì đó của một nghiên cứu sinh hạng giỏi. Nhưng đó không phải là Gaidar, một nhà khoa học trong phòng thí nghiệm và một người dân chủ cách mạng. Đây là một thế hệ khác, một loại hạt nhân khác - quản lý giám đốc, một nhà quản lý trẻ.
Những ưu điểm chủ yếu - hoàn toàn tự do không chịu ảnh hưởng của bất cứ một phe phái chính trị hoặc tài chính nào. Do còn trẻ nên sẽ không sợ bất kỳ một sự va chạm nào, hậu quả không hay nào. Là một Thủ tướng kỹ trị hoàn toàn! Đây chính là điều cần cho đất nước...
Có mạo hiểm chăng? Đúng, nhưng mạo hiểm có cơ sở. Nếu như chúng ta không tiếp tục những cuộc cải cách khó khăn. nhạy cảm trong các lĩnh vực thuế, ruộng đất, xã hội, nếu chúng ta không thông qua luật một cách thông minh, thì đất nước sẽ giậm chân tại chỗ. Đất nước sẽ vẫn với một nền kinh tế khó hiểu và mâu thuẫn.
Tôi không có quyền chờ đợi hơn nữa. Như vậy là Kirienko xứng đáng. Tất cả những đối thủ của tôi - bắt đầu từ những người cộng sản cho đến những bọn trùm sỏ tài phiệt khác - không thể lượng trước được bước đi này.
Tôi lại tạo điều kiện cho “thê đội hai” của đội hình trẻ nhưng sẽ cũng cố và đổi mới nó. Cùng với Kirienko tất nhiên sẽ xuất hiện những người mới khác nữa.
Trong tôi có niềm tin nào đó vào những con người này, vào báo chí và dư luận và Kirienko có thể đáp ứng hy vọng và những tình cảm tích cực ở họ. Điều đó bây giờ rất quan trọng.
Lý do cuối cùng, có lẽ là quyết định nhất. Giờ đây tất cả cần một nhân vật hoàn toàn mới mẻ. Một nhân vật không chạy đua theo lợi ích của nhóm này để đối trọng với nhóm kia. Không xuất thân từ một phe nào đó. Và cũng không thấp thoáng tên tuổi trong thê đội chính quyền của Matxcơva. Một nhân vật hoàn toàn trong sạch.
Kirienko - chính là nhân vật này.
Chiều 21 tháng 8, cũng vào thứ bảy, trong buổi gặp gỡ với Victor Stepanovich, tôi cho gọi Valentin Yumasev và Sergei Yastrzemski tới gặp. Tôi tuyên bố hôm nay sẽ cách chức nội các của Chernomưrdin. Đồng thời cách chức luôn cả Chubais và Kulikov. Tôi đề nghị Sergei Yastrzemski, thư ký báo chí của tôi chuẩn bị mọi mặt cho việc công bố cách chức, còn Valentin Yumasev chuẩn bị các sắc lệnh. Sergei Yastrzemski ngồi giương mắt trợn tròn, bối rối. Còn Valentin Yumasev rõ ràng là hồi hộp. Đối với Văn phòng Tổng thống trẻ của tôi, đây là một cuộc khủng hoảng Chính phủ nghiêm trọng đầu tiên.
Cả Valentin Yumasev và Sergei Yastrzemski đều đề nghị tôi chuyển việc công bố từ thứ bảy sang thứ hai. Lý do thật đơn giản: Ngày nghỉ cuối tuần, cả đất nước đang nghỉ ngơi, nhiều người còn đang ở nhà nghỉ ngoại ô. Vào thứ bảy hay chủ nhật tạo ra một không khí khủng hoảng trong nước do việc cách chức Chernomưrdin, thì có hợp lý hay không?
Nhưng tôi không thích trì hoãn thực hiện những quyết định của mình. Tại sao vậy? Chính trị là một công việc tế nhị. Cơ chế thông qua quyết định đòi hỏi ở nhà chính trị tính chính xác đặc biệt, gần như phẫu thuật. Quyết định đã được thông qua không nên trì hoãn. Bất cứ một thông tin nào để lọt ra ngoài thì quyết định đó sẽ không còn là hành động có hiệu lực và bất ngờ, sẽ biến thành một cái gì đó đối lập nhau. Cần phải sử dụng yếu tố áp lực mạnh mẽ từ bên ngoài, hoàn cảnh thay đổi rất mau lẹ.
Nhưng cả Valentin Yumasev và Sergei Yastrzemski đều cố thuyết phục tôi - việc cách chức phải làm sao để trong con mắt của xã hội thấy đó là vào thời điểm bình tĩnh, đang làm việc, chứ không thể gây hoảng hốt. Cần phải đợi đến đầu tuần sau.
- Thưa Boris Nicolaevich, chuẩn bị sắc lệnh thứ hai bổ nhiệm ai ạ? - Cuối buổi nói chuyện Yumasev đắn đo (Ai thay thế Chernomưrdin?)
Một phút chốc im lặng. Nếu hai người biết được một thông tin quan trọng về mặt chiến lược đã là nhiều. Nếu ba người biết thì lại càng quá nhiều.
- Tôi sẽ trả lời các anh vào chủ nhật - Tôi nói - Ngày mai chúng ta lại gặp nhau vào buổi chiều.
Chiều chủ nhật tôi cho gọi Yumasev đến gặp:
- Hãy chuẩn bị sắc lệnh bổ nhiệm Sergei Kirienko.
Nửa đêm tôi thức giấc. Tôi vào phòng làm việc và suy nghĩ. Trời ơi, Chernomưrdin làm việc với tôi suốt từ năm 1992!
Tôi nhớ chúng tôi đã phải khó khăn thế nào để có thể cùng nhau ổn định được chính trị và kinh tế trong đời sống sinh hoạt của đất nước. Chernomưrdin bao giờ cũng muốn đỡ bớt gánh nặng cho tôi, nhận hết trách nhiệm về mình...
Về ban đêm mọi nghi ngờ sẽ sâu sắc hơn. Mọi quyết định cuối cùng sẽ rõ hơn. Một Thủ tướng đã từng trung thành, tin cậy trải qua khói lửa có thể đứng vững trong những tình huống khủng hoảng nhất. Hay là tôi đã mắc sai lầm?
Mối nguy hiểm của sự cô đơn chính trị - đó là từ đâu mà xuất hiện “hội chứng cách chức” trong đời sống của bất cứ một chính trị gia nào, nhất là Tổng thống. Bất cứ một đồng minh trung thành nào trong chính trị thì đều có sức nặng trên bàn cân. Việc cách chức Chernomưrdin thực sự là nguy hiểm. Đúng, Chernomưrdin rất trung thành. Nhưng lô gích của của cuộc sống bắt tôi phải chia tay với ông.
Còn một điểm nữa: liệu tôi đã tính toán kỹ lưỡng, chính xác hết mọi yếu tố hành động mạo hiểm chính trị này chưa?
Bởi vì vào đúng thời điểm này, tôi phải chia tay với hai đồng minh mạnh nhất và trung thành nhất - Chernomưrdin và Chubais. Như vậy có nghĩa là một sự cách ly chính trị gần như hoàn toàn. Sau này người ta sẽ nói và viết không ít về sự cách ly này, về sự cô đơn của Tổng thống Yeltsin.
Tôi có thái độ riêng với sự mạo hiểm. Điều đó không có nghĩa là tôi không sợ mạo hiểm hoặc tôi phản ứng với sự mạo hiểm khác những người thường. Hoàn toàn không phải như vậy. Cũng giống như mọi người - tôi thấy lạnh toát trong lồng ngực, thấy ngẩn ngơ, tim đập rộn ràng (những chuyện đó thường xảy ra đối với tôi).
Nhưng cứ mỗi lần sự kiện mới xảy ra nguy hiểm, thì lại có một điều mà ta cần nắm bắt thật rõ ràng: tự ý thức. Suy nghĩ tự nó sẽ hoạt động cứ như tự động, tự nó sẽ tìm ra lối thoát. Đôi khi tìm thấy rất ngẫu nhiên!
Mạo hiểm, kể cả trong chính trị nó luôn luôn đi liền với hy vọng. Tính toán chính xác nhất đôi khi lại nảy sinh trong nhưng hoàn cảnh khó khăn nhất. Bây giờ cũng vậy.
Mỗi một giây phút ban đêm trôi đi tôi lại thấy nặng nề làm sao. Làm sao có thể chợp mắt được đây? Dường như mọi việc đã làm xong. Mọi quyết định đã được thông qua...
Thứ hai, ngày 23 tháng 3. Kremli. Chiếc kim đồng hồ bàn vẫn quay, thờ ơ với mọi chuyện trên đời. Còn trong tôi lại hồi hộp căng thẳng biết bao.
Tôi hẹn gặp Kirienko vào bảy giờ sáng. Trước cuộc gặp với Chernomưrdin. Một quan chức Nhà nước phải biết dậy sớm.
- Nếu ngài giao cho, thưa Boris Nicolaevich, tôi xin sẵn sàng - Kirienko gần như đáp lời ngay. Sau đó chắc hẳn đi đâu đó anh ta có thể suy nghĩ lại, nhưng ấn tượng đầu tiên của tôi qua câu nói của anh ta là rất tốt - một người lính.
Tám giờ sáng. Gặp Chernomưrdin.
Cuộc chia tay thật nặng nề. Sau khi biết mình bị cách chức, Victor Chernomưrdin rất thất vọng. Nhưng tôi biết nói với ông ta thế nào nhỉ? Làm sao mà giải thích cho Chernomưrdin hiểu được cái gì đã làm cho tôi không an tâm mấy tháng trời nay, - chúng ta cần một thế hệ mới, Victor Chernomưrdin ạ!
Một thế hệ khác!
Tôi không có ý định thảo luận vấn đề này. Tôi nói với ông rằng năm 2000 chẳng còn là mấy và giao cho ông tập trung vào cuộc bầu cử sắp tới. Ngay bây giờ cần phải bắt đầu công việc. Chernomưrdin lại càng thất vọng hơn. Rõ ràng là ông chưa chuẩn bị sẵn sàng về mặt tinh thần cho cuộc từ chức này. Trên nét mặt ông pha trộn cả nỗi ấm ức lẫn trầm uất.
Victor Chernomưrdin, một con người trung hậu. chân thành, thẳng thắn và thông minh.
Nhưng ông không phải là Tổng thống của năm 2000.
Giác quan thứ sáu nào đó đã mách bảo tôi: đó chưa phải là lần cách chức cuối cùng. Không, hoàn toàn không. Nhưng tại sao không làm tôi thấy buồn. Có một cảm giác thật rõ ràng là tôi vừa làm một công việc nặng nề. Một công việc quan trọng. Lần đầu tiên đứng đầu đất nước là một con người quá trẻ, mới ba mươi lăm tuổi. Lần đầu tiên người đó được trao quyền hạn đầy mình so với những chính khách cùng thế hệ. Lần đầu tiên đứng đầu Chính phủ là một nhà lãnh đạo hiểu biết kinh tế đúng như chúng ta đang cần hiện nay.
Tất cả đều là lần đầu tiên.
Tôi thấy tinh thần của mình trào dâng, một sự lạc quan biết bao, đầy hy vọng. Nước Nga đã có một Chính phủ trẻ. Điều mà tôi hằng mơ ước một năm trước đây. Mọi sự đã diễn ra. Diễn ra gần như bất ngờ, có thể là trái với lô gích diễn biến các sự kiện - nhưng đã diễn ra...

[phongvan]

Những cuộc gặp không chính thức

Việc cách chức Chernomưrdin và bổ nhiệm Kirienko gần như trùng hợp với cuộc gặp gỡ nổi tiếng “không chính thức” của ba nguyên thủ quốc gia: Yeltsin, Kohl, Chirac. Cuộc gặp đó diễn ra vào ngày 26 tháng 3 năm 1998, vào đúng thứ năm.
Hiện nay Chirac vẫn đang đương chức Tổng thống Pháp. Còn tôi và Kohl đã rời chức gần như cùng một thời gian.
Kohl cầm quyền được đánh giá là vào thời điểm mang tính lịch sử, diên ra những sự kiện trọng đại - thống nhất hai miền nước Đức kể từ sau chiến tranh thế giới thứ hai, còn thời gian cầm quyền của tôi là sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản, tan rã đế chế Xô-viết, thay đổi chế độ chính trị.
Nhưng chúng tôi dù sao vẫn ra đi khác nhau. Kohl nắm quyền lực gần mười lăm năm, tiếp tục ra tranh cử với hy vọng là vẫn giữ được chức vụ đứng đầu Nhà nước. Tôi biết là nhiều người khuyên Helmut Kohl không nên ra tranh cử nữa. Mặc dù nhà lãnh đạo đã thống nhất đất nước Đức rất được kính trọng, nhưng nước Đức cũng đã quá mệt mỏi về tâm lý đối với Kohl. Nhưng ông ta không chịu lắng nghe và đã thất bại.
Qua thí dụ của Kohl, tôi lại suy ngẫm về việc biết ra đi đúng lúc - đó là một phần trong công việc của Tổng thống, một phần công việc của chính trị.
Nền đại chính trị - đó là vận mệnh của những người có khí chất và ý chí mạnh mẽ. Cuối cùng, nếu không có ý chí vươn tới quyền lực thì không thể trở thành nhà lãnh đạo quốc gia.
Quyền lực giữ cho con người, phong toả con người nói chung. Đó không phải là một sự thể hiện bản năng nào đó, từ một phía ta chỉ có cảm giác là quyền lực - một thứ gì đó ngọt ngào, nhưng tôi tin tưởng rằng trên thực tế sau nhiều năm nắm quyền lực rất nhiều người trở nên trống trải về cảm xúc. Không, vấn đề không phải là do bản năng. Do cuộc đấu tranh với hoàn cảnh, do lô gích chính trị và chiến thuật luôn bủa vây, do công việc căng thẳng luôn đeo đẳng đòi hỏi phải tiêu tốn biết bao trí lực và thể lực.
Đúng, những khoảnh khắc tận tâm, tận lực như vậy có ai cũng làm được đâu.
Quyền lực đã lôi cuốn, hấp dẫn.
Trái với những ý kiến khác nhau, tôi không bao giờ cố bám giựt, bao giờ tôi cũng sẵn sàng ra đi. Năm 1996 và năm 1999 vấn đề này đã được đặt ra với tôi: ra đi hay ở lại - đối với tôi vấn đề là: tôi để lại cái gì, kế thừa ra sao, di sản thế nào?
Chẳng phải một hay hai lần tôi đã đề cập đến chủ đề này với những người thân cận nhất của mình về việc từ chức trước thời hạn, nêu ra những lý lẽ: tôi đã mệt mỏi quá rồi, đất nước cũng chán ngấy tôi rồi. Nhưng tôi lại thấy và lại khẳng định rằng không có tình thế để lựa chọn.
Không thể ra đi nếu như còn có mối đe doạ là quá trình dân chủ, quá trình cải cách có thể bị dừng lại, đất nước bị lùi lại quá khứ.
Ai có thể đề xướng được trong số những chính trị gia mới này một người có thể nắm vai trò người lãnh đạo toàn dân? Ai sẵn sàng nhận trách nhiệm đối với một đất nước có nền kinh tế chuyển đổi, khủng hoảng, với một Quốc hội tả khuynh, với những tiêu chí của một xã hội công dân chưa hoàn chỉnh?
Để mặc nước Nga cuốn theo dòng thác của những mưu đồ chính trị mới thì tôi không có quyền làm như vậy.
Thượng Đế sẽ chứng giám là tôi thật lòng.
Trở lại “cuộc gặp không chính thức” của chúng tôi. Ý tưởng này tôi đã nêu ra từ năm 1997 ở Strasburg, khi ở hành lang của hội nghị chủng tôi cùng với Chirac và Kohl trả lời các phóng viên, nhà báo. Tại đó chúng tôi đã thoả thuận gặp nhau.
Lúc đầu tôi muốn tổ chức “cuộc gặp không chính thức” ở Ecaterinburg, quê hương tôi. Đây là nơi có thể đi bộ từ Âu sang Á. Để gây ấn tượng trên thực tế địa lý của châu Âu. Để tôi có thể tâng bốc với bạn bè về một Ural vĩ đại. Đây là một kế hoạch rất hay và gây ấn tượng. Tuy nhiên kế hoạch đó cần phải được cả ba lãnh đạo thống nhất, ít ra cũng phải hai, ba ngày, riêng tôi thì hoàn toàn không muốn hoãn cuộc gặp này.
Do vậy chúng tôi đành chuyển địa điểm về Matxcơva, ở khu an dưỡng “Bor” ngoại ô Matxcơva. Chirac và Kohl bay hết gần sáu tiếng đồng hồ ban đêm, còn sáng hôm sau lại bay về ngay. Cuộc gặp tuy ngắn ngủi nhưng để lại bao ấn tượng.
Kohl và Chirac đối với tôi không chỉ là đồng nghiệp. Không chỉ đơn giản là đối tác.
Cả ba chúng tôi - đều là những đứa trẻ sinh ra thời chiến tranh. Những người cùng một thế hệ và cùng một tính cách - cởi mở, thẳng thắn và chân thành. Ngay từ giờ phút ban đầu chúng tôi đã có cảm tình chân thực với nhau.
Báo chí Nga đã viết về cuộc gặp tay ba này rất thắm thiết. J.Chirac thì gọi đó là “buổi công diễn thế giới đầu tiên”. Còn những quan sát viên có khó tính đến mấy cũng phải thừa nhận đã diễn ra một cái gì đó khác thường. Báo chí phương Tây gọi đó là “nền ngoại giao không đeo ca vát” (không chính thức), bàn đàm phán không chính thức hoàn toàn không đe doạ đến tình đoàn kết xuyên Đại Tây Dương.
Thật vậy, kỷ luật trong nội bộ NATO rất chặt chẽ. Tôi cũng tin rằng Kohl cùng với Chirac đồng ý để cả ba chúng tôi tiếp xúc với người Mỹ. Nhưng người Mỹ phản ứng rất bình tĩnh.
Nhưng biết đâu dấy vẫn có người nghi hoặc xung quanh những cuộc gặp không chính thức này lại ẩn giấu những mưu mô gì chăng?
Người Anh bộc lộ lo ngại trước tiên. Theo các kênh ngoại giao khác nhau, họ bắn tin cho Bộ Ngoại giao chúng ta rằng họ cũng sẵn sàng tham gia. Một mặt, tôi phấn khởi. Nhưng mặt khác... Thứ nhất. do tôi không muốn mở rộng cái quy tắc đã được ấn định từ trước; thứ hai, sự có mặt của anh chàng Tony Blair vừa mới trúng cử sẽ làm hỏng mất bầu không khí tâm lý và chính trị ấm cúng và cái khung cảnh đặc biệt của cuộc gặp gỡ Anh và Mỹ - cái trục thép của NATO. Những cuộc tiếp xúc đặc biệt của Đức, Pháp, Nga - chỉ là một yếu tố tự do nhỏ nào đó ngay trong cái còng của khối Bắc Đại Tây Dương.
Yếu tố tự do nếu không có nó đôi khi cũng cảm thấy nghẹt thở...
Nhưng đối với tôi điều chủ yếu là Blair thuộc thế hệ khác, thuộc hình thái khác. Nếu có mặt anh ta, cuộc gặp sẽ quá chính thức. Còn ý nghĩa chính của cuộc gặp là sự giao tiếp thân thiện rất cá nhân của ba vị lãnh đạo. Một nhân tố rất con người. Nói ngắn gọn là chúng tôi đánh tín hiệu cho Bộ Ngoại giao Anh hiểu rằng lúc đầu “cuộc gặp không chính thức” chỉ là thử nghiệm dưới hình thức này. Còn sau đó chúng ta sẽ xem xét.
Sau này, trong quá trình chuẩn bị cho cuộc gặp cả Italia và các nước khác cũng muốn tham gia. Nhưng chúng tôi vẫn tiếp tục chuẩn bị cho phương án cuộc gặp tay ba.
Tôi đề nghị Kohl và Chirac thảo luận chủ đề về một “châu Âu lớn”. “Châu Âu lớn” tức là châu Âu kéo đến Ural, là một không gian đối với một nền chính trị của châu Âu hoàn toàn mới. Không phải cho một nền chính trị của các khối, các liên minh, mà là để cho việc xây dựng những mối quan hệ hoàn toàn mới, cho những cuộc tiếp xúc của con người trong nội bộ “châu Âu lớn”. Còn đây là danh mục những chương trình quốc tế mà chúng tôi đã thảo luận: máy bay vận tải của thế kỷ XXI (trên cơ sở máy bay AN-70); hành lang vận tải London - Paris (qua đường hầm Mancher) - Berlin - Varshava - Minsk - Matxcơva, trong tương lai sẽ còn Ecaterinburg và Siberi bao gồm cả đường bộ và đường sắt cao tốc; thành lập các đội phản ứng nhanh chống tai nạn chuyển hoá gen và thiên nhiên; trao đổi sinh viên và nghiên cứu sinh giữa các trường đại học của Nga, Pháp, Đức, thành lập một trường đại học chung Nga Đức, Pháp; bảo đảm công nhận những bằng cấp chứng chỉ của cả ba nước. Chúng tôi cũng thoả thuận tiến hành một cuộc triển lãm lớn “Matxcơva - Berlin - Paris”. Các nhà khoa học sẽ chuẩn bị viết một sách giáo khoa “Lịch sử châu Âu thế kỷ 20”. Lịch sử sẽ không hề có màu sắc của hệ tư tưởng.
Chúng tôi đều hiểu rằng cái bộ ba của chúng tôi nói chung sẽ được thừa nhận để cân bằng cục diện đã trở nên nghiêng diễn ra ở châu Âu sau khi NATO tiến gần tới biên giới nước Nga. Kohl nói như sau: “Pháp và Đức sẽ chịu trách nhiệm chính về chính sách của EU và muốn làm tất cả để không một ai - trên thế giới hay Matxcơva - có ấn tượng rằng những quá trình diễn ra ở châu Âu dẫn đến cách ly nước Nga”. Trong cuộc gặp với giới báo chí, tôi đặc biệt nhấn mạnh đến ý tưởng của tôi về “châu Âu lớn”: “Những điểm trắng ở châu Âu sẽ không còn nữa. Chỉ có hoà bình trên lục địa này. Lục địa của chúng ta”.
Ngay trong bầu không khí của cuộc gặp đã nảy sinh một ý tưởng chủ yếu và ý tưởng đó đã được thấm nhuần: cần phải làm cái gì đó để đối trọng với Mỹ, cần phải có một ý chí vươn tới sự hợp tác, một ý chí châu Âu hoàn toàn độc lập...
Lúc đó tôi rất phấn chấn, tôi có cảm giác rằng một triển vọng mới, sáng sủa đang mở ra trước châu Âu. Nét mặt của Kohl và Chirac hoàn toàn khác hẳn với khi tham dự những cuộc gặp hay những hội nghị chính thức, tôi nhận thấy trong ánh mắt của họ có một sự thông cảm.
Còn giờ đây, khi hai năm đã trôi qua, thì thấy rõ lúc đó chúng tôi môi người có một cách tiếp cận khác nhau đối với nhiệm vụ của “bộ ba” này. Họ là những người bảo đảm cho sự ổn định chính trị trong nội bộ châu Âu, muốn cảnh báo những hành động kiên quyết và những tuyên bố gay gắt của tôi về việc mở rộng NATO; tôi thì mơ ước tạo nên một con đường tuy mới chỉ đơn thuần là nhân đạo, nhưng đã có thể cảm nhận được cái trục của nó: Matxcơva - Berlin - Paris.
Tôi không bao giờ quên ý nghĩa lớn lao của những cuộc gặp như thế đối với nước Nga. Dù sao nước ta không ngẫu nhiên trở thành thành viên đầy đủ của nhóm G-8. Trở thành một thành viên đầy đủ tham gia đối thoại quốc tế. Mỗi một cuộc gặp thượng đỉnh. mỗi một cuộc gặp gỡ giữa những nguyên thủ quốc gia của tám nước đối với chúng ta đều là nghiêm túc và là một kỳ thi sát hạch thực thụ.
Vì vậy bất cứ một sự trợ giúp, một sự ủng hộ nào của bạn bè tôi đều rất quan trọng. Tôi cảm thấy cứ mỗi lần gặp gỡ thượng đỉnh diễn ra thì vị thế của Nga lại được củng cố thêm, vững chắc hơn. Trong vấn đề này chính là nhờ có kinh nghiệm chính trị của tôi và các mối quan hệ không chính thức. Có ai đó có thể tranh cãi với tôi, không nhất trí với tôi - rằng nền ngoại giao chính thức có ý nghĩa hơn nhiều so với một tâm lý nào đó. Nhưng, chỉ những ai từng tham dự những cuộc gặp thượng đỉnh thì mới thấy mọi thứ đều phụ thuộc rất nhiều vào bầu không khí, vào mối quan hệ giao tiếp của mọi người. Chính cái cơ sở vững chắc cho nền an ninh, cho sự tin cậy là nhờ cái “nền ngoại giao không thắt ca vát” này, nhờ “nền ngoại giao thân thiện”.
Đã có cái bùa hộ mệnh cho cái “bộ ba không đeo ca vát” - đó là món quà do các nhà chế tác khéo tay của Ural làm nên: một chiếc chìa khoá vàng đặt dưới quả địa cầu, trên đó nổi lên thủ đô ba nước và ba chiếc gáo bạc. Cần phải quay quả địa cầu và biến những chiếc gáo đó thành biểu tượng của hoà bình. Tôi bắt đầu quay quả địa cầu - chẳng thấy gì cả. Tôi cho gọi Yastrzemski. Tất cả đều cười vỡ lên. Chật vật lắm mới quay được. Tôi chỉ cho các vị khách và phóng viên xem - nhưng sao chỉ có một chiếc chìa khoá! Còn hai chiếc nữa đâu? Trong tình huống đó thì làm gì đây? Kohl bao giờ cũng hiểu tôi. Kohl cười lớn và nhanh trí:
- Hiểu rồi. Boris, chìa khoá thì để lại chỗ anh. Chìa khoá để lại ở nước Nga. Nhưng nó thuộc về tất cả chúng ta.
Tôi rất muốn có một thứ tặng phẩm nào đó dành cho hai vị lãnh đạo hai nước mang tính chất tinh thần, để lưu lại trong trí nhớ của họ như một bức tranh mãi mãi. Thật may là đã tìm được? Cháu gái có cái tên là Pelagea tài năng theo yêu cầu của tôi đã hát tặng các vị khách những bài hát tiếng Nga. Giọng hát của cháu nhẹ nhàng mà mượt mà, còn Kohl và Chirac không chỉ xúc động bởi cháu bé mà còn xúc động bởi những bài hát tuyệt vời. Chirac xúc động đến nỗi thậm chí còn mời cháu sang Paris biểu diễn. Pelagea mặc bộ đồng phục dân tộc Nga. Đó là biểu tượng một nước Nga thực thụ, sống động, hồn nhiên và kiều diễm. Cho đến bây giờ tôi vẫn thầm cám ơn cháu bé đã tham gia vào “nền chính trị lớn”. Không phải bất cứ nhà ngoại giao nào trong thời gian diễn ra các cuộc gặp quốc tế lớn đều có thể có sự giúp đỡ có giá trị như vậy.
Thế giới nói tiếng Anh phản ứng với cuộc gặp thượng đỉnh “tay ba” với sự ghen tị. Báo chí Anh viết rằng cuộc gặp tay ba là một bước tiến tới “gần như một khối chống Mỹ được nguỵ trang khéo léo ở châu Âu”. Nhưng nhìn chung phản ứng quốc tế là tích cực, tất cả đều hiểu được triển vọng của kiểu tiếp xúc không chính thức này.
Kiểu lễ tân quốc tế bao giờ cũng làm cho tôi thấy có gì đó cản trở Tôi thường hay vi phạm quy định. Chỉ đơn giản do tâm lý muốn được tự do, chính vì vậy tôi thường bị áp lực của cái bóng đen nền ngoại giao Xô-viết trước đây đè nặng. Nhưng khi vi phạm quy định lễ tân, tôi ý thức rất rõ ý nghĩa của nó - kinh nghiệm nhiều thế kỷ cho thấy người đứng đầu quốc gia bắt buộc phải xử sự không chỉ đơn giản như những người bạn, mà phải là người bảo vệ lợi ích quốc gia, là đại diện đầy đủ của nước mình. Làm sao mà kết hợp được cả nguyện vọng thật sự chân thành, tự do và phong cách lễ tân chặt chẽ, nghiêm ngặt đây?
Đôi khi những tuyên bố của tôi thoạt đầu có vẻ tưởng đột ngột và những thư ký báo chí của tôi, trước hết là Sergei Yastrzemski, rồi sau đó là Dmitri Yakushkin rất vất vả.
Nhưng tất cả những tuyên bố đó đều đã có trong những thoả thuận cụ thể, những cuộc hội đàm rất khó khăn với các nhà lãnh đạo khác của nhóm G-8. Thực sự là có. Nhưng nhiều khi báo chí không hiểu được nội dung và ám chỉ là tôi không ngoại giao lắm.
Tôi có cảm giác là ngay từ khi mới bắt đầu ở cương vị Tổng thống, tôi đã đi theo hướng này. Tôi không sợ phải thể hiện chính mình. Điều đó đã mang lại kết quả cho tôi.
Tôi thấy thật thú vị nhớ lại cuộc gặp với Chirac hồi cuối tháng chín năm 1997, khi ông thăm Nga, tôi và vợ đã mời ông đến... khách sạn nhà hàng. Thông thường trong chương trình một chuyến thăm chính thức bao giờ cũng tổ chức một cuộc chiêu đãi trọng thể ở Kremli, nhưng lần này bỗng dưng lại thay đổi hẳn. Tôi muốn cho Chirac thấy một điều gì đó, cho trái tim người Pháp thấy - một nhà hàng tư nhân, nơi bất cứ một người bình thường nào kiếm tiền khá, nhà kinh doanh, đại diện của tầng lớp trung lưu đều có thể đến đây và thưởng thức món ăn.
Cũng giống như ở Paris.
Những điểm như vậy ở Matxcơva có hàng trăm, có cả đắt giá, có cả giá cả phải chăng, nhưng nếu chỉ biết trên lý thuyết thì là một chuyện, còn được trực tiếp nhìn thấy một nhà hàng bình thường ở Nga như thế nào thì lại là chuyện khác rồi. Chúng tôi dừng chân tại một khách sạn có tên “Cuộc đi săn của Sa hoàng” cách nhà nghỉ ngoại ô Matxcơva của chúng tôi chẳng bao xa. Việc chọn nhà hàng nào cũng là vấn đề rất quan trọng và tôi giao cho Sergei Yastrzemski. Anh ta suy nghĩ mãi, lục trong trí nhớ ra để làm sao nơi đó phải vừa tiện lợi, vừa ấn tượng, sau đó anh ta đề xuất: “Chỉ có nhà hàng “Cuộc đi săn” là thích hợp với ngài và Tổng thống Chirac. Đây là nhà hàng Nga mốt nhất hiện nay”.
Sergei đã không nhầm. Nhà hàng rất độc đáo, toàn bằng gỗ, trên các bức tường treo da những chú gấu, súng săn, các chiến lợi phẩm của những cuộc đi săn. Hơn nữa, việc đi nhà hàng đối với tôi là một sự kiện đặc thù rất ấn tượng. Tôi không tài nào nhớ nổi khi nào tôi đã từng vào một nhà hàng bình thưởng lần cuối cùng, chứ không nói đến những cuộc chiêu đãi chính thức, chứ không phải ở dinh thự? Không, tôi không nhớ nữa. Có thể lần cuối cùng tôi vào nhà hàng là ở Sverdlovsk?
Đối với một Tổng thống, đi nhà hàng nó có tính chất ngoạn mục, quốc dị. Ngồi cùng với những con người bình dị. Nếu xét về lý do an ninh và về một loạt lý do khác nữa thì chưa từng bao giờ xảy ra như vậy.
Nhưng tôi và Chirac đã phá vỡ cái lệ, cái truyền thống đó. Một năm sau Tổng thống Pháp cũng dẫn tôi đến một nhà hàng nhỏ của Pháp đầy đủ tiện nghi.
Có điều tôi không cho những người bình thường biết. Tất cả những ai đã đăng ký trước với nhà hàng vào tối hôm đó (chắc hẳn chủ nhà hàng đã cảnh báo trước với các khách hàng thường xuyên là tối hôm đó ai sẽ đến), thì cảnh vệ đều cho vào hết. Các gian hàng đều mở cả để cho “buổi phục vụ đặc biệt”: Chúng tôi ngồi vào bàn dành cho tám người: Chirac cùng vợ Bernadett và con gái Klod, tôi với Naina và Tania và hai phiên dịch nữa. Tôi rất quý cô phiên dịch riêng của Tổng thống Pháp, một cô gái nhỏ nhắn, tóc vàng xinh xắn, phản ứng rất nhanh và biết tiếng Nga rất thành thạo. Chirac khá am hiểu những món ăn Nga và thật sự muốn thử tất cả các món. Hơn nữa ngay từ nhỏ Chirac đã say mê Pushkin, thích thú với những vần thơ của thi sĩ này!
Các món ăn được chọn khá đạt, chúng tôi ngồi tách biệt để không ai quấy rầy chúng tôi.
Trong số những đồ uống Chirac thích uống nhất là loại rượu trắng vốt-ca “Yuri Dolgoruki”. Chúng tôi trò chuyện sôi nổi, cười nói vui vẻ, kể cho Chirac và Bernadett nghe những phong tục, truyền thống, món ăn Nga. Thanh toán cho buổi ăn tối đó, tất nhiên là tôi - chủ nhân. Không có một phóng viên và thợ chụp ảnh nào, chỉ có toàn người của mình, nên một buổi tối thật nhẹ nhàng và thoải mái.
Còn nếu nói đến những cuộc gặp không chính thức giữa tôi với Helmut Kohl, về cùng đi câu cá, đi nhà tắm hơi thì sẽ rất dài. Thật lòng mà nói, tôi và Kohl quen nhau khá nhiều, hơn nữa lại trong một hoàn cảnh mà không cần có ngoại giao nghi lễ, chúng tôi đã coi nhau như bạn bè từ lâu.
Sau đó là một luồng gió lạnh ập tới. Khi phân tích sự thụt lùi mạnh mẽ này diễn ra đúng trong một năm trời, tôi có thể nêu ra mấy nguyên nhân đã tác động lên quan điểm của phương Tây.
Tháng 8 năm đó bùng lên cơn sóng thần tài chính. Cơn sốt mùa thu liên quan đến việc bổ nhiệm Thủ tướng cũng không thể không tác động. Thế là cuộc gặp gỡ tay ba không chính thức đành phải hoãn lại vào thời điểm khác. Sau đó là cuộc khủng hoảng...
Những nhà lãnh đạo Tây Âu có thái độ rất thông cảm với cuộc khủng hoảng tài chính ở Nga, thường xuyên gọi điện cho tôi, đề nghị trợ cử chuyên gia sang giúp về kỹ thuật, phát biểu công khai ủng hộ và thông cảm. Nhưng dù sao, vấn đề không thanh toán nợ đối với nền chính trị quốc tế, thì đó là vấn đề rất nhạy cảm.
Cuộc chiến tranh ở Nam Tư đã tạo điều kiện cho Mỹ buộc các nước khối Bắc Đại Tây Dương phải trở lại đoàn kết theo đúng quỹ đạo cần thiết. Vấn đề ở chỗ khác là châu Âu trả giá như thế nào, “sự thống nhất đổ máu” để được cái gì?
Nhưng không có gì diễn ra đều vô ích. Tôi tin tưởng sâu sắc rằng những nhà lãnh đạo hiện nay sẽ trở lại ý tưởng “châu Âu lớn”. Trở lại xây dựng một nền văn minh châu Âu mới, nhân đạo - cùng với nước Nga. Trở lại “những cuộc gặp gỡ không chính thức” với truyền thống của mình.
Thời gian sẽ qua đi, và tất yếu nó sẽ diễn ra. Nhưng ta hãy trở lại một năm rưỡi trước đây. Năm 1997.
Ngày 1 tháng 11 năm 1997, ở vùng ngoại ô của Thành phố Krasnoiarsk, tôi đã cùng với Thủ tướng Nhật Bản Riutaro Hasimoto đi câu cá.
Nhưng cuộc gặp không chính thức này lại hoàn toàn khác, có đặc thù riêng. Chúng tôi chọn Thành phố Krasnoiarsk không phải ngẫu nhiên - đó là thành phố nằm giữa khoảng cách của Matxcơva và Tokyo. Cũng không phải ngẫu nhiên, bởi vì chúng tôi muốn tránh xa những con mắt tò mò của người ngoài, kể cả các phóng viên. Người ta có thể nghĩ đó là dấu vết một chuyến du lịch của hai nhà lãnh đạo trên con sông lớn của Siberi vĩ đại.
Nhưng trên thực tế rất nhiều vấn đề đã được giải quyết tại cuộc gặp này. Vấn đề đau đầu nhất là những hòn đảo Nam Curil dai dẳng giữa Nga và Nhật Bản, nó cản trở việc hợp tác giữa hai nước. Nhưng vấn đề chủ yếu là vấn đề này đã không cho chúng ta ký được Hiệp ước hoà bình giữa hai nước suốt bao nhiêu năm kể từ sau chiến tranh thế giới thứ hai.
Tôi và Riutaro không chỉ câu được cá ở sông Enisei, mà còn câu được cả hoà bình. Một nền hoà bình thực thụ dựa trên nền tảng của những thoả thuận rõ ràng.
Thống đốc Thành phố Krasnoiarsk lúc đó là Zubov đã chuẩn bị cho chúng tôi một cuộc câu cá ở hai ngôi nhà tuyệt hảo, nơi hai đoàn đại biểu cư ngụ ở đó cả ngày lẫn đêm. Địa điểm đó có tên gọi là “cây thông”. Rồi không biết từ đâu đó, trong cái không khí khô lạnh, chiếc thuyền nhỏ chở chúng tôi rời bến.
Riutaro khoác trên mình chiếc áo gilê màu vàng chói trông giống như một phóng viên nhiếp ảnh. Đúng ra với tư cách như vậy ông ta phải thường xuyên chụp ảnh mới đúng. Nhưng cuối cùng thì Thủ tướng Nhật cũng với lấy chiếc máy ảnh của mình và mỉm cười Mặc dù trời mưa lâm thâm, lạnh buốt và những làn gió thấu xương, thiên nhiên của chúng ta - rừng xanh, những con suối róc rách, không khí thật trong lành - đã gây ấn tượng mạnh đối với vị Thủ tướng Nhật Bản.
Ông mỉm cười, rồi cười lớn và đùa vui. Không ai biết có những tình huống rắc rối phiền phức nào đang chờ đón chúng tôi.
Người ta nói với chúng tôi rằng cuộc câu cá sẽ được tổ chức cách xa dinh thự những mấy kilômét. Gió lạnh đến thấu xương, nhiệt độ ngoài trời chỉ hai độ dương. Ngay ở trên bờ một cái lều được dựng lên vội vã che đậy bằng da thú để ở đó có thể tránh được gió và mưa. Rồi còn có một vài cái lều khác được dựng lên, từ đó bốc lên mùi cháo cá. Trong bụng tôi suy nghĩ, nếu không chuẩn bị nồi nấu cháo cá, thì đi câu cá để làm gì?
Bản thân cái vũng hồ đã tạo nên như mấy cái bể bơi nhân tạo được kè xung quanh bằng những viên đá. Người ta giải thích với tôi rằng khúc sông chỗ này sau dòng chảy cho nên dòng nước ở đây chảy không xiết lắm. Thôi được không sao cả. Những chiếc cần câu dài đã được chuẩn bị sẵn nằm la liệt trên mặt đất. Điều này thì tôi không thích lắm: lẽ ra tôi phải tự cấm lấy cần câu và tung cần xuống sông chứ?
Hasimoto chủ động ra cầm một chiếc cần câu nhấc lên và ông ta sung sướng hét lên: đã có một chú cá mắc vào lưỡi câu của ông. Đúng là một món quà tặng cho vị khách. Trong bộ phim hài “Những cánh tay kim cương” của chúng ta đã chẳng có một trích đoạn như thế sao.
Tôi nhìn Riutaro ngạc nhiên: Thế nào đã câu được rồi à? Còn chính tôi thì mỉm cười.
Nhưng điều thú vị nhất lại diễn ra sau đó. Enisei là một con sông lớn, nước chảy cuồn cuộn. Câu cá ở sông này không thích hợp lắm. Do gió lớn, sông cuộn sóng, chao đảo, làm tan hết những bờ rào nhân tạo. Vì thế cá đi hết. Tôi hiểu ngay điều đó Nhưng chúng tôi vẫn tiếp tục câu.
Trời đổ mưa tầm tã, gió thổi ào ào, còn chúng tôi và Hasimoto vẫn đứng ở bờ vực cầm cần câu. Tôi không biết nói gì với ông ta và ông ta cũng không biết nói gì. Cứ như thế gần một tiếng đồng hồ trôi qua, khi chúng tôi còn chưa thấy chán.
Chỉ có thể sưởi ấm bằng nước nóng, nhưng vào thời điểm này tôi lại không được phép. Còn sưởi ấm sau khi câu cá thì không thể ngay lập tức được. Rồi Hasimoto lại câu được một con cá nữa, và ông ta mỉm cười. Lều da, vốt-ca và chiếc áo vàng đã bảo vệ ông ta tránh được cái rét.
Một phần hội đàm phức tạp nhất cũng được chúng tôi tiến hành trong khung cảnh dị thường - trên thuyền.
Cả tôi và Hasimoto đều hiểu tình huống. Nếu như không ký được Hiệp ước hoà bình thì đất nước chúng ta không thể sống như vậy. Hiệp ước này cuối cùng phải xuất hiện như Hiệp ước Helsinki năm 1975 bật đèn xanh cho việc làm dịu tình hình căng thẳng như việc thống nhất nước Đức. Nhưng đối với bất cứ người Nhật nào thì vấn đề này cũng đều liên quan đến vấn đề “phần lãnh thổ phía Bắc”. Nó đã ăn sâu vào tiềm thức, từ ngay trong sữa mẹ rồi. Trong vấn đề này nước Nhật không bao giờ nhượng bộ. Nhưng chúng ta cũng không thể nhân nhượng, vì toàn vẹn lãnh thổ Nga đã được ghi trong Hiến pháp của chúng ta. Còn tôi, là người bảo đảm bắt buộc phải đứng trên quan điểm bảo vệ Luật cơ bản của đất nước. Cả Quốc hội, cả dư luận đều không đồng ý cho phép xem xét lại một cách tự nguyện và đơn phương đường biên giới sau chiến tranh.
Ngõ cụt.
Nhưng trong nền chính trị quốc tế không thể có ngõ cụt! Ký kết hiệp ước hoà bình với Nhật Bản là điều rất quan trọng đối với chúng ta. Bởi vì trong tương lai nguồn đầu tư lớn lao của Nhật Bản sẽ đổ vào nền công nghiệp Siberi, vào năng lượng, đường sắt. Trên thực tế khởi đầu khôi phục kinh tế của Nga không phải bắt đầu từ phương Tây, mà từ phương Đông. Nhưng còn mặt khác, Nam Curil - đây là phần lãnh thổ của chúng ta trên đó biết bao thế hệ người Nga đã sống. Nào hãy cứ thử giải quyết điều bí ẩn địa chiến lược đi nào!
Vấn đề “lãnh thổ phương Bắc” đã được thảo luận từ lâu. Người Nhật đề nghị những phương án rất khác nhau: cùng sở hữu, cùng khai thác, cho thuê chín mươi chín năm v.v... Nhưng cơ sở của tất cả các phương án đó có một điểm rất quan trọng, nhưng không chấp nhận được đối với chúng ta: Người Nhật cho rằng đó là những hòn đảo của họ. Đã có lúc trong khi hội đàm, tôi đã suy nghĩ: hay là dùng một trái đấm để phá tung vấn đề khó gỡ này ra? Có một phương án pháp lý để người Nhật có thể sử dụng những hòn đảo này nhưng không gây thiệt hại gì đến toàn vẹn lãnh thổ của chúng ta.
Nhưng tôi kiên quyết phản đối phương án đó. Thời gian của những Nghị định thư bí mật đã vào quá khứ. Nếu nêu ra bây giờ thì cũng chẳng có gì hay ho.
Nhưng, tôi và Hasimoto không thể chia tay nhau mà không có kết quả.
Chúng tôi đi bằng cách khác.
Chúng tôi đề nghị Nhật Bản không gắn vấn đề lãnh thổ với vấn đề hợp tác kinh tế. Những người Nhật gọi đó là “ba nguyên tác mới”: tin cậy, cùng có lợi và triển vọng lâu dài.
Tin cậy được triển khai ngay tại đây, trên bờ sông Enisei, nơi chúng tôi gọi nhau là anh, tôi: Riu và Boris. Quan hệ cá nhân của chúng tôi đã được nâng lên “một mức mới về chất”, như báo chí đã viết. Thực tế chúng tôi cảm thấy thoải mái hơn và hiểu nhau hơn. Cả tôi và Hasimoto đều muốn để lại cho đất nước cái gì đó kế thừa cho tương lai của hiệp ước hoà bình. Tại cuộc họp báo chúng tôi đã kể lại một số quyết định cụ thể của chúng tôi - chẳng hạn như về việc cùng đánh cá và những đảm bảo của ngân hàng cho việc đầu tư của Nhật Bản - và chúng tôi tuyên bố rằng chúng tôi đã nỗ lực để Hiệp ước hoà bình giữa Nga và Nhật Bản có thể ký kết được vào năm 2000.
Đáng tiếc là cả tôi và Hasimoto đều không thực hiện được lời hứa của mình. Nhưng bắt đầu từ chính Krasnoiarsk bầu không khí quan hệ của chúng ta với Nhật Bản đã được cải thiện đáng kể.
Khi chia tay, Riu tạng tôi một món quà - một bộ quần áo cho đứa cháu trai của tôi mới sinh, Vanca.
Tôi thật hài lòng mang bộ quần áo đó về Matxcơva. Trong danh mục những chuyến thăm chính thức và làm việc của tôi, thì chuyến thăm Vatican có ý nghĩa đặc biệt. Giáo hoàng Jean Paul Đệ Nhị - một trong những câu chuyện huyền thoại của thế kỷ 20, một nhân vật bí ẩn, vĩ đại. Sau cách mạng, tức là trong suốt gần một thế kỷ chúng ta không có quan hệ ngoại giao với Vatican. Việc khôi phục mối quan hệ này chỉ được khôi phục từ năm 1990 và cũng nhờ những nô lực của chính Giáo hoàng. Ông là người ngồi trên ngai vàng Đấng tối cao hơn hai chục năm trời có lẽ đã nói chuyện với hàng trăm vị Tổng thống và Thủ tướng. Nhưng hình như ông vẫn nhớ được buổi nói chuyện với tôi.
Trước hết là chúng tôi đã nói bằng tiếng Nga với nhau...
Giáo hoàng sống ở Ba Lan sau thời kỳ chiến tranh, nên ông chưa quên tiếng Nga. Tôi thật ngạc nhiên khi ông cẩn thận chọn từ ngữ, lựa lời sắp xếp câu. Lúc đầu ai cũng cảm tưởng đây là một ông già bị gù, khô khan và đang ốm yếu. Nhưng bỗng nhiên đôi mắt từ dưới vầng trán rộng sáng lên, toả sáng và tôi thật ngạc nhiên trí tuệ uyên thâm ẩn giấu trong đôi mắt ông. Tôi nói với Giáo hoàng rằng bản thân tôi muốn rằng khi nào đó ông đến Matxcơva. Tuy tôi biết rằng câu nói như vậy hơi mạo hiểm, bởi vì trong vấn đề này còn phụ thuộc rất nhiều vào quan điểm của Nhà thờ Chính thống giáo Nga. Nhưng tôi không thể không nói câu đó được - những nỗ lực cải cách, hoạt động truyền giáo của ông làm cho tôi thật kính phục. Những Giáo hoàng trước đây không bao giờ thừa nhận tội lỗi của những người tiền nhiệm. Nhưng Đấng tối cao hiện nay đã thừa nhận: nhà thờ trước đây cũng đã mắc những tội lỗi và trong đó có “phá hoại sự thống nhất của các con chiên”, “chiến tranh tôn giáo”, “giáo hội pháp đình”, “vụ Galile”. Phá hoại nhà thờ Thiên chúa giáo là tội lỗi đầu tiên.
Ngay trong Toà thánh Vatican những tội lỗi được Giáo hoàng thừa nhận trong lịch sử hiện đại cũng có, trong đó - “thờ ơ trước chủ nghĩa độc tài”.
Bản thân Giảo hoàng luôn luôn đấu tranh chống chủ nghĩa cộng sản (có thể nhờ điều đó lần đầu tiên trong lịch sử hiện đại một người không phải Italia trở thành Giáo hoàng). Tôi cũng hiểu điều đó. Điều lý thú nữa là Giáo hoàng là một người rất lắm tài: một triết gia, một vận động viên, ca sĩ, thi sĩ, và hài kịch, một chính khách.
Nhưng điều thú vị nhất mà tôi quan tâm: không hiểu bằng cách nào mà ông có thể sửa đổi được kinh thánh chặt chẽ của nhà thờ Cơ đốc giáo, đưa được sự lo lắng khát vọng của mình vào cuộc sống khoan thai, đưa được những ý kiến cá nhân của mình vào đây? Chắc hẳn đây là bí ẩn của ông.
Tôi thật hài lòng tặng ông tập thơ của ông được dịch và phát hành ở Nga. Ông cám ơn tôi, chúc tôi khoẻ mạnh và đột nhiên hỏi: liệu có thể làm quen với đoàn đại biểu Nga được không? Tôi trả lời: tất nhiên rồi. Nói thật lòng trong thực tế đời tôi chưa từng bao giờ thấy xảy ra chuyện như thế cả: trong gian phòng lớn của Toà thánh Vatican tất cả những ai đến Italia, cả lái xe, cảnh vệ, tạp vụ, cố vấn, phiên dịch đứng thành một hàng dài...
Gần ba mươi người cả thảy. Ai ông cũng bắt tay, tặng cho một tràng hạt làm quà kỷ niệm và nhìn thẳng vào mắt họ.
Đó là hành động của một vị linh mục. Một vị linh mục không phải ở trong công việc mà là ở trong tâm hồn. Trong danh mục những cuộc gặp gỡ không chính thức, tự do, tôi nhớ mãi chuyến thăm Nhà nước đầy trọng trách đối với tôi (về mặt lễ tân): đó là chuyến thăm Matxcơva của Nữ hoàng Anh Elezabet Đệ Nhị và Hoàng tử Philipp, Huân tước Edinburg năm 1994.
Đối với báo chí chúng ta, với giới thượng lưu chính trị thậm chí những nghi lễ sang trọng là hoàn toàn mới mẻ, những nghi lễ của Hoàng gia nó xa lạ và thủ tục lễ tân phải thực hiện chính xác đến từng chi tiết nhỏ nhặt nhất đến nỗi những quan chức của chúng ta ở Kremli trong những ngày đó mặt cứ xanh như tàu lá vì lo lắng.
Chuyện này có nguyên nhân của nó. Chẳng hạn, không phải ai cũng biết mặc áo đuôi tôm. Trong tủ quần áo của mọi người không phải ai cũng có. Những bộ quần áo đuôi tôm trong tủ quần áo của Bộ Ngoại giao đã nhanh chóng hết veo. Có ai đó đã nhanh chóng đến nhà hát để mượn tạm nhưng ở đó người ta khẳng định rằng những bộ quần áo đó không hợp.
Thực tế là cuộc đón tiếp Nữ hoàng Anh ở Nga nói chung là một hiện tượng dị quốc. Đây là lần đầu tiên Nữ hoàng Anh tới thăm Nga. Hơn nữa, đã hàng thập kỷ nay từ thời dòng họ Hoàng đế Vinzdorov, bàn chân của Hoàng đế Anh chưa bao giờ đặt chân lên đất Nga. Sau cách mạng điều đó lại càng không thể thực hiện được vì gia đình Hoàng đế Nga Romanov bị bắn chết - đó là những người thân của Vinzdorov. Nữ hoàng không thể đến thàm một đất nước không biết ăn năn hối lỗi sau cuộc bắn giết đẫm máu đó.
Đây là chuyến đi thăm Nga đầu tiên và cuối cùng của Nữ hoàng Anh, được coi là sự thừa nhận lịch sử một sự thật là đất nước chúng ta hội nhập hoàn toàn với cộng đồng các dân tộc văn minh.
Tôi hiểu điều đó. Tôi hiểu rằng quy chế của Hoàng gia Anh rất sang trọng, rằng phải coi chuyến đi này mang tính chất biểu tượng lịch sử.
Nhưng Nữ hoàng Anh và phu quân Philipp - là những con người thực. Tôi rất muốn để những ngày Nữ hoàng Anh ở Nga sẽ trở thành những ngày thắm thiết và ngày hội.
Chúng tôi đã cùng nhau xem vở kịch “Zizel” ở Nhà hát lớn. Nữ hoàng Elizabet ở Lon don đã xem vở kịch này từ hơn bốn mươi năm trước, khi lần đầu tiên Nhà hát lớn đi công diễn ở nước ngoài. Vai chính lúc đó do Galina Ulanova đóng.
Còn bây giờ vai chính là do học trò của Gahana Sergeevna - diễn viên Nadezda Gracheva đóng. Tôi có cảm giác giác Nữ hoàng Elizabet chủ yếu là xem các điệu vũ ba lê trong vở kịch này - bởi vì nó làm cho người ta nhớ lại thời trẻ trung, nhớ lại những hình ảnh và ấn tượng đôi khi đi mãi suốt đời mình. Tôi còn nhớ cả đội hình của Elizabet ngồi trong lô ở nhà hát - đó là biểu tượng của nền quân chủ Anh vẫn được gìn giữ đúng nghi lễ.
Nói chung ngoài việc thăm những di tích lịch sử và văn hoá của Nga (Kremli, Cung điện Mùa Đông, các lâu đài và cung điện, Đài tưởng niệm Pikarevski), Nữ hoàng Anh Elizabet còn có điều kiện tận mắt nhìn thấy cuộc sống của chúng ta không phải từ góc độ lễ tiết. Chẳng hạn Nữ hoàng đến thăm Trường Trung học số 20 của Matxcơva, một trường có “truyền thống rất Anh”, nơi đang chuẩn bị vở kịch “Hamlet” bằng thứ tiếng của tác giả. Nữ hoàng cũng tiếp xúc với các bạn trẻ Matxcơva và họ cũng được tận mắt nhìn thấy Nữ hoàng. Cho đến bây giờ tôi còn nhớ mãi món quà của Hoàng gia Anh để lại sau chuyến đi đó.
Đó chỉ đơn giản là chiếc hộp gỗ đã được đánh bóng. Tôi mở hộp ra và thấy như một câu chuyện dân gian của trẻ thơ: trong hộp có rất nhiều ngăn. Trong các ngăn chứa những hạt. Đó là những hạt hoa quả trong vườn của Hoàng gia. Một món quà rất Anh!
Naina, Lena và Tania nghiên cứu rất kỹ những hạt của các loài hoa này, sau đó đem gieo những hạt đó. Tất nhiên khí hậu Nga không thể làm cho tất cả các loài hoa trong bộ sưu tập của Hoàng gia Anh được đưa từ những miền thuộc địa xa xôi của Anh có thể mọc được. Đáng tiếc là một số hạt đã bị chết. Nhưng một số loài hoa vẫn mọc đến bây giờ. Những cây hoa đó mọc lên và trông thật thích mắt. Hoàng gia Anh mãi mãi để lại ấn tượng trong khu vườn gia đình tôi.
Có thời vai trò các thứ bậc đẳng cấp nhà thờ các nhân vật được đăng quang trong chính trị có ý nghĩa quyết định. Giờ đây điều đó chỉ còn là kỳ dị. Hoặc là đã được loại bỏ khỏi các quy định.
Một trong những trường hợp được loại bỏ ra khỏi các quy định đó là Hoàng đế Tây Ban Nha Joan Carlos Đệ Nhất.
Lai lịch của ông ta - là một nghịch lý lịch sử chính trị của thế kỷ 20. Nhà độc tài Franco, một người mang quan điểm cực hữu quyết định khôi phục lại chế độ quân chủ ở đất nước mình để mãi mãi khẳng định chế độ Franco ở Tây Ban Nha. Để thực hiện được điều đó Franco đã đưa người thừa kế lúc đó mới là một cậu bé mười tuổi đầu về học ở Tây Ban Nha (có thoả thuận với cha Joan Carlos, Công tước Barselonski). Năm 1969, Joan Carlos được Franco đưa lên ngôi. Nhưng vị Quốc vương trẻ tuổi này hoàn toàn không chấp nhận mối thù của viên tướng này đối với chế độ cộng hoà, dân chủ của xã hội. Ngược lại Joan Carlos lại trở thành người bảo đảm cho những cải cách ở Tây Ban Nha.
Sau khi Franco chết năm 1975, ông cho tiến hành một đợt ân xá rộng rãi, khôi phục những đảng phái chính trị, thay đổi Chính phủ và cuối cùng là năm 1981 ngăn chặn được một cuộc đảo chính quân sự. Tây Ban Nha trở thành một nước dân chủ. Cho đến bây giờ đất nước này vẫn biết ơn Quốc vương. Chính nhờ lập trường kiên định của ông mà đã ngăn chặn được nhiều cuộc khủng hoảng khác nhau.
Tôi rất thú vị được gặp Quốc vương và Hoàng hậu kiều diễm Sofia của ông (con gái út của Quốc vương Hy Lạp) năm 1994 tại Madrit và tại Matxcơva năm 1997. Đó là một cặp Quốc vương và Hoàng hậu tuyệt vời, hoàn toàn dân chủ và rất vui nhộn. Naina nói chuyện với Hoàng hậu về nghệ thuật, còn tôi nói chuyện với Quốc vương về săn bắn. Hoá ra ông cũng là người sành săn bắn. Nói chung chuyến thăm Tây Ban Nha năm 1994 để lại trong tôi những ấn tượng thật sự về một bầu không khí thắm thiết. Có thể điều đó còn liên quan đến ấn tượng riêng của tôi: tại Barcelona tôi đã gặp lại bác sĩ phẫu thuật, người đã cứu sống tôi, phẫu thuật cho tôi sau khi tôi bị một tai nạn máy bay.
Thật là dễ chịu khi lại được gặp con người luôn thường trực trên môi nụ cười này... Chắc là tôi hoà mình được với người Tây Ban Nha bởi một tình cảm đặc biệt nào đó chính là nhờ “cuộc gặp không chính thức” trong khách sạn, nơi người ta đã phẫu thuật xương sống và loại trừ được bệnh bại liệt cho tôi. Tình cảm đó đi với tôi khắp mọi nơi. Còn khi Quốc vương và Hoàng hậu giới thiệu Viện bảo tàng Prado với những phong cảnh tuyệt hảo, kể cho tôi nghe về Goie, Velaskes, thì tôi thấy ông không phải là bậc quân vương, mà chỉ thấy ông là một con người rất đáng mến, nhờ số phận đặc biệt khác thường của mình trở thành biểu tượng tinh thần của cả nước rây Ban Nha, một con người được tất cả dân chúng Tây Ban Nha mến mộ. Tôi hơi ghen với ông - bởi ông luôn luôn có thể giữ khoảng cách không can thiệp vào các công việc chính trị hàng ngày, tránh những khát vọng và bê bối thường ngày mà tất yếu đi liền với hoạt động chính trị.
Tôi vẫn nhớ là tôi đã nhìn Quốc vương: Không, không phải đơn giản mà loài người không muốn đoạn tuyệt với chế độ quân chủ, mặc dù loài người sắp bước vào thiên niên kỷ thứ ba. Trong việc này nó có cái gì đó. Dù sao thì ít nhất là đối với Tây Ban Nha, một đất nước khó khăn lắm mới bứt ra khỏi chế độ độc tài và Quốc vương trở thành vị cứu tinh dân tộc.
Những cuộc gặp không chính thức của chúng tôi với Chủ tịch nước Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa Giang Trạch Dân cũng thú vị biết bao.
Trung Quốc sau nhiều năm “hững hờ nguội nhạt” đã dần dần trở thành một trong những đối tác chủ yếu của chúng ta trên thế giới. Đất nước này với nền kinh tế đang phát triển như vũ bão, ủng hộ một thế giới đa cực, có quan điểm đa nguyên đối với việc giải quyết các vấn đề quốc tế. Trung Quốc là một cường quốc trong lĩnh vực chính trị, quân sự. Song đã có thời Trung Quốc cộng sản hoàn toàn cách ly thế giới bên ngoài, đã từng là mối đe doạ tiềm tàng an ninh châu Á. Còn giờ dây, Trung Quốc vẫn giữ tất cả tính đặc thù của mình, vẫn duy trì truyền thống từ thời Mao Trạch Đông, nhưng đã là một đất nước khác hẳn, một đất nước hiện đại, năng động và hùng cường.
Là một đồng minh rất quan trọng của Nga.
Chính vì vậy năm 1997 đã diễn ra những cuộc gặp không chính thức với Trung Quốc, phía Trung Quốc đã đề nghị cuộc gặp cấp cao tiếp theo ở Matxcơva biến thành một cuộc đối thoại không chính thức. Điều đó đối với chúng ta và đối với người Trung Quốc không hề đơn giản. Hình ảnh Trung Quốc xưa nay luôn luôn trong bộ quần áo đại cán cài kín cúc chưa ra khỏi suy nghĩ của mọi người. Chúng tôi cùng với Giang Trạch Dân, người nói tiếng Nga cũng không đến nỗi tồi, cố gắng động viên các trợ lý làm sao thay đổi được diện mạo.
Cuộc gặp tiếp theo diễn ra ở Trung Quốc trong bầu không khí đầm ấm. Đại sứ Igor Rogachov của chúng ta ở Trung Quốc đã hỗ trợ rất nhiều. Đó là một chuyên gia về Trung Quốc, sống lâu năm ở đây và hiểu Trung Quốc đến từng chân tơ kẽ tóc. Ông là đại sứ duy nhất ở Bắc Kinh mà đi ra đường phố ai cũng biết và cũng chào hỏi.
Rogachov nói lại rằng Giang Trạch Dân là người rất thích hát những bài hát Nga, đặc biệt là hai bài hát: - “Có mỏm đá ở Volga” và bài “Chiều Matxcơva”. Ông thật sự hát và hát say sưa. Cả gian khánh tiết như sôi động vui nhộn hẳn lên, tình cảm dạt dào. Sau đó Boris Nemtsov ngẫu hứng cũng quyết định hát một bài hát Nga. Rồi Boris Nemtsov bắt đầu hát... như vịt kêu. Tôi phải nói với anh ta: “Này Boris Efimovich, hãy tập hát đi đã trước khi đi đến những cuộc gặp gỡ quốc tế cấp cao”.
Còn trong cuộc gặp cuối cùng năm 1999, Rogachov tự mình chơi piano đệm nhạc cho Chủ tịch Trung Quốc Giang Trạch Dân hát. Trong tôi vẫn có suy nghĩ khi nhớ lại những cuộc gặp không chính thức: đúng là “những cuộc gặp không đeo ca vát!” Bắc Kinh là một thành phố rộng lớn, nhộn nhịp, thoải mái. Trong thành phố đó đang diễn ra một cuộc sống nóng bỏng, luôn luôn có những ấn tượng ngoạn mục khác thường, rất khác thường mà đôi khi ta rất dễ bị lạc.
Trước khi máy bay trở lại Matxcơva chuyện đó đã xảy ra với Tania. Tania dậy sớm để thu xếp cho tôi. Chỉ mặc áo choàng, nó thu dọn đồ đạc, sau đó trở lại căn buồng của mình, thì không thấy chiếc va li quần áo đâu cả. Tania hoảng hốt đi tìm. Hoá ra Naina đã chuyển chiếc va li đó ra sân bay cùng với những đồ dụng khác.
Thế là Tania ở lại Bắc Kinh một giờ mà không có quần áo. Làm thế nào nhỉ? Những phụ nữ của tôi gọi điện đi đâu đó, chạy lăng xăng trên các tầng nhà để tìm kiếm bộ đồ cho Tania, còn tôi... cười hết cỡ và không thể dừng lại được.
- Ba ơi, ba cười cái gì đó! Làm sao con đi được? - Tania có vẻ giận dõi.
Nhưng khi trên máy bay, mặc bộ đồ của ai đó không hợp cỡ bên cạnh tôi... Tania bỗng nhiên cười phá lên. Tôi rất nhớ và nghĩ rằng ở Trung Quốc khi chúng tôi đến thăm luôn luôn cảm thấy tự do, nhẹ nhàng và được đưa tiễn hết sức phấn khởi và thân thiện.
Tôi rất nhớ buổi ăn tối với gia đình Giang Trạch Dân.
Chúng tôi gồm ba người: Tôi Naina và Tania. Những bức tranh truyền thống của Trung Quốc trang trí trong bếp ăn làm tôi hết sức ngạc nhiên, - thật huyền bí về màu sắc, làm cho căn bếp sáng toả. Đặc biệt tôi rất thích bức tranh mùa hoa đào nở. Những cành đào như sống động, chìa bàn tay đón tôi. Tôi chăm chú quan sát, và không thể không thán phục.
Có điều, chúng tôi mang một bức tranh từ Trung Quốc về - đó là bức tranh màu đỏ vẽ trên nền trắng. Đó là tặng phẩm mà hiện nay chúng tôi đang treo ở nhà.
Đám phụ nữ trao đổi về những món ăn ưa thích: món ăn Trung Hoa. Món ăn Trung Hoa thật sự hấp dẫn và ngon. Tôi rất thích món chè Trung Quốc. Giang Trạch Dân cứ mỗi lần gặp thể nào cũng tặng tôi những bộ pha chè của “Hoàng đế Trung Hoa”. Ngoài chè ra, chúng tôi còn uống rượu vang vàng của Trung Quốc: một chiếc ly nhỏ được đặt trong bát nước nóng và chỉ sau đó mới uống.
Tôi cho rằng người Trung Quốc có sứ mệnh riêng trên mảnh đất của mình - họ sống ở một đất nước với một nền văn hoá liên tục, một lịch sử liên tục. Đã qua bao thế kỷ họ vẫn giữ truyền thống của mình, triết lý của mình. Tôi thật thấm thía khi Giang Trạch Dân mời tôi về dinh thự riêng của mình và dẫn tôi ra nơi “đàm đạo dưới ánh trăng” - một địa điểm không gian được bố trí trên bờ kênh. Hoàn toàn trống vắng. Đây là nơi để chiêm ngưỡng thiên nhiên. Chúng tôi cùng ngồi trên ghế, chiêm ngưỡng và ôn lại quãng đời đã qua. Chúng tôi nhớ về quá khứ, những năm 50, khi ông còn làm việc ở Matxcơva trong nhà máy chế tạo ô tô “ZiL”, ông đã thực tập ở nhà máy này. Chúng tôi nhớ lại cái thời đói kém, nhưng vui nhộn, khi coi sữa đặc có đường là đặc sản cả đối với người Nga cũng như người Trung Quốc. Sữa đặc có đường trong những hộp màu xanh là một món ngọt đến mức khó chịu, nhưng lại là một món huyền bí. Thế mà đã bao năm trôi qua rồi. Đã xảy ra biết bao sự kiện chính trị. Đã biết bao cuộc xung đột diễn ra trên trái đất của chúng ta. Đã biết bao nhà lãnh đạo xuất hiện trên sân khấu chính trị và ra đi. Nhưng đến bây giờ chúng tôi vẫn nhớ sữa đặc có đường.
Khi tôi kể cho Giang Trạch Dân nghe câu chuyện đứa cháu trai Vanca rất thích của ngọt, thì Giang Trạch Dân tự nhiên phấn chấn và kể lại câu chuyện về đứa cháu nội mình. Đứa cháu nội của ông đã lớn, đang sống và học ở một thành phố khác. Có lần nó gọi điện cho nhà lãnh đạo Trung Quốc, ông nội nó, và yêu cầu: “ông ơi, ông giải cho cháu bài toán đại số, cháu giải không ra!”. Nhà lãnh đạo Trung Quốc hoảng hốt, ông không muốn bẽ mặt trước đứa cháu nội, ghi lại những điều kiện của bài toán và nói với cháu gọi điện lại sau năm phút. Suy nghĩ đầu tiên của ông nội là chắc phải nhờ đến Viện Hàn lâm khoa học. Nhưng sau đó ông quyết định dù sao mình cũng phải tự giải lấy. Và ông đã giải được! Có lẽ không phải bất kỳ một thành công quốc tế nào của Trung Quốc cũng đem lại cho Giang Trạch Dân một sự hài lòng như việc ông giải được bài toán vừa qua...
Ngày 23 tháng 11 năm 1998, nhà lãnh đạo Trung Quốc đến thăm tôi tại bệnh viện. Đó là chuyến viếng thăm của một người bạn. Tôi chưa bao giờ tiến hành một cuộc gặp gỡ quốc tế trong Bệnh viện Trung ương, nhưng đối với Giang Trạch Dân đó là một ngoại lệ. Chúng tôi rất cần gặp nhau, thống nhất quan điểm. Còn cuối năm 1999, tôi lại đi thăm Trung Quốc. Các bạn lưu ý về thời gian. Khi tôi đã đi đến quyết định cuối cùng là tôi sẽ từ chức. Nhưng chưa ai biết điều đó. Chính Trung Quốc là nơi tôi tiến hành chuyến công du cuối cùng với tư cách là nguyên thủ quốc gia. Đó không phải là một sự ngẫu nhiên.
Trung Quốc bao giờ cũng ủng hộ quan điểm thế giới đa cực Hơn nữa cuộc đối thoại Nga - Trung trong những năm gần đây là một trong ít những đòn bẩy thực sự để đưa quan điểm đó vào cuộc sống.
Đối tác chiến lược với Trung Quốc ở châu Á là một cái trục, tôi có thể gọi là cái trục chính kiềm chế những cuộc xung đột Giờ đây, khi biên giới các quốc gia SNG với Afganistan và Pakistan thỉnh thoảng lại bùng lên “điểm nóng”, khi thì lại xảy ra những cuộc xung đột cục bộ với sự tham gia của quân Taliban và các phần tử Hồi giáo cực đoan, thì việc hợp tác quân sự với Trung Quốc có ý nghĩa hoàn toàn mới và chất lượng mới. Chúng ta cần có sự hỗ trợ của Trung Quốc trong việc thiết lập một hệ thống an ninh tập thể ở khu vực này. Nếu như chúng ta để cho lò lửa căng thẳng bùng lên, thì nó sẽ lây lan ra khắp thế giới, tấn công vào nền văn minh của thế giới hiện nay. Buôn bán với Trung Quốc là một trong những vấn đề tối quan trọng trong việc phát triển kinh tế của Nga. Từ hợp tác công nghệ vũ trụ và quốc phòng đến những hàng hoá tiêu dùng sinh hoạt được đưa qua biên giới. Những điều đó sẽ đem lại công ăn việc làm và phương tiện tồn tại cho hàng triệu người bình dân. Điều rất quan trọng là làm sao để việc buôn bán đó văn minh, giúp cho nó có sự đảm bảo, hỗ trợ của Nhà nước. Còn nhiều vấn đề mà quan điểm trùng hợp của Nga và Trung Quốc có thể làm thay đổi tình hình quốc tế tốt hơn - đó là quan hệ của các quốc gia ở Nam Á (Ấn Độ và Pakistan), vấn dề Triều Tiên và những vấn đề khác. Nhưng điều quan trọng trong các cuộc hội đàm của tôi với Giang Trạch Dân là: sự thấu hiểu tình hình quốc tế của ông.
Tình hình đó hiện nay không còn đối đầu rạch ròi trắng đen như mươi, mười lăm năm trước đây. Những quá trình phức tạp nhất của thế giới ngày này là - toàn cầu hoá kinh tế, sự phát triển công nghệ thông tin, những cuộc đối thoại nhộn nhịp về quyền con người, - đã buộc chúng ta phải có sự hiểu biết mới về thể chế thế giới. Ai sẽ lớn tiếng quyết định chiến lược thế giới, ai sẽ “áp đặt” luật chơi đối với tất cả các nước còn lại, ai có thể giải quyết những vấn đề quốc tế trên cơ sở cân nhắc đến lợi ích của tất cả các dân tộc?
Chúng ta với Trung Quốc có sự hiểu biết chung nhiệm vụ này: không thể cho phép một ai đó có quyền bấm “nút” cho diễn biến tình hình quốc tế. Không thể chỉ trông chờ vào một hệ thống bảo đảm an ninh thế giới - là Mỹ. Không thể chỉ vì nhũng giá trị dân chủ, mà Mỹ đòi hỏi để rồi độc đoán giành được mục đích của họ. Nhưng cũng không thể để quay trở lại cái vũng lầy “chiến tranh lạnh”. Cần phải có những cuộc đối thoại thường xuyên của các đối tác bình đẳng.
Trong các cuộc hội dàm với Giang Trạch Dân chúng tôi đã cố gắng nhất quán, từng bước làm cho quan điểm gần gũi nhau hơn, cố gắng xây dựng một thế giới đa cực, phức tạp nhưng không có sự độc đoán.
Tảng băng trong quan hệ giữa hai nước chúng ta đã tan từ lâu. Dòng sông đang chảy - một dòng sông của sự tin cậy rộng lớn, của các cuộc tiếp xúc rất tình người.
Tôi thật sự thầm cám ơn những “cuộc tiếp xúc không đeo ca vát”.