Cuộc chạy đua tổng thống - Boris Yeltsin

[phongvan]

Ổn định kiểu Primakov

Vậy là cuộc khủng hoảng chính trị đã được giải quyết. Điều cốt yếu nhất là tình hình khủng hoảng tháng 9 diễn ra khi cả nước Nga gần một tháng không có Chính phủ, đã không đưa chúng ta đi trệch ra ngoài khuôn khổ Hiến pháp.
Chúng ta đã có thời gian xả hơi, nhưng là để tỉnh ngộ và tìm câu trả lời cho các vấn đề: chuyện gì đã xảy ra với chúng ta, hậu quả của khủng hoảng là gì và nói chung cần phải làm gì bây giờ?
Ai ai cũng đều quan tâm xem liệu nước Nga có còn là một nước cộng hoà thể chế Tổng thống nữa không? Liệu chính quyền hiện tại có chuyển từ tay Tổng thống sang phe đối lập hay không? Nếu ta lướt qua báo chí những ngày ấy, đọc các bài bình luận chính trị, thì sẽ thấy được một câu trả lời giống nhau. Nước Nga không còn là một đất nước theo thể chế Tổng thống nữa. Chương trình cải cách tự do đã chấm dứt. Những nhân vật cải cách trẻ tuổi từng có thời làm việc lâu dài với Tổng thống đã đưa đất nước tới bờ vực khủng hoảng kinh tế. Nhiệm vụ cứu đất nước khỏi bờ vực đó, khắc phục sai lầm của những con người xa lạ trước đó là nhiệm vụ cấp bách mà Chính phủ thân tả của Primakov phải giải quyết. Rõ ràng Chính phủ này sẽ đi theo con đường hoàn toàn khác. Hơn nữa lại có Yuri Masliukov, một nhà kinh tế theo trường phái kế hoạch hoá thời Xô-viết là người đóng vai trò chủ chốt trong Chính phủ này. Ông này còn là một người kiên quyết ủng hộ các tổ hợp công nghiệp - quốc phòng và Uy ban Kế hoạch Chính phủ, một đối thủ đầy thuyết phục của cuộc cải cách thời Gaidar.
Vậy là có thể cắm cây thánh giá xuống toàn bộ nấm mồ chính sách của Yeltsin.
Trong khi đó tôi tuyệt đối không hề bị những tâm trạng lo lắng, thậm chí bi kịch bao trùm toàn bộ báo chí lúc đó làm bối rối. Tôi bình tĩnh theo dõi Chính phủ mới, bởi tôi tin tưởng chắc chắn một điều rằng thời điểm khủng hoảng tồi tệ nhất đã lùi lại phía sau.
Tôi cố xác định xem chiến lược chính trị mới của tôi sẽ ra sao. Phòng thủ, hay chờ đợi? Điều này còn phụ thuộc vào điều gì thực tế sẽ diễn ra trong nhận thức, trong tâm trạng của người dân. Rồi dần dần mọi người sẽ hiểu ra: xã hội chẳng hề hoảng loạn, thực tế đã không diễn ra cái gọi là sự sụp đổ hoàn toàn các giá trị tự do, chính sách tự do từng được tuyên bố hồi tháng 9.
Cuộc khủng hoảng đã không làm ảnh hưởng đến những vùng xa xôi của nước Nga. Người dân tại các vùng thôn quê với vẻ mặt khó hiểu hỏi người thành phố: khủng hoảng là cái gì? Xin hãy giải thích giùm cho... Những người nông dân Nga không có tiền gửi trong ngân hàng. Điều nghịch lý này lại đóng vai trò tích cực.
Đúng là đồng rúp sụt giá đã đánh mạnh vào giá cả, xét về mức sống thì mọi người đều cảm nhận thấy khủng hoảng. Song cơn giông tố đó không biến thành hỗn loạn. Người dân dần dần thích nghi, và chính điều đó phần nào đã cứu thoát chúng ta. Khủng hoảng trong lính vực không thanh toán nợ đã được khắc phục, con tim của ngân hàng bắt đầu hoạt động trở lại bình thường cho dù hiện tại vẫn chỉ là sự hỗ trợ một cách giả tạo, nhưng dù sao...
Các ngân hàng không giành được trái phiếu ngắn hạn quốc gia cũng đứng vững trước cơn chao đảo. Công nghiệp địa phương vốn trước kia không có được khả năng vươn tới thị trường hàng ngoại nhập thì nay bước đầu đã hồi sinh. Bất kỳ doanh nghiệp nào - từ một quán nhỏ cho đến công ty dầu mỏ cỡ lớn đều học cách sống theo giá cả mới, theo cơ chế kinh tế hà khắc mới. Người ta ngày càng viết, càng nói nhiều đến chuyện khủng hoảng đã giúp làm lành mạnh và thử thách nền kinh doanh trong nước. Tuy rằng thử thách này về thực chất cũng gây ra không ít choáng váng.
Nhưng dù sao một khi chúng ta đã không chết - thì có nghĩa là chúng ta đứng dậy được.
Một lần nữa chúng ta đã kịp dừng lại bên bờ vực thẳm. Một lần nữa số phận lại che chở nước Nga. Những cuộc cách mạng, những biến động xã hội mà những người bôn-sê-vích luôn mơ tưởng đến đã không diễn ra. Vậy thì điều gì đã cứu chúng ta một lần nữa?
Cái mà chúng ta rêu rao bằng những lời lẽ hoa mĩ như “cải tổ” hay “cải cách thị trường” thì báo chí phương Tây gọi một cách hết sức đơn giản và rõ ràng: đó là cách mạng dân chủ. Ở nước chúng ta hoàn toàn không có định nghĩa về thời kỳ quá độ như thế.
Giải thích về hiện tượng bất thường này vừa đơn giản, lại vừa phức tạp: Nước Nga đã quá mệt mỏi với các cuộc cách mạng rồi, thậm chí ngán ngẩm với chính cụm từ thể hiện hoặc là cuộc chính biến, hoặc là thảm hoạ xã hội vô hình.
Chúng ta phản đối các cuộc cách mạng. Chúng ta đã chán ngấy cách mạng trong thế kỷ 20 này.
Xã hội Nga ủng hộ nền dân chủ trong giai đoạn cải cách chính trị quan trọng và đầy biến động này. Nhưng xã hội Nga đã và đang không muốn để xảy ra bất cứ thảm hoạ nào. Với xã hội này, khái niệm “đấu tranh giai cấp” và “đấu tranh xã hội” không còn được chấp nhận. Cách mạng trong nhận thức của người dân Nga là cơn chấn động, hỗn loạn, đói nghèo.
Ngay từ cuối những năm 80, tôi đã hoàn toàn nhận thức rõ là nước Nga ủng hộ các cuộc cải cách cấp tiến, nhưng không tán thành kiểu cách mạng như một cái gì đó nguy hại gắn liền với nổi dậy vũ trang, bạo lực hoặc đảo chính.
Những cuộc mít tinh ở Matxcơva ủng hộ dân chủ diễn ra dưới thời Gorbachov đều hoàn toàn là những cuộc mít tinh hoà bình. Sự chống đối một cách hoà bình của dân chúng đối với những người phục thù cộng sản - đó chính là điều thống nhất tất cả các tầng lớp khác nhau lúc đó. Điều đó cũng giống như “mùa xuân Praha”, giống như cuộc “cách mạng nhung lụa”. Tôi nhận thấy rõ một điều: xã hội đang trông chờ cải cách và xã hội hiện đang hội đủ các yếu tố văn minh, tràn đầy động lực.
Thời gian đã chứng tỏ rằng tôi đã đúng trong cách đánh giá của mình. Đất nước bác bỏ mọi mưu đồ áp đặt vũ lực. Ai cầm vũ khí đầu tiên, kẻ đó phải chịu thất bại. Điều này đã đúng vào năm 1991, cũng như 1993.
Sự lựa chọn của nước Nga rất rõ ràng - đó là tái cơ cấu dân chủ đất nước.
Song “hoà bình” không có nghĩa là “dễ dãi”. Một mặt, động lực tái thiết không đổ máu này (chống bôn-sê-vích, chống cộng sản) giúp cho nền dân chủ đứng vững và chiến thắng. Song mặt khác, động lực đó cũng gieo vào lòng dân một sự chờ đợi vô thức tới một điều kỳ diệu xã hội nào đó. Một số hy vọng nước Nga sẽ được những vỏng tay lớn trên thị trường thế giới chào dón, rồi lập tức nước Nga sẽ phát triển kinh tế thịnh vượng ngay như họ từng mơ ước. Số khác hy vọng thị trường tự do và sức cạnh tranh sẽ đến một cách tự nhiên, sẽ không còn những con đường “ổ gà”, không còn những ngôi nhà “ổ chuột”, không còn hàng hoá kém chất lượng.
Không, không thể xảy ra những chuyện đó.
Cuộc cách mạng, thậm chí mang tính hoà bình, dù sao cũng là một sự phá vỡ ghê gớm đối với trật tự cuộc sống cũ.
Những thay đổi nhanh chóng trong cuộc sống như hình thức sở hữu, chế độ Nhà nước, thế giới quan, hệ tư tưởng và lợi ích quốc gia, thậm chí cả biên giới đều không thể không gây ra những cơn sốt trong xã hội, không thể không làm chấn động những nền tảng cơ bản nhất của cỗ máy Nhà nước.
Phải, cỗ máy Nhà nước này đã bị suy yếu trầm trọng do hậu quả của cuộc “cách mạng thầm lặng” của chúng ta.
Một chính quyền thực sự được ra đời từ kết quả của bất kỳ một cuộc cách mạng nào - dù thầm lặng hay ồn ào - tưởng như diễn ra ở đâu đâu, vậy mà hoá ra lại ở “ngay trên mặt đất”.
Tôi đã nhận ra mối hiểm hoạ này. Và tôi phải nhanh chóng ngăn nó lại. thúc đẩy thiết lập một thể chế Nhà nước Nga mới, áp dụng những cơ chế điều hành mới, đưa thành luật và sắc lệnh.
Nhưng giờ đây tôi lại nhận thấy tất cả khiếm khuyết của quá trình chuyển đổi nhanh chóng, song lại vội vã này. Chúng ta không đánh giá hết chủ nghĩa vô Chính phủ thâm căn cố đế vốn đã ăn sâu vào từng đường gân thớ thịt của người dân Nga, họ đã không tin tưởng vào bất cứ giới lãnh đạo nào. Điều này có nguyên cớ của nó: Suốt những năm dưới chính quyền Xô-viết dân chúng đã chán ngấy cái gọi là “Nhà nước” và chính quyền của các quan chức lãnh đạo Đảng. Thế giới quan Nga ngày nay với ý nghĩa này được xác định đơn giản: Cần ít lãnh đạo hơn và Nhà nước hãy ít can thiệp hơn vào công việc của chúng ta. Còn có một quan điểm khác tương phản với quan điểm này, hoàn toàn trái ngược với hệ tư tưởng vô Chính phủ: cần phải đưa đất nước vào khuôn khổ bằng mọi giá, thậm chí bằng cái giá thủ tiêu cả cải cách dân chủ!
Nhưng dù ở thái cực này hay thái cực kia - cũng như ở bất cứ thái cực nào khác, vẫn hoàn toàn không thể có được sự thật lịch sử. Nước Nga mới đã trải qua giai đoạn cách mạng dân chủ. Hiện tại cũng đến lúc quay trở lại ý tưởng thể chế Nhà nước nhưng ở một cấp độ khác và dưới một hình thức khác, nghĩa là quay trở lại một thể chế Nhà nước nhưng thể chế đó không cản trở con người. Thể chế độ đó sẽ không đè nén, áp bức con người, mà trái lại bảo đảm cho họ một cuộc sống ổn định và thịnh vượng.
Vậy mà giờ đây các tiêu chuẩn đơn giản nhất phải phục tùng ban lãnh đạo được bầu ra một cách dân chủ lại bị coi là quay trở lại nền độc tài cộng sản. Không thể như vậy. Nước Nga đang vận động theo hướng đi đúng - xây dựng một quốc gia dân chủ, hùng mạnh, đúng đắn chứ không phải một quốc gia độc đoán, chuyên quyền.
Tôi cứ cố kiểm tra lại cảm giác của mình hồi mùa thu năm 1998: Đúng thật, dù trên báo chí, ở Duma hay Thượng viện, trong các bài phân tích xã hội, thậm chí cả trên đường phố... không thấy bất kỳ ở đâu có những câu chuyện về chuyển giao chính quyền hay sở hữu, về việc cần thiết phải áp dụng tình trạng khẩn cấp nào đấy. Quả thực bầu không khí lúc đó đáng lo ngại, ở nhiều khu vực mùa đông sẽ rất khó khăn, nhưng... không còn nỗi sợ hãi như những ngày đầu tiên - chúng ta sẽ chết, chúng ta sẽ đói, thiếu lương thực, lạm phát một ngàn phần trăm, giải tán Thượng viện và vân vân. Nhìn chung giọng điệu của báo chí đã thay đổi - từ thất vọng đã chuyển sang ôn hoà, có suy nghĩ và tỉnh táo. Không còn cơ sở để nảy sinh giai đoạn hai của cuộc khủng hoảng chính trị, khủng hoảng quyền lực trong nước.
Điều này có ý nghĩa gì đối với Tổng thống?
Có chứ.
Không gian chính trị phần nào đó được trao cho phe đối lập, tức là Chính phủ liên minh của Primakov. Nhưng nó chỉ được trao vào thời điểm hết sức cần thiết! Giờ đây, khi trong tay đa số Quốc hội tập trung một bộ phận đáng kể chính quyền hành pháp thì họ sẽ không có quyền về mặt đạo đức, không có khả năng tiếp tục làm tròng trành con thuyền. Sáng kiến chính trị của họ sẽ bị thu hẹp. Các biện pháp chống khủng hoảng là một công việc nghiêm túc. Những biện pháp này không thể mang tính chất hoạt động chính trị cũng như mơ hồ mang tính cách mạng. Dù có cố gắng, Chính phủ Primakov cũng không thể đi ngược hướng, không thể áp dụng các cuộc thử nghiệm nguy hiểm kiểu cộng sản đối với nền kinh tế.
Tôi cố theo dõi sát hơn sách lược và thái độ của Evgeni Maximovich.
Ông bắt đầu hành động một cách hết sức chín chắn, cân nhắc, không vội vàng. Thận trọng lấy lòng các lực lượng chính trị, thường xuyên chủ động trao đổi ý kiến với người đứng đầu các đảng phái và lãnh đạo các khu vực. Không áp dụng các bước đi quá mạnh. Dần dần củng cố vị trí của mình. Ông giành được sự ủng hộ của các thống đốc. Ngoài Masliukov, ông còn đưa vào Chính phủ nhiều người khác của mình như nhà nông học Kulic, thống đốc tỉnh Leningrad Gustov và Georgi Boss, thành viên tin cậy trong đội ngũ của Luzkov.
Nói thực tôi không nghi ngờ gì trước việc Primakov nhanh chóng quen với cương vị mới, cũng như ổn định vị thế của mình chỉ trong có vài tuần lễ. Ông ta là một nhân vật có thâm niên trong bộ máy Nhà nước, bao năm trời làm việc dưới thời Breznev với vai trò nhà nghiên cứu quốc tế, sau có mặt trong Bộ Chính trị dưới thời Gorbachov, một nhà ngoại giao, một tình báo viên.
Nhưng với tôi lúc này, điều quan trọng hơn là cần phải hiểu xem Primakov sẽ lựa chọn âm điệu nào để nói chuyện với đất nước? Để chính với âm điệu ấy toàn thể dân chúng - từ người dân lao động cho đến những nhà lãnh đạo hàng đầu, đều sẽ lắng nghe ông ta hơn.
Tôi có cảm tưởng là Primakov đã lựa chọn hoàn toàn đúng âm điệu của mình!
Ông ta biết cách trấn an mọi người bằng chất giọng hơi khô, pha chút hài, phong cách diễn đạt cứng nhắc có chừng mực. Với phong thái chậm rãi tin tưởng, Evgeni Maximovich biết làm dịu không khí căng thẳng bao trùm toàn xã hội hồi tháng 9 - thảng 10 và làm cho mọi người tin tưởng vào khả năng tình hình sẽ ổn định.
Nói thực, đây cũng chính là điều tôi trông cậy.
Tóm lại, Primakov đã đạt được vị trí chắc chắn mà trước đó chưa một Thủ tướng Nga nào có được. Về khách quan, có mọi cơ sở để khẳng định điều này: ông được các lực lượng chính trị rất khác nhau, từ Văn phòng Tổng thống cho đến Duma Quốc gia ủng hộ, và có uy tín cao.
Khủng hoảng được tháo gỡ dần - đó đã là một thắng lợi.
Những gì Chính phủ Primakov sẽ tiến hành trong kinh tế thì phải chờ tới mùa xuân, khi đất nước sống qua mùa đông, thì mới có thể phán xét được. Còn giờ đây tôi chờ đợi ở Chính phủ Primakov không phải là những hành động kiên quyết, mà ngược lại. Con bệnh “kinh tế Nga” vừa qua khỏi cơn sốt cao hiện không cần phải cho uống thêm thuốc nữa. Nó cần phải được nghỉ ngơi, lấy hơi, bình phục.
Quả thực, ngay từ đầu không hiểu tại sao cánh báo chí lại chẳng thích thú gì Chính phú Primakov. Họ cảm thấy rõ sự khó chịu ghê gớm này. Sau này mới rõ điều gì đã kích động báo chí chỉ trích một cách vội vã và theo tôi là vô lý: như thế nội các mới giữ bí mật tuyệt đối. Bộ máy Chính phủ được lệnh phải giấu kín tin tức trước báo chí, hạn chế trả lời phỏng vấn, các cuộc tiếp xúc với phóng viên đều phải qua kiểm soát nghiêm ngặt.
Đó là phong cách làm việc nhiều năm của Evgeni Maximovich trong các cơ quan mật như Uỷ ban Trung ương Đảng cộng sản Liên Xô, Bộ Ngoại giao, Cơ quan Tình báo đối ngoại. Nhưng hoạt động của Chính phủ vài năm gần đây đã công khai hoá. Phóng viên đã quen được thảo luận về những hành động Chính phủ sẽ áp dụng. Họ quen sống theo chuẩn mực của báo chí thế giới.
Thế mà bỗng nhiên ở đây lại ban ra lệnh cấm “kiểu Xô-viết”. Chuyện cỏn con chăng? Tiểu tiết chăng? Hoá ra không phải thế. Tôi hiểu rõ là có điều gì đó đã xảy ra trong quan hệ giữa Thủ tướng và giới phóng viên khi trong cuộc gặp lần đầu tiên với tôi, Primakov đã mang theo “chiếc cặp đặc biệt” của mình. Trong chiếc cặp này ông ta thu thập hầu như tất cả những gì báo chí viết về nội các mới và người đứng đầu nội các đó. Mọi chi tiết đều được cẩn thận gạch chân bằng bút dạ màu. Nói thực, khi nhìn thấy những thứ đó tôi dường như không tin vào mắt mình nữa. Có cần thiết không, khi không những chỉ đọc, mà lại còn gạch chân và cắt chúng ra từ báo chí nữa chứ. Và điều chủ yếu là Primakov quyết định khiếu nại giới báo chí với ai đây? Với tôi ư?
- Evgeni Maximovich, tôi đã quen với chuyện này từ lâu rồi... Người ta viết về tôi hàng ngày, bao nhiêu năm rồi, và anh có biết là với giọng điệu thế nào không? Mà làm gì được bây giờ, chẳng lẽ đóng cửa các toà báo hay sao?
- Không, nhưng ngài hãy thử đọc xem, thưa Boris Nicolaevich. Chuyện này hoàn toàn làm giảm uy tín nền chính trị của chúng ta.
Vậy là, với tinh thần ấy tôi nói chuyện với Primakov gần một tiếng đồng hồ.
Mãi tôi không thể hiểu được chuyện này có ý nghĩa gì. Rồi sau chợt nhớ là bản thân tôi trong những năm đầu tiên tham gia chính trường cũng đã phản ứng thế nào với các bài báo khác nhau trên báo chí. Nhưng rồi tôi cũng dần dần học lược cách phân biệt tự do ngôn luận xã hội với những chuyện “đơm đặt” thô bạo. Suốt những năm qua, tôi luôn luôn bị báo chí chỉ trích, - còn Primakov thì nào có phải chịu gì đâu. Ông ta không thể thay đổi thái độ với giới báo chí ngay được. Từng là một phóng viên được tôi luyện dưới thời báo chí Xô-viết, nhiều năm làm việc cho báo “Sự thật”, ông ta đã nhìn thấy sau mỗi bài báo là âm mưu phức tạp nào đó, ý đồ nào đó hoặc mối đe doạ từ phía các đối thủ chính trị. Xuất phát từ tư duy lô gích đơn giản nhất cũng không thể nào giải thích cho ông ta hiểu được. Để tự vượt qua được chính mình, ông ta cần phải có thời gian và có... thái độ khác với cuộc sống.
Thật buồn là Evgeni Maximovich không thể tránh khỏi được mô-típ kiểu cũ thời Xô-viết, không tránh được trạng thái bị kích động tinh thần nặng nề do báo chí gây ra. Nhưng tôi vẫn cố chịu đựng.
Thế rồi thay vì “chiếc cặp đặc biệt” quen thuộc với những mảnh giấy cắt ra từ báo, ông ta còn mang tới một cái gì đó khác nữa kia - đó là một vài trang kẹp chặt trong chiếc cặp tài liệu văn phòng. “Xin ngài hãy đọc đi”. Tôi bắt tay vào đọc. Đó là những tờ giấy nặc danh về một quan chức tương đối có vai vế bị tố cáo tham ô, nhận hối lộ. hoạt động tài chính bất hợp pháp và nhiều điều tiếng xấu xa khác.
Tôi bảo:
- Evgeni Maximovich này, chúng ta hãy cùng nhau nghiên cứu nhé? Những hiện tượng này là thế nào đây? Anh tin chúng thật à? Chúng ở đâu ra đấy?
- Đây là những tài liệu do các cơ quan đặc biệt chuẩn bị, thưa Boris Nicolaevich. Dĩ nhiên là cần phải kiểm tra lại tất cả, nhưng...
- Nếu đó là sự thật thì tại sao không khởi tố người này đi.
Rõ là không hài lòng trước câu hỏi của tôi, Primakov liền giấu cặp tài liệu đi.
Những cảnh tương tự như vậy lặp đi lặp lại không phải mặt lần. Có lẽ trên bàn làm việc của Evgeni Maximovich có rất nhiều “tài liệu” kiểu này.
Cuối cùng tôi đến phát chán chuyện này. Tôi liền quyết định kiểm tra một trong số các “tài liệu” của Primakov.
Chuyện này liên quan đến thứ trưởng Bộ Y tế Mikhail Zurabov. Trong tay Primakov có bức thư nặc danh và ông ta đọc thấy: Zurabov gần như là kẻ cướp, có quan hệ với nhóm tội phạm Kapcaz, v.v. (Sau này mới rõ là trên thực tế vị Thứ trưởng trẻ tuổi này đã hành động không cẩn thận khi tấn công bọn mafia trong ngành dược, dồn ép chúng). Primakov cho gọi Phó thủ tướng Valentina Matvienko, yêu cầu ngay lập tức cách chức vị thứ trưởng.
Tôi yêu cầu Putin kiểm tra tin này. Sau một thời gian, Vladimir Vladimirovich mang tới cho tôi tư liệu thực tế của Cơ quan an ninh Liên bang về Zurabov. Dựa trên cơ sở số liệu của Cục An ninh Kinh tế FSB. Sự khác biệt thật ghê gớm. Trong “tư liệu” của Primakov mọi thứ được tường trình thật chính xác nhưng lại hoàn toàn ngược lại.
Chẳng hạn trong tài liệu của FSB có nói: “Không xác định được là Zurabov có quan hệ với nhóm tội phạm trong số nhân vật có nguồn gốc Kapcaz”. Trong “tư liệu” của Primakov: Nghi ngờ có quan hệ với các băng nhóm người Daghestan. Tài liệu FSB: không xác định là có hiện tượng nhận hối lộ từ công ty dược. Trong “tài liệu”: Nghi có nhận hối lộ. Sự khác nhau là như thế đấy.
Zurabov thực sự là một người trung thực, đúng đắn, một chuyên gia cẩn thận, thông minh. Tôi tiếp xúc gần với anh ta hơn khi anh ta trở thành cố vấn Tổng thống về các vấn đề xã hội. Hiện giờ anh ta đang là Chủ tịch Quỹ hưu trí Nga.
Vậy là tôi đã hiểu ra cái công nghệ vu khống ngày càng được tích tụ trên bàn làm việc của Primakov. Đảng tiếc là một số cơ sở thương mại đã tiếp cận được một số nhân viên bất mãn của FSB và của các cơ quan đặc biệt khác, mua chuộc một số nhân viên bị đuổi việc từ các cơ quan này. Như vậy, họ sẽ chẳng khó khăn gì khi lập “hồ sơ” về đối thủ cạnh tranh hay một quan chức không thích hợp.
Số cựu sĩ quan FSB hoặc nhân viên công tố lập ra cho Primakov những “hồ sơ” đó, đồng thời lại không dẫn ra nhưng chứng cứ rõ ràng không phải là ít. Là một người cực kỳ thận trọng, chín chắn, vậy mà trong khi đó ông ta lại có thể tin ngay những lời buộc tội này mà không nghĩ rằng ai đó sẽ được cấp những khoản khá khá cho những vụ “tố cáo” này. Cái tiểu sử lâu đời của một người lãnh đạo các cơ quan bí mật Xô-viết đã tác động như vậy đó.
Số sĩ quan FSB bị đuổi việc không chỉ lập ra cho Primacơv những hồ sơ vu khống, mà còn thường xuyên lui tới Thủ tướng để phàn nàn về Putin. Evgeni Maximovich theo quán tính vẫn có thái độ khó chịu đối với Giám đốc FSB như một giáo chủ của cơ quan đặc biệt. như một người đồng chí lớn tuổi và có kinh nghiệm, tóm lại là như một Thủ trưởng. Còn Putin vẫn tỏ thái độ kính trọng Primakov, không cho phép mình vượt ra ngoài khuôn khổ tuổi tác và vị trí, nhưng đồng thời cũng kiên quyết giữ mình. Tuy nhiên sự hiểu lầm vẫn xảy ra.
Chẳng hạn như các cựu tướng lĩnh FSB bị Putin cho nghỉ hưu đã mách với Primakov rằng Primakov và các thành viên gia đình họ bị... theo dõi. Primakov ngay lập tức gọi điện cho Putin và yêu cầu không được theo dõi họ nữa. Putin với bản tính lạnh lùng, kìm nén trả lời tương đối cương quyết và tuyên bố rằng cần phải tiến hành điều tra và khởi tố vụ án ngay lập tức nếu như các chứng được được khẳng định và ông đề nghị nêu ra nguồn tin nói trên.
Sự buộc tội thật quá vô lý, dở hơi. Làm sao lại có thể theo dõi cả Thủ tướng Chính phủ? Làm sao có thể theo dõi một người mà lúc nào cũng có cả một lực lượng bảo vệ lớn kè kè bên cạnh, mà an ninh của con người đó là do cả một cơ cấu - Cơ quan Cảnh vệ Liên bang chịu trách nhiệm? Làm sao lại phải theo dõi con người này khi mỗi bước đi của ông ta chẳng còn là điều gì bí mật với bất cứ ai?
Putin đòi phải được điều tra chính thức. Evgeni Primakov rút lui ý kiến. Song việc buộc tội vô lý trước đó ông ta vẫn cho là hoàn toàn thực tế.
Còn một giai thoại nữa liên quan đến cái gọi là “làm trong sạch” FSB. Rồi còn có tin trình báo lên Primakov rằng Giám đốc mới của FSB đang thanh trừng các nhân viên cũ. Ông ta nhiều lần nói với tôi là Putin đã loại bỏ những cán bộ an ninh có kinh nghiệm, đưa vào ban lãnh đạo một loạt những người trẻ, ít kinh nghiệm xuất thân từ Saint Peterburg. Cuối cùng tôi yêu cầu phải làm rõ vấn đề này.
Putin xin phép tôi được tổ chức cuộc gặp với Hội đồng phụ trách FSB ở ngay buồng làm việc Thủ tướng. Họ gặp nhau, và Primakov rất ngạc nhiên khi thấy trong Hội đồng phụ trách hầu hết là những khuôn mặt quen thuộc. Đại đa số các phó giám đốc là người cũ. Sau cuộc gặp đáng nhớ đó, Evgeni Maximovich mới có thái độ dịu hơn đối với FSB. Chỉ cần chú ý phân tích một chút các chi tiết tương tự là mọi chuyện đâu vào đấy. Evgeni Maximovich nghi ngờ những người khác trong những chuyện dường như ông ta không coi là đáng xấu hổ đối với mình.
Còn tôi suốt thời gian dài không hiểu vì sao vị Thủ tướng của một quốc gia lớn, thông minh, một nhà chính trị trí thức lại xử sự trong các cuộc nói chuyện với tôi như một cán bộ của trường phái cũ. Nếu dưới thời tôi nắm quyền mà tôi lại cứ tin vào những thói quen như thế của Primakov thì chẳng mấy đã làm thay đổi cơ cấu chính trị và kinh tế của nước ta chỉ dựa vào những “hồ sơ” của mình và cảm giác chỉ quan phân định ai bạn, ai thù.
Tôi kiên trì khuyên Evgeni Maximovich không nên để ý đến bất kỳ chỉ trích nào của các nhà chính trị và kinh tế tự do, bất kỳ bài báo nào, bất kỳ tin đồn nào về những mâu thuẫn có thể nảy sinh trong các cơ quan đặc biệt. “Tôi là Tổng thống, tôi ủng hộ anh. Đó là điều cốt yếu” - Tôi từng nói với ông ta như vậy.
Rồi dần dần tôi cảm thấy ông ta đã tiếp nhận những lời khuyên của tôi, cố gắng hết mức để hiểu tôi.
Chính vào mùa thu năm 1998, trong giới thượng lưu chính trị nảy sinh cảm giác rằng Thủ tướng đang ngấm ngầm giành quyền lực của Tổng thống, nắm về tay mình cơ chế điều hành Nhà nước. Primakov ngày càng gặp gỡ thường xuyên hơn với các Bộ trưởng vũ lực mà theo Hiến pháp chỉ chịu sự phục tùng của Tổng thống, luôn cố gắng đặt vào vị trí thứ hai, tức là vị trí Phó thủ tướng những người thân cận của mình trong Cơ quan Tình báo Đối ngoại. Báo chí bắt đầu viết rằng giới thân cận Tổng thống đã “giao” tôi cho Primakov - hay là nhân viên văn phòng Tổng thống dường như đã thoả thuận với Evgeni Maximovich để họ sẽ được ở lại làm việc trong tương lai, vì thế mà cứ lặng nhiên ngắm nhìn quyền lực tối cao trôi tuột khỏi tay Tổng thống.
Tôi phản ứng trước thông tin đồn đại này một cách hoàn toàn bình thản. Tôi không sợ bất cứ cuộc đảo chính “ngấm ngầm” nào. Điều chủ yếu đối với tôi là Primakov và Chính phủ của ông ta sẽ lấp được khoảng trống chính trị (hơn nữa lại còn có thể thoát khỏi khủng hoảng nữa) và phái cộng sản cũng có người của mình tham gia vào Chính phủ này.
Có rất nhiều ý kiến khác nhau về chiến lược kinh tế của Primakov thời đó.
Một số nhà kinh tế phê phán gay gắt ông vì thiếu một chính sách dễ hiểu. Một số khác, có vẻ thân Chính phủ thì khẳng định Chính phủ không phạm sai lầm và rằng nền kinh tế đã bắt đầu có đôi chút tăng trưởng (nhờ liên tục giảm tỉ giá đồng rúp). Điều đó là sự thực: nhờ việc tỉ giá đồng rúp giảm đi gần như ba lần, mà chúng ta đã dễ dàng hơn khi trả nợ lương, đảm bảo cấp tài chính cho các chương trình dự trữ của Nhà nước, tăng thu ngân sách Mức sống thực tế của người dân đương nhiên trở nên giảm sút nhiều do lạm phát, nhưng dù sao bằng khả năng thuyết phục, bằng phong cách lãnh đạo Xô-viết của mình, Chính phủ “màu hồng” của Primakov đã giữ được dân chúng không tiến hành chống đối xã hội, biểu tình và gây ra cuộc “chiến tranh đường ray”.
Dân chúng hưởng ứng khẩu hiệu của Chính phủ mới: Sống theo thu nhập, sản xuất và tiêu dùng hàng nội. Dưới thời Thủ tướng mới, Chính phủ thì giúp đỡ nền kinh tế bằng cách Chính phủ, về thực chất, đã để nền kinh tế được bình yên.
Theo các cuộc thăm dò dư luận xã hội, uy tín của Primakov ngày càng cao và ổn định. Evgeni Maximovich, dù muốn hay không cũng đã hỗ trợ tôi nhiều trong việc đạt được mục tiêu chính trị chính yếu là giữ đất nước ổn định cho đến năm 2000, trước bầu cử. Sau này, như lúc đó tôi từng suy nghĩ, chúng tôi sẽ cùng nhau tìm một nhà chính trị trẻ, mạnh mẽ và sẽ trao lại cho người đó ngọn cờ chính trị. Trao cho người ấy một bàn đạp khởi động, giúp đỡ người ấy phát huy tiềm năng của mình.
Và chỉ bằng cách ấy chúng ta mới có thể giành chiến thắng trong bầu cử.

[phongvan]

Lại vào viện

Ngày 11 tháng 10 năm 1998, tôi đi thăm Uzbekistan và Cazastan.
Ngay từ đầu giờ chiều hôm trước tôi đã bị sốt, nhiệt độ tăng đến 40 độ, đến sáng hôm sau đã hạ sốt nhưng rõ ràng là sức khoẻ không thật tốt. Các bác sĩ chuẩn đoán: bị viêm phế quản. Họ tiêm kháng sinh cho tôi.
Naina và Tania cứ nài nỉ tôi đừng đi. Nhưng một lần nữa tôi không nghe lời vợ con và các bác sĩ. Không thể hoãn chuyến thăm, nhất là lại vào phút chót. Nếu tôi đã cảm thấy là cần, thì như các vận động viên thường nói dẫu có phải nghiến răng lại vẫn cứ phải đi.
Từ những phút đầu tiên, khi máy bay còn chưa đáp xuống sân bay Tashkent, tôi đã cảm thấy trong người mỗi lúc một khó chịu hơn. Tôi vượt qua được sự yếu ớt thể xác chỉ bằng sức mạnh của ý chí và tinh thần.
Ở đây tôi nhất thiết phải cám ơn Tổng thống Uzbekistan Karimov: Tôi không biết chuyến đi sẽ kết thúc thế nào nếu không có sự cảm thông sâu sắc và am hiểu tình hình của ông ta. Tôi nhớ rằng trong lễ đón trọng thể, ngay trên đường trải thảm đỏ, trước đội cận vệ danh dự, trước biết bao ống kính truyền hình, tự nhiên mọi thứ quay cuồng trước mắt tôi.
Choáng đầu, chóng mặt. Chả đúng lúc một tí nào. Nhưng may sao, Islam Karimov xuất hiện ngay bên cạnh, đỡ tôi và một thoáng sau tôi đã tỉnh lại.
Tiếp tục dùng kháng sinh liều cao để giảm sốt. Tôi vẫn cảm thấy khó thở, lại mệt. bỏng rát trong lồng ngực, thế giới như tròng trành không trọng lượng. Tuy vậy, từ Tashkent tôi vẫn bay về Alma-Ata, tại đó đã ấn định chuyến đi thăm thứ hai của tôi, gặp Nursultan Nazarbaev. Vì tôi bị ốm nên chương trình chuyến thăm được rút ngắn lại. Sau đó, dưới sự giám sát chặt chẽ của các bác sĩ tôi trở về Matxcơva.
Thư ký báo chí mới của tôi, Dmitri Yakushkin, tuyên bố với các nhà báo: Cả tuần này Tổng thống sẽ ở Gorki, các bác sĩ khuyên ông nên tĩnh dưỡng.
Ngày 14 tháng 10, bất chấp lời khuyên của thày thuốc, tôi rời giường bệnh và đến Kremli. Sự xuất hiện của tôi đã gây bất ngờ hoàn toàn cho báo chí, Duma và Hội đồng Liên bang. Ngày 14 và 15 tháng 10, tôi tiến hành một số cuộc gặp quan trọng: Các cuộc gặp đã được sắp xếp vào lịch công tác. Nhưng mọi người đều biết Tổng thống đang nằm trên giường bệnh. Kế hoạch lịch công tác tuần ngày đã được huỷ bỏ. Chỉ trong vòng hai giờ đồng hồ các trợ lý của tôi đã triệu tập tất cả những người được mời từ trước đến gặp Tổng thống tại Kremli.
Sau này tôi mới hiểu mình không lầm. Về ý nghĩa chính trị, mỗi hành động của tôi trong những ngày này hoá ra có tác dụng. Chính vào ngày 14 tháng 10 đó Hội đồng Liên bang thảo luận Nghị quyết “Về kết quả hành động phản kháng toàn Nga”. Trong văn bản có những ngôn từ như “một ngày B. Yeltsin còn giữ cương vị Tổng thống thì còn tạo ra sự đe doạ chế độ Nhà nước của nước Nga”. Cũng chính trong Nghị quyết này có yêu cầu Tổng thống “từ chức tự nguyện và không trì hoãn”. Chỉ còn thiếu mười một phiếu nữa là quyết định của các thủ lĩnh địa phương được thông qua...
Đầu tháng 11, các đại biểu Duma đã đưa ra xem xét dự án luật “về kết luận y tế về tình trạng sức khoẻ của Tổng thống Liên bang Nga“.
Chỉ còn thiếu năm phiếu nữa là luật được thông qua.
Bắt tôi phải từ chức vì lý do sức khoẻ là mơ ước từ lâu của những người cộng sản, suýt nữa đã được thực hiện theo luật định.
Để hiểu điều gì tạo nên “sự căng thẳng mùa thu” của các đại biểu Duma Quốc gia, của một bộ phận thượng nghị sĩ cánh tả cần trở lại một đôi chút thời điểm phê chuẩn Thủ tướng mới, Evgeni Maximovich Primakov. Thoạt đầu các nhóm phái thuộc cánh tả hân hoan: “Chúng ta đã có thể xây dựng một Chính phủ dân tín”. Nhưng đám mây ảo tưởng chính trị đã tan biến rất nhanh. Các đại biểu Duma hiểu rằng một lần nữa họ lại không đạt được ước muốn xé rách Hiến pháp, hạn chế quyền lực Tổng thống của tôi. Hơn nữa, sự tồn tại trong Chính phủ một “phe cánh đỏ” (các Phó thủ tướng Masliukov và Kulic là người của Đảng cộng sản Liên bang Nga), một thái độ thông cảm đầy đủ của chính Primakov với những người cộng sản đã loại bỏ khả năng thao tác của họ. Họ không thể công khai chỉ trích hay yêu cầu giải tán Chính phủ. Cần phải có một cái van xả khác nào đấy để xả áp lực chính trị. Sau khi dự luật về kiểm tra y tế bắt buộc đối với sức khoẻ của tôi có sự chứng kiến của họ không được thông qua, họ cấp tốc đi tìm một lý do khác để tiếp tục gây căng thẳng các quan hệ.
Ngày thứ tư, mùng 4 tháng 11, tướng về hưu Albert Macasov tại buổi mít tinh cạnh Đài truyền hình Oxtankino đã hứa “sẽ tống sang thế giới bên kia chục tên Do Thái hút máu người”. Đây chính là cái cớ để cho tất cả các sự kiện tiếp theo xảy ra. Buổi chiều hôm đó tất cả những đại biểu tỉnh táo trong Duma đã đòi lên án, buộc tội Makashov vì chủ nghĩa bài Do Thái. Người ta lên án, thoả thuận mãi rồi soạn thảo một Nghị quyết rất mềm mỏng, gần như dịu dàng “Về việc không chấp nhận những hành vi và phát ngôn làm phức tạp quan hệ giữa các dân tộc trong Liên bang Nga”. Nhưng rồi Nghị quyết cũng không được thông qua. Lô gích của đa số đỏ là: Nếu chính sách kinh tế của Yeltsin dẫn đến “diệt chủng dân tộc Nga” thì việc kêu gọi triệt hạ dân Do Thái là... có thể được! Kể ra tâm can của vị tướng này đang dằn vặt lắm! Còn lên án ông ta nỗi gì bây giờ?
Thật xấu hổ. Kinh tởm. Đúng, tất nhiên, chủ nghĩa bài Do Thái đã từng tồn tại dưới chính quyền Xô-viết, hơn nữa lại công khai, ở quy mô quốc gia dưới chiêu bài “đấu tranh chống chủ nghĩa Xion và chủ nghĩa đế quốc”, nhưng sự lô mãng, công khai đến nhường ấy, và lại còn từ một diễn đàn cấp cao, thì chưa ai dám cho phép mình được thể hiện.
Chủ nghĩa bài Do Thái - cũng như bất kỳ một hình thức phân biệt chủng tộc nào - thật là điều độc ác ghê tởm. Nhưng nói rằng nó có cội rễ nào đó sâu sắc trong xã hội ta, trong nhân dân ta thì tôi không thể tin được. Cuộc sống bình yên hơn, sung túc hơn, ổn định hơn thì tất cả mọi người dần dần sẽ quên đi vấn đề này.
Ngày hôm sau tôi tuyên bố chính thức: “Bất kỳ một mưu toan nào nhằm vào mục đích nhục mạ tình cảm dân tộc, hạn chế, ngăn cản các quyền của công dân vì dấu hiệu sắc tộc sẽ bị xử lý theo Hiến pháp và Pháp luật của Liên bang Nga”.
Nhưng Tổng công tố “sấm sét” của chúng ta chẳng hiểu sao lại luống ca luống cuống. Theo đề nghị của Bộ Tư pháp, Tổng Công tố cũng phải tiến hành kiểm tra những phát ngôn bài Do Thái theo những chuẩn mực luật pháp. Nhưng... Thật bất tiện khi phải thẩm vấn một con người đáng kính, một Nghị sĩ Quốc hội. Tổng công tố đứng đầu là Scuratov, không tìm thấy trong phát ngôn của Macasov yếu tố cấu thành tội phạm và đã đình chỉ vụ án.
Victor Iliukhin, Nghị sĩ Duma - đảng viên cộng sản đã tuyên bố rằng trong giới thân cận Tổng thống có quá nhiều người “gốc Do Thái”, và đề nghị thông qua một Nghị quyết của Duma... về vấn đề này. Nước Nga có hẳn một tỉnh - vùng Krasnodar - nơi đây việc chửi rủa bọn Do Thái và bọn “Xionit” trở thành mốt và tất cả mọi người đều làm việc này, từ các đại diện của những đảng cánh hữu đến những người cộng sản cuồng nhiệt, từ lãnh đạo Văn phòng Tổng thống địa phương đến vị thống đốc. Đài truyền hình Krasnodar lại cổ vũ cho các phát ngôn kiểu này. Bí thư Thành uỷ Đảng cộng sản Liên bang Nga Thành phố Matxcơva Kuvaev hùng hồn tuyên bố. Dẫu Macasov có phát ngôn không đúng “nhưng chúng tôi đoàn kết với ông ấy”. Tại các cuộc mít tinh, Genadi Ziuganov bao giờ cũng kề vai cùng Macasov. Còn tướng Macasov như được lên dây cót tại khắp các cuộc gặp, các chuyến đi tới mọi miền đất nước cứ luôn mồm rêu rao “âm mưu Do Thái... âm mưu Do Thái...”.
Toa tàu đã chuyển bánh, không thể nào dừng lại được. Đến cuối tháng 2 ở Novochercasy, khi phát biểu trước những người Cô-dắc, vị tướng này đã tuyên bố. “Tất cả những gì vì lợi ích nhân dân đều là hợp pháp. Quần chúng luôn luôn đúng. Chúng ta sẽ là những người bài Do Thái và chúng ta phải chiến thắng”.
Dư luận xã hội đã phản ứng rất gay gắt. Gaidar gọi Macasov là “tên chống Do Thái mang tính thú vật” và vì Đảng cộng sản đoàn kết với Macasov, nên có thể bị coi là một đảng Quốc xã. Hiện nay chúng ta có quyền... đặt lại vấn đề về cấm Đảng cộng sản hoạt động.
Tất cả các báo đều đầy bài viết về Macasov, tranh biếm hoạ, đả kích Macasov. Ông ta trở thành một hình tượng quen thuộc. Tính chất bệnh hoạn trong “thế giới quan” của ông ta đến mức nhiều người đã phải thốt lên: Thôi đủ rồi, viết về ông ta quá đủ rồi, hãy quên cái vị tướng về hưu này đi.
Nhưng, cái tính chất nước đôi của tình hình là ở chỗ phản ứng chính thức của chính quyền hầu như không có gì, ngoài một tuyên bố của tôi. Bộ Tư pháp không tìm ra cơ sở pháp lý để cấm Đảng cộng sản hoạt động với tư cách là một đảng có hành vi phản Hiến pháp. Vụ án Macasov bị ỉm đi ở Viện Công tố. Primakov thì uỷ quyền cho một cái bộ khiêm tốn là Bộ các vấn đề dân tộc bày tỏ quan điểm chính thức của Chính phủ. Còn bản thân Primakov thì chống việc cấm Đảng cộng sản hoạt động: “ Tôi có thái độ hét sức tiêu cực đối với việc này”.
Cũng chính mùa thu đó, ngày 20 tháng 11 năm 1998, tại S. Peterburg xảy ra một thảm kịch - vụ giết hại bà Galina Vasilievna Starovoitova. Tin này làm tim tôi thắt lại: Galina Vasilievna nhiều năm trên chính trường là mẫu mực của sự đúng đắn nhân đạo, trung thành với các lý tưởng của chúng ta. Starovoitova không hề cản trở hoặc quấy phá ai, bà là một người lý tưởng trong chính trị. Vậy ai đã giết bà ấy? Bọn cuồng tín cháng? Bệnh điên cuồng cộng sản cuối năm 1998 đầu năm 1999 bùng lên đến mức trong các vụ án mạng có sự tham gia của các phần tử quá khích, cực đoan tả khuynh là hoàn toàn có thể. Điều đó tạo nên không khí lo âu, thiếu tin tưởng, ai đó còn sợ hãi, khiếp đảm.
Tôi đã chú ý theo dõi và giờ đây, nhiều tháng đã qua đi, tôi vẫn tiếp tục theo dõi quá trình điều tra. Trên bàn làm việc của tôi còn có một báo cáo đề ngày 4 tháng 7 năm 2000. Hiện nay cuộc điều tra đang tiến hành theo ba hướng giả thiết chính. Tất nhiên tôi sẽ không làm cái việc phán xét khả năng nào sẽ dẫn đến phát hiện được bọn tội phạm. Hy vọng rằng bọn tội phạm sẽ bị bắt và bị trừng trị.
Các sự kiện diễn ra rất nhanh. Những người cộng sản rõ ràng đã rắp tâm gây tình hình căng thẳng.
Muốn giải tán Đảng cộng sản ư? Xin cứ việc! Khi đó hãy xem “mèo nào cắn mỉu nào”, - đó là những gì phơi bày rõ ràng trong các tuyên bố cuối mùa thu của họ.
Họ đã không nói đùa.
Những lời kêu gọi tính sổ với giới thân cận của Yeltsin ngày càng vang lên rõ ràng, dứt khoát hơn. Giữa tháng 12 diễn ra cuộc họp của Uỷ ban Duma về bất tín nhiệm Tổng thống.
Trong chương trình nghị sự điểm thứ năm là “tội diệt chủng dân tộc Nga”. Lại thấy rêu rao những cụm từ “âm mưu Do Thái”, phản bội quyền lợi của nước Nga, ảnh hưởng của các cơ quan đặc biệt phương Tây đối với Yeltsin. Người báo cáo là đại biểu Victor Iliukhin.
Tổng Công tố từ chối đưa ra đánh giá pháp lý những phát ngôn của Iliukhin.
Trong những ngày cuối tháng 11, Valentin Yumasev đến gặp tôi và thám dò thái độ của tôi thế nào đối với ý tưởng “anh ta xin từ chức, còn Bordiuza thay thế anh ta và kiêm chức Thư ký Hội đồng an ninh”.
Lô gíc của quyết định này chắc là phải có! Đúng là việc bổ nhiệm Primakov làm Thủ tướng là một thắng lợi chiến thuật, tạo khả năng để chuẩn bị những hành động khác, song dù sao thì về mặt chính trị, trong con mắt của xã hội đây lại là một bàn thua đậm của Tổng thống. Tình hình tháng 10 và tháng 11 chứng tỏ rằng phe đối lập sẵn sàng chuẩn bị một cuộc tấn công mới cho tới mức hạn chế các quyền hạn hợp hiến của tôi và các vị thống đốc, tỉnh trưởng có thể trong một mức độ nhất định sẽ ủng hộ phe đối lập. Trong bối cảnh đó, chính quyền của Tổng thống cần phải biểu dương, ít nhất là ở mức độ biểu dương lực lượng bề ngoài. Thật dễ dàng đập bàn đập ghế trên bục diễn thuyết ở Duma, đòi lão Yeltsin đáng nguyền rủa về vườn, huy động hàng đoàn người biểu tình mang cờ đỏ ra các quảng trường khi Yeltsin nằm trong bệnh viện. Nhưng sẽ rất khó làm việc đó hơn khi bên cạnh Tổng thống xuất hiện một nhân vật là Thượng tướng đồng thời giữ hai chức vụ quan trọng nhất là Chánh Vàn phòng Tổng thống và Thư ký Hội đồng an ninh.
Vào thời của Chubais và Yumasev thì Văn phòng Tổng thống thuần tuý là một đội hình trí tuệ nằm trong bóng tối chính trị (có điều, cho đến nay tôi vẫn cho rằng quan điểm đó là đúng). Nhưng lúc này, vào thời điểm căng thẳng thì nước cờ “hoán tượng” rõ ràng là có lợi cho cơ quan này.
Nhưng tôi đã dành mọt tuần để suy nghĩ. Có một cái gì đó làm tôi chưa thật vừa lòng lắm đối với cái ý tưởng này. Ít lâu sau tôi mới hiểu “cái gì đó” chính là những mối nghi ngờ về bản thân Bordiuza. Viên tướng trẻ này mới đây không lâu được bổ nhiệm làm Giám đốc Cơ quan Biên phòng thay Andrei Nicolaiev xin từ chức. Sau đó anh ta được giao lãnh đạo Hội đồng an ninh, cũng vừa mới bắt đầu thích nghi với cương vị mới. Mới làm việc ở Kremli vẻn vẹn ba tháng trời đã định sắp sửa làm bước đại nhảy vọt trên đường công danh.
Yumasev năn nỉ thuyết phục tôi: “Cần thay bức tranh” cho Văn phòng Tổng thống. Bordiuza là một quân nhân thực sự trí tuệ, về thế giới quan thì gần với thế hệ trẻ của chính khách hơn là giới tướng lĩnh. Anh ta đã giao ước trước là ban đầu sẽ trao đổi với Yumasev, còn sau đó... xét sau.
- Tôi sẽ không đi đâu hết, Boris Nicolaevich, tôi sẽ luôn luôn ở bên ngài cùng với Bordiuza - Yumasev khẳng định.
Tất cả các biện pháp tác động hậu trường của vị cựu và tân Chánh Văn phòng Tổng thống đều không mấy thuyết phục. Nhưng tôi đã đồng ý, không phải do tác động của Yumasev mà hoàn toàn do một nguyên nhân khác.
Ngay từ bấy giờ tôi đã cảm thấy trong xã hội đang nổi lên nhu cầu về chất lượng mới của Nhà nước, về một cái cốt thép nào đấy có thể củng cố toàn bộ cấu trúc chính trị của một chính quyền. Nhu cầu về một con người có tri thức. có phong cách dân chủ, biết suy nghĩ theo cách mới cứng rắn theo lối nhà binh.
Một năm sau, một con người như thế thực sự đã xuất hiện - đó là Putin.
Nhưng đó là chuyện một năm sau. Còn bây giờ, tôi thật sự nuối tiếc phải đồng ý cho Yumasev từ nhiệm. Valentin đã không lừa dối tôi. Sau khi từ chức, anh ta luôn luôn ở bên tôi, vẫn tiếp tục giúp đỡ tôi như trước đây. Ngay như giờ đây, sau khi tôi đã từ chức. tôi vẫn cùng anh ta thân thiết, cùng nhau làm việc và viết ra cuốn sách này.
Ngày 5 tháng 12, Valentin Yumasev mang đến khu nhà nghỉ Gorki-9 mấy dự thảo. xin chữ ký: Đó là sắc lệnh về việc miễn nhiệm cho anh ta, sắc lệnh về việc Thư ký Hội đồng an ninh kiêm chức Chánh Văn phòng Tổng thống và sắc lệnh bãi nhiệm một số trợ lý của Yumasev.
Ngày 7 tháng 12, vào ba giờ chiều, tôi đến Kremli ký các sắc lệnh trên. Như vậy là trên cương vị người đứng đầu Văn phòng Tổng thống của riêng thống từ nay xuất hiện một vị tướng tuổi bốn mươi, cựu Giám đốc Cơ quan Biên phòng Liên bang, đương kim Thư ký Hội đồng an ninh Liên bang Nga, một sĩ quan chuyên nghiệp. Nicolai Nicolaevich Bordiuza.
Khoảng một tháng sau, tôi cho gọi Yumasev và bảo:
- Này Valentin, anh chắc là ta không mắc sai lầm đấy chứ? Tôi cảm thấy thiếu cái gì đó ở Bordiuza”.
Yumasev kinh ngạc. Bề ngoài mọi chuyện hình như êm xuôi cả Bordiuza đã cố gắng hết sức mình, cố gắng trở thành một người chỉ huy. Nhưng ngay từ đầu tôi đã thấy, có một cái gì đó không ổn đối với anh ta.
Sau này tôi mới biết điều gì xảy ra với Bordiuza. Vốn là một sĩ quan có đường binh nghiệp chói lọi trong hệ thống quân sự, anh ta hiểu biết không nhiều về cấu trúc của đời sống chính trị hiện đại, không nắm bắt được những sắc thái kinh tế của nó, không thấy được những dòng chảy ngầm dưới mặt nước. Tất cả công việc của người đứng đầu Cơ quan Văn phòng Tổng thống, theo quan điểm của anh ta đều phi lô gích, không thể chế hoá và lạ lùng. Rồi anh ta... lúng túng, hoang mang.
Trong con người Bordiuza bắt đầu có một cái gì đó giống như sự phân tâm, chia đôi tính cách, sự căng thẳng nội tâm làm anh ta thấy ngột ngạt. Có lẽ tôi đã nhận thấy chính cái gò bó này trong hành động của anh ta.
Trong cuộc sống thường có chuyện như thế. Đấy là tôi biết theo kinh nghiệm bản thân. Một con người khoẻ mạnh, cường tráng, đầy nghị lực khi lâm vào hoàn cảnh không thích hợp, như người ta nói “không phải sở trường của mình”, chịu đựng những cơn stress thường xuyên, cũng có thể lăn ra ốm. Chỉ một thời gian ngắn đảm nhiệm chức vụ lãnh đạo Văn phòng Tổng thống, viên tướng trẻ Biên phòng bỗng cảm thấy có vấn đề ở tim.
Người duy nhất Bordiuza cảm thấy thoải mái trong quan hệ hoá ra lại là Evgeni Maximovich Primakov. Phương pháp tư duy của Primakov và cách thức ông ta tạo ra một khung cảnh siêu bí mật quanh mình được Nicolai Nicolaevich tiếp nhận một cách vô điều kiện. Đến khi quan hệ của tôi với Thủ tướng trở nên phức tạp, Bordiuza đã không chịu đựng nổi.
Toàn bộ hệ thống chính trị mới của nước Nga hậu Xô-viết được gây dựng thật lâu dài và gian khổ. Chúng ta đã gạt bỏ hết bọn người tai to mặt lớn, đã bẻ gãy giáo mác. Có lúc, để duy trì sự đứng đắn của cơ cấu này, xã hội đã phải trả một cái giá rất đắt như đã xảy ra vào năm 1993.
Ở đây có thể nhớ lại không chỉ tháng 10 năm 1993. Có thể nhớ lại cả người đứng đầu Xô-viết Tối cao Khasbutalov, người đã tích cực làm cho Hiến pháp lỏng lẻo và vô hiệu. Có thể nhớ lại cuộc trưng cầu dân ý về thể chế Tổng thống hay Nghị viện, nghĩa là quyết định nước Nga theo chế độ Cộng hoà Tổng thống hay Cộng hoà nghị viện. Có thể nhở lại bao nhiêu cuộc bỏ phiếu ở Duma đòi tôi từ chức hoặc cách chức tôi và các cuộc khủng hoảng ở Chính phủ.
Sau cuộc bầu cử Tổng thống năm 1996, tôi hiểu rõ ràng dứt khoát là cần thay đổi vai trò của Văn phòng Tổng thống. Nếu như sau năm 1991 tôi xem nó như một bộ máy điều hành là chính tựa như một cấp kiểm tra nào đó thì sau năm 1996 nó bắt đầu có vai trò một bộ máy tham mưu trí tuệ. Công việc của nhóm phân tích vẫn tiếp tục, chỉ có điều giờ đây nó không phải nghiên cứu các ý tưởng vận động tranh cử, mà tập trung xây dựng các học thuyết, quan điểm phát triển đất nước.
Tất nhiên hai quan điểm này từ trước bầu cử năm 1996 đã đấu tranh với nhau trong hành lang Điện Kremli. Yuri Pertov, nguyên Bí thư Tỉnh uỷ Sverdlov Đảng cộng sản Liên Xô được tôi mời về làm việc với tư cách một nhà tổ chức có kinh nghiệm, có nhiệm vụ kiểm soát toàn bộ đội quân các quan chức Nhà nước.
Sau đó đến lượt Sergei Philatov vào Điện Kremli. Dư luận xã hội thì coi đây là một con người có ảnh hưởng, tiếng nói có trọng lượng, một người dân chủ tự giác, một trí thức. Than ôi, về tư chất một con người, Philatov không phải là một nhà chính trị giỏi, cũng không phải là một nhà phân tích thông tuệ. Anh ta đã biến Văn phòng Tổng thống thành một loại Viện nghiên cữu khoa học về các vấn đề dân chủ ở nước Nga. Đã viết ra hàng núi các báo cáo, đề xuất và quan điểm. Nhưng hầu như những thứ ấy chẳng bao giờ gắn với cuộc sống hiện thực.
Vai trò chính trong việc nghiên cứu xây dựng chiến lược chính trị thuộc về một nhóm các trợ lý của Tổng thống, đứng đầu là trợ lý thứ nhất của tôi: Victor Iliusin. Chính anh ta về thực chất đã thực hiện chức năng của người đứng đầu Văn phòng Tổng thống, đã xây dựng một bộ tham mưu trí tuệ, năng động có sức làm việc ở Điện Kremli. Chỉ cần nhắc đến một điều cũng đủ thấy là chính thời gian đó đã xuất hiện trong các văn phòng này những bộ óc thông minh như Satarov, Baturin, Krasnov, Livshis và những người khác.
Đồng thời qua hàng tháng, hàng năm vai trò chính trị của Cơ quan an ninh Tổng thống và người bảo vệ chính của tôi là Alexandr Korzakov lại tăng lên. Korzakov đã khục khặc dữ dội với tất cả những ai không chấp nhận ảnh hưởng của anh ta, tất cả những ai anh ta cho là thuộc phe khác. Anh ta can thiệp vào công việc của Ban Thư ký của Tổng thống, đưa, nhận tài liệu bất chấp thủ tục đã quy định rõ ràng, xung đột với cả Philatov và Iliusin, định thông qua Phó thủ tướng Oleg Soskovets gây ảnh hưởng đến kinh tế của đất nước. Về Korzakov tôi đã đề cập ở một chương khác, nhưng ở đây, một lần nữa tôi nói luôn tôi nhận hết mọi trách nhiệm về sự thăng tiến khác thường và sự đổ nhào hợp quy luật của anh ta, đó là một sai lầm của tôi mà sau này chính tôi đã phải trả giá.
Thống đốc Krasnodar, Nicolai Egorov được mời về làm người đứng đầu Văn phòng Tổng thống năm 1995 với nhiệm vụ chủ yếu là phụ trách vấn đề lập lại hoà bình ở Chesnia. Nhưng nhiệm vụ này cuối cùng lại là một người hoàn toàn khác đảm nhận - tướng Lebed.
Sau bầu cử năm 1996, tất cả đều thấy là thời của Korzakov và người của anh ta đã qua rồi. Và ở Điện Kremli không cần có hai hay ba “thủ lĩnh không chính thức”, mà nói bằng ngôn ngữ chính trị khô khan thì không cần có hai hay ba trung tâm quyền lực. Với việc bổ nhiệm Chubais làm Chánh Văn phòng Tổng thống, công việc của cơ quan này mang tính chất hoàn toàn khác. Một mặt, đó là hệ thống quản lý ngành dọc rõ ràng với một kỷ luật chặt chẽ trong nội bộ tập thể. Mặt khác, đó là một đội ngũ trẻ trung, mạnh mẽ về trí tuệ, những con người của một thế hệ hoàn toàn khác, với những cách nhìn khác đối với cuộc sống và các quá trình đang diễn ra trong nước. Không bị ràng buộc bởi những lề thói cũ, họ say sưa lao vào xây dựng học thuyết và quan điểm của một nước Nga mới, hiện đại.
Từ thời điểm này, Văn phòng Tổng thống dự thảo các đạo luật chiến lược quan trọng nhất, xây dựng các phương án cho Bộ luật thuế và Bộ luật đất đai, quan điểm về cải cách hệ thống Nhà nước, cải cách cơ cấu Nhà nước và nhiều vấn đề khác. Cũng chính thời gian này, Văn phòng Tổng thống đã có quan điểm hoàn toàn khác về thông điệp Liên bang của Tổng thống gửi Quốc hội - dưới thời Chubais, Yumasev và sau này là Volosin, tham gia xây dựng văn bản quan trọng định hướng cơ bản cho phát triển đất nước trong năm tới. Không chỉ có một số quan chức hay những nhà tri thức riêng lẻ mà tất cả những lực lượng ưu tú nhất, các bộ, ban, ngành và hàng loạt viện nghiên cứu đã được huy động vào công việc này. Văn phòng Tổng thống trở thành một bộ tham mưu đích thực đưa ra những ý tưởng, những quan điểm quan trọng nhất, chiến lược phát triển và sách lược chính trị.
Mùa hè và mùa thu năm 1999, Văn phòng Tổng thống dưới sự chỉ đạo của Alexandr Volosin đã thể hiện tiềm lực trí tuệ và toàn bộ tiềm năng cực kỳ mạnh mẽ của mình. Toàn bộ năng lực trí tuệ, tất cả kinh nghiệm chính trị tích luỹ được những năm qua đã được huy động vào khoảnh khắc đầy kịch tính này. Thắng lợi vang dội - đó là thuật ngữ chính xác mà Volosin cùng đội hình của mình giành được trong cuộc bầu cử Duma tháng 12 năm 1999 là hoàn toàn bất ngờ đối với các đối thủ chính trị của anh ta.
Nhưng đằng sau thắng lợi này là một công việc lâu dài, hết sức tinh vi, chính xác, tỉ mỉ và sắc sảo nhằm phân tích thường xuyên tình hình hiện tại của đất nước, vạch ra các cơ chế tác động lên dư luận xã hội, lên giới thượng lưu chính trị ở trung ương và địa phương v.v...
Công việc, mà sau này các đối thủ chính trị của tôi gọi là sự tác động của Gia Đình - đúng thế, gia đình viết chữ hoa - đối với Tổng thống, thực chất bao gồm: các cuộc gặp của tôi với Chánh Văn phòng Tổng thống, với các trợ lý của anh ta, với các cố vấn, thảo luận những đề xuất do họ chuẩn bị và cuối cùng Tổng thống cho kết luận và ra quyết định. Tiếp theo, sau khi đã có quyết định là triển khai triệt để, vô điều kiện.
Mấy năm gần đây tôi đã làm việc theo lược đồ này. Mặc dù ban đầu người ta có gọi Chubais là “nhiếp chính”, sau này gọi Yumasev và Volosin là các thành viên của gia đình, thì bản chất những lời èo xèo, phàn nàn vẫn không thay đổi. Có vẻ như sau lưng Tổng thống có ai đó đang lặng lẽ ngấm ngầm hoạt động.
Tôi xác nhận. Quả thật, sau lưng tôi có một đội hình khổng lồ, vững chắc, đoàn kết. Còn nếu có ai đó thích cái thuật ngữ “Gia Đình” hơn thì có thể nói thế này: các thành viên của gia đình tôi gồm có Chubais và Volosin, Yumasev và Dzohan Pollyeva, Sergei Yastrzemski và Viacheslav Surkov, Ruslan Orekhov và Igor Shabdurasulov, Mikhail Kommisar và Alexandr Oslon và Mikhail Lesin, Yuri Zapol, Ksenia Polomariova và Konstantin Ernst, Oleg Dobrodeev và Sergei Zverev (hiện còn làm việc trong Văn phòng Tổng thống) và Igor Malashenko (những năm đầu sau bầu cử 1996), Alexei Gromov và Olec Sysuev, Sergei Prikhodko và Dmitri Yacushkin, Andrei Shtorkh và nhiều, nhiều người khác (tôi không muốn làm độc giả phải mệt mỏi vì bảng thống kê danh sách), những người đã tham gia soạn thảo những quyết định quan trọng nhất đối với vận mệnh đất nước. Có ai đó có thể thích tôi, ai đó không, nhưng tôi không biết: Những người này đều có cái đầu làm việc tuyệt vời, đưa ra những ý tưởng quan trọng. có giá trị. Họ đã làm việc với Tổng thống và làm việc vì đất nước.
Văn phòng Tổng thống của Tổng thống - đó là cái tôi có thể tự hào và đội hình của tôi có thể tự hào.
Tuy nhiên, đã đến lúc trở lại với những sự kiện cuối năm 1998 đầu năm 1999.
Tôi hoàn toàn không nghi ngờ rằng cuộc khủng hoảng có liên quan đến sự sa sút sức khoẻ của tôi và với những hành động hung hăng ở Duma. của Macasov và Iliukhin thay Yumasev là nước cờ chiến thuật chính xác. Nhưng việc tiếp theo là gì? Mùa hè năm 1999 cứ nghiệt ngã tới dần hạn chót cho việc tìm một nhà chính trị đặng có thể đưa nước Nga đi theo con đường dân chủ sau bầu cử Tổng thống 2000.
Trong khi đó cơ hội của Primakov chiếm ghế Tổng thống cứ tăng dần lên. Chính những đại biểu cộng sản trong Duma là những người đầu tiên nói điều này. Bởi vì các chỉ số tín nhiệm qua thăm dò xã hội học của các ứng cử viên có khả năng khác như: Lebed, Yavlinski, Luzkov lúc đó thấp hơn nhiều và ngang với Primakov chỉ có Ziuganov nên báo chí cũng bắt đầu nhìn nhận phương án này một cách nghiêm túc. Một số thì viết về việc này như sự tụt hậu hoàn toàn, sự phục thù cộng sản, quay trở lại mô hình cuộc sống Xô-viết, một số khác coi đây là một sự lựa chọn không thể tránh khỏi của xã hội. Điều đó cũng dễ hiểu. Bất kỳ một Thủ tướng chống khủng hoảng nào cũng đều có một cơ sở chính trị rộng khắp xuất hiện hoàn toàn tự nhiên, hợp quy luật. “ổn định kiểu Primakov” vẫn như trước đây không rõ lắm trong kinh tế, không dễ nhận thấy trong cuộc sống của những người bình thường, đã trở thành ngọn cờ chính trị của phe đối lập.
Tôi đoán rằng chắc các kế hoạch của Thủ tướng Primakov có thể thay đổi. Sẽ xuất hiện những ham muốn, ban đầu còn có thể dè dặt, thận trọng, nhưng sẽ rõ ràng hơn - trở thành Tổng thống. Tất nhiên tôi chờ đợi Evgeni Maximovich sẽ là người trước tiên nói với tôi về điều này.
Nhưng Primakov vẫn hoàn toàn bình thản. Tôi còn nhớ, mấy lần ông đã bảo tôi “Chúng ta sẽ cùng nhau rút lui về nghỉ ngơi vào năm 2000, Boris Nicolaevich, chúng ta sẽ cùng nhau đi câu cá”. Vẻ ngoài chúng tôi vẫn tiếp tục giữ nguyên cách cư xử như trước: Cùng nhau làm việc, tiếp tục thảo luận những vấn đề kinh tế trước mắt, cùng tìm ứng cử viên cho chức vụ Tổng thống tương lai. Tôi xem xét những người thân cận Primakov, Stepasin? Bộ trưởng Ngoại giao Ivanov? Ai?
Nhưng Primakov không quan tâm đến những người đó. Họ không thuộc loại người cần tìm, toàn thợ bổ cúi, có uy tín gì trong xã hội đâu - ông ta nói. Ở đây cần có một người thuộc kiểu khác
Các phụ tá của tôi nhiều lần phát hiện với tôi những mâu thuẫn trong lời lẽ của Primakov, nào là ông ta miễn cưỡng ra sao khi nói về tình hình chính trị sắp tới, nào là ông ta để lộ các kế hoạch của mình. Tất nhiên, đây có thể là thói quen tích luỹ qua những năm hoạt động trong nghề tình báo và ngoại giao. Rất muốn tin như vậy.
Ngay từ tháng Giêng, tháng Hai, trong Văn phòng Tổng thống đã diễn ra các cuộc tranh cãi sôi nổi, quyết liệt xem liệu Primakov có tham gia tranh cử Tổng thống không?
Đúng, Primakov có khả năng tập hợp quanh mình cái bộ phận của giới thượng lưu chính trị tiếp tục mơ tưởng về cuộc phục thù chính trị, về cuộc trở lại với các trật tự cũ: Không chỉ là những người cộng sản, mặc dù họ cũng mong như vậy. Đó còn là “đội quân thứ năm” của những người cộng sản trong các cơ quan đặc biệt, một bộ phận các lãnh tụ địa phương, các thống đốc tỉnh trưởng thưởng được coi là “những nhà kinh tế rắn rỏi”.
Đối với các tầng lớp rộng rãi dân chúng nước Nga, Primakov là một hình tượng của hy vọng. Ông ta hứa mang lại trật tự, ổn định, không có bất cứ thay đổi và cải cách nào, cái mà xã hội từ sau khủng hoảng mùa thu năm 1998 đã chỉ xem là sự đe doạ và tiêu cực
Tôi bắt đầu cảm thấy tất cả sự nguy hiểm của tình thế đang hình thành. Tôi hiểu rằng một Primakov gần gũi, chan hoà theo tình người đang rất khách quan, gần như ngoài ý nguyện của mình, trở thành một sự lựa chọn có hay không rất nặng về chính trị thách đố đường lối của tôi, kế hoạch phát triển đất nước của tôi.
Trong cuộc đời tôi, có một tình tiết rất nhỏ, gần như không để ý thấy. Thằng cháu ngoại Boria cố gắng giải thích cho tôi nghe một nguyên tắc hoạt động của chương trình vi tính nào đó. Tôi nghe cháu nói rất lâu và bỗng hiểu: thì ra cũng không đơn giản chút nào.
Tôi nhìn lên bộ điều khiển nhấp nháy và nghĩ: tôi nhất thiết, đơn thuần là nhất thiết phải làm cho được để trong thiên niên kỷ thứ ba những người lãnh đạo nước Nga phải là lớp người có đầu óc khác. Hãy mặc cho Tổng thống mới cứ vạch vòi tất cả lỗi lầm của tôi, những thất bại, đổ vỡ trong các cải cách của chúng ta. Nhưng miễn là ông ta phải là người kiến tạo. Đúng, tuổi trẻ không phải là liều thuốc chữa bách bệnh. Ngay trong những người lứa tuổi bốn mươi cũng có người thuộc diện tài, cực quyền. Có thể ngồi sau máy tính và cảm thấy mình lạc hậu như người vượn. Nhưng sự thể không phải ở đó. Người thay tôi cần bước vào khoảng không gian tinh thần khác. Cần suy nghĩ bằng các phạm trù khác hợp lý hơn thế hệ những nhà chính trị đã đi qua giai đoạn sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản và những cuộc khủng hoảng chính trị của nước Nga mới. Cũng như chơi trò chơi điện tử phức tạp hơn, Tổng thống mới cần không phải là “tiêu diệt kẻ thừ”, không phải là vượt những chướng ngại vật, mà là xây dựng nền văn minh của mình. Để làm được điều này người lãnh đạo mới cần hiểu rõ ngôn ngữ của nền văn minh toàn thế giới, của cái thế giới mới mà mọi người, trong số đó có những đứa cháu chắt của tôi sẽ sống.

[phongvan]

Đồng chí tổng công tố

Tôi thậm chí không muốn bắt đầu viết chương này.
Không một ai và không khi nào có thể bắt buộc tôi làm theo ý người khác, “theo luật chơi của người khác”. Vậy mà Yuri Skuratov đã lôi kéo được cả tôi, cả Hội đồng Liên bang và cả đất nước ta vào một vụ scandal nhỏ nhen bẩn thỉu của anh ta.
“Ngài công tố hiền lành” đã biết cách phô bày ra trước bàn dân thiên hạ sự xấu hổ và nhục nhã riêng của mình và làm như đó không phải là nỗi xấu hổ của anh ta.
Dẫu sao cũng cần phải nói về anh ta.
Người ta bảo rằng nước Nga thật bất hạnh với những vị tổng công tố. Stepankov, Cazannic, Iliusenko - đó là mấy người tiền nhiệm của Skuratov: Skuratov lui vào quên lãng trong bóng đen của những sự kiện năm 1993. Cazannic thì phóng thích trước thời hạn những kẻ tổ chức cuộc chính biến rồi mất chức với bao ồn ào rùm beng. Còn Iliusenko thì bị tống vào nhà tù Lefortovo theo sáng kiến của những người kế nhiệm anh ta, Skuratov. Mỗi vị tổng công tố ra đi với những vụ bê bối khác nhau. Mỗi vị đều để lại một mớ những vụ án chưa được khám phá.
Tuy nhiên phải chăng chỉ có nước Nga chịu bất hạnh? ở đâu mà chả có những vị công tố trung thực và những vị công tố thiếu trung thực. Những thằng ngu mặc bộ đồ chưởng lý và những con người bình thường. Nhưng ở nước ta, nơi cả hệ thống các quan hệ trong xã hội đã bị huỷ hoại nặng nề thì lại xuất hiện mảnh đất tốt cho việc lôi kéo các ngài công tố vào nền chính trị. Cũng trên cái nền này (tuy hoàn toàn khác nhau) mà cả ba ông công tố trước đều “cháy trụi”.
Về thực chất,Tổng công tố là một công chức Nhà nước thuần tuý. Không ai đòi hỏi anh ta phải có một nhãn quan chính trị. Hơn nữa phẩm chất dương nhiên này có thể phút chốc biến thành một khiếm khuyết trên cương vị công tố uỷ viên.
Nhiệm vụ của uỷ viên công tố là phải trở thành kẻ thù của mọi hành động vi phạm pháp chế.
Thời gian đầu mới đề bạt Skuratov, tôi có cảm giác đã tìm được người cần tìm. Tôi gặp anh ta thường xuyên. Yuri Ilich thông báo cho tôi về quá trình điều tra những trọng án lớn nhất về giết người: nhà truyền giáo Alexandr Menhi, người dẫn chương trình truyền hình Vlad Lischiev, nhà báo Dmitri Kholodov, nhà doanh nghiệp Van Kivilidi. Tôi rất sốt ruột vì đã mấy năm mà các vụ án này chưa phá xong. Tôi cũng đã mấy lần nhắc Skuratov về việc này.
Với một giọng nói nhỏ nhẹ, vô hồn anh ta luôn luôn giải thích: các cuộc điều tra đang được tiến hành, phạm vi các đối tượng nghi vấn đã được xác định,đang kiến giải giả thuyết này giả thuyết. khác...
Nhưng tôi thấy trên thực tế chả có gì xảy ra. Sự đơn điệu bất tận của những lời bao biện của Skuratov trở thành nỗi bực mình ngày càng lớn.
Một phẩm chất khác của Skuratov gây cho người ta niềm lạc quan trong buổi đầu là tính phi chính trị có chủ ý của anh ta. Nhưng, như mọi người đã biết, xuất hiện “lãnh tụ tinh thần” của Tổng công tố- đó là đại biểu Đại biểu Duma Quốc gia Victor Iliukhin. Chính cái ông Iliukhin, kẻ đã từng khởi tố hình sự Mikhail Gorbachov theo điều “phản bội Tổ quốc”, khởi tố tôi về tội “diệt chủng dân tộc Nga”. Iliukhin - tác giả mọi dự án luật về việc Yeltsin đã mất quyền lãnh đạo đất nước. Cũng chính đại biểu Duma này, như báo chí đã viết, đã có thời gian làm việc trong hệ thống công tố uỷ viên theo đường KGB, hay lui tới mọi cánh cửa, kể cả cửa vào phòng Tổng công tố. Đó, thực chất chàng Skuratov phi chính trị của anh!
Bây giờ tôi mới hiểu tại sao lại thế. Yuri Skuratov, bên cạnh những phẩm chất không thể thay thế được đối với một uỷ viên công tố - ý thức thừa hành, trí nhớ tuyệt vời, tính kiên trì - đã không có được cái quan trọng nhất - tính cách đàn ông, tự tin vào bản thân,vào sức mình và trong một nghĩa nào đó chỉ là một sự trống rỗng. Cần cấp tốc lấp lỗ trống này bằng một nội dung sáng sủa và thời sự. Và vừa hay là có Iliukhin.
Tôi hiểu là Skuratov chịu ảnh hưởng của những ai mách bảo anh ta con đường dễ dàng nhất, con đường của những vụ án chính trị ồn ào nhất.
Trong số các chủ nhà băng và doanh nghiệp có những người bằng cách này hay cách khác có trực tiếp tham gia vào số phận của Yuri Skuratov. Sau này mới rõ ra đó là “những người bạn hiểu khá sâu bản chất nhu nhược của ngài Tổng công tố”. Người đầu tiên biết cuộn phim khiêu dâm có sự tham gia của Tổng công tố lại là Nicolai Bordiuza. Là một người lính, một sĩ quan biên phòng chân chính, không chịu nổi sự trác táng dưới mọi hình thức, Bordiuza thực sự bị sốc.Nhưng tạm thời ông Chánh văn phòng phủ Tổng thống quyết định chưa cho tôi biết cái tin kinh tởm này. Khi gặp Skuratov, Bordiuza lạnh lùng bảo anh ta: trong hoàn cảnh này khỏi phải suy nghĩ gì nhiều.
Skuratov nhẫn nhục viết đơn xin miễn nhiệm:
“Boris Nicolaievich vô cùng kính mến!
Do khối lượng công việc nặng nề, thời gian gần đây tình trạng sức khoẻ của tôi suy sụp khá nặng (đau đầu, đau vùng tim,v.v...) vì vậy tôi đề nghị ngài đưa ra Hội đồng Liên bang xem xét vấn đề miễn nhiệm chức vụ Tổng công tố tôi đang đảm nhận. Đề nghị xem xét giao cho tôi công việc đỡ nặng hơn.
Ngày 01 tháng 02 năm 1994”.
Nhưng đến sáng hôm sau anh ta lại đến gặp Bordiuza và đề nghị không được để lộ cuộn phim: “Chúng ta hãy quên nó đi. Các anh coi như không biết gì. Còn tôi sẵn sàng làm mọi việc theo yêu cầu của anh”.
Bordiuza trả lời: “Thứ nhất, đơn từ chức của anh nay đã đặt trên bàn chờ quyết định của Tổng thống. Thứ hai, nếu anh là một người bình thường thì cần phải hiểu rằng, một khi đã có một bản sao tức là đã có năm chục bản khác”.
Đến lúc đó Skuratov quay ra van lạy, xin xỏ. Một tháng sau bỗng dưng thay đổi hoàn toàn thái độ “băng hình làm giả, người trong phim không phải tôi”.
Không phải mỗi người dễ dàng chịu đựng điều nhục nhã ấy. Skuratov đổ bệnh và quả thật phải vào điều trị tại Bệnh viện Trung ương. Cuộc họp của Hội đồng Liên bang xét phê chuẩn việc cách chức Skuratov dự tính vào ngày 17 tháng Ba.
Đêm 16 sang ngày 17 tháng Ba, Vô tuyến truyền hình Nga trên kênh 1 truyền trích đoạn băng hình trong đó “có người đàn ông giống ngài Tổng công tố đang làm trò đồi bại với các gái bán hoa trong một nhà tắm hơi”.
Sáng hôm sau, 17 tháng Ba, các vị Thượng nghị sĩ gần như nhất trí biểu quyết bác bỏ việc cách chức Skuratov. Độ nóng nảy của cuộc đấu tranh chính trị đã đạt tới tột đỉnh.
Igor Stroev, Chủ tịch Hội đồng Liên bang trong cuộc trả lời phỏng vấn đã nói đại khái: “Thảo luận gì ở đây? Một con người đang chịu bất hạnh đấy thôi!”
Cho đến tận khi có cuộc bỏ phiếu bê bối về vụ Skuratov tôi không biết một tí gì về cuộn phim khiêu dâm nọ. Cả Nicolai Bordiuza lẫn các trợ lý khác đều không ai nói gì với tôi về cuộn phim hay cuốn băng hình. Khi đọc đơn của Skuratov xin từ chức vì lý do sức khỏe, nói thật tôi thấy nhẹ cả người. Một Tổng công tố yếu kém, vô vị tự rút lui. Không cần bắt buộc, không phải tốn công sức.
Các sự kiện ở Hội đồng Liên bang nổ ra như sét giữa trời quang.
Tôi cho gọi Skuratov, Primakov và Putin đến để làm rõ sự việc một cách dứt khoát.
Trên bàn làm việc của tôi có chiếc cặp đựng bức ảnh in ra từ cái băng hình kia, các kết quả giám định, tài liệu của cuộc họp của thượng viện về việc cách chức Skuratov. Trong các tài liệu giám định nêu rõ kết quả phân tích giọng nói và hình ảnh trong phim cho thấy người trong đó đúng là ngài Tổng công tố. Mớ ảnh tôi không xem, tôi gạt ra xa khỏi chỗ mình.
Trong lần gặp này, Skuratov lần đầu tiên nói về vụ án hình sự “Mabetex”, rằng anh ta bị săn lùng do đã khởi tố vụ án về đưa hối lộ mà công ty này đút lót cho Borodin, Cục trưởng Cục Quản trị thuộc bộ máy của Tổng thống và các quan chức khác. Sau đó anh ta còn nói một câu kỳ cục thế này:
- Boris Nicolaevich, nếu Ngài để tôi lại làm Tổng công tố thì Ngài khỏi phải lo lắng gì về vụ “Mabetex”, vụ đó nằm trong tầm kiểm soát của tôi.
- Vụ đó liên quan gì ở đây? Cần điều tra thì cứ điều tra. Hãy làm tất cả những gì các anh cho là cần thiết. Chúng ta bây giờ đang nói đến một việc hoàn toàn khác. Yuri Ilich, sau những việc xảy ra với anh: tôi cho rằng anh không thể tiếp tục làm Tổng công tố được nữa. Tôi không rầy la, không cãi cọ và cũng không an ủi anh đâu. Anh hãy viết đơn đi. Tôi không tiếp tục làm việc với anh nữa đâu!
Skuratov im lặng, nhưng không được lâu. Anh ta nói, anh ta cho rằng những quan hệ không bình thường như vậy là bất lợi cho công việc. Rằng anh ta muốn hoạt động trong đội hình của Tổng thống. Lại nói mãi về vụ án “Mabetex”. Nói, nếu người khác lên làm Tổng công tố sẽ khó mà giải quyết êm thấm cược vụ án phức tạp này. Sau đó, để cầu cứu sự trợ giúp, anh ta quay sang Primakov:
- Evgeni Macximovich, Ngài nói với Boris Nicolaevich đỡ tôi đi chứ!
Tôi chờ xem Primakov trả lời ra sao.
Primakov im lặng khá lâu, sau đó cất tiếng:
- Nếu như Boris Nicolaevich bảo rằng không muốn làm việc với tôi nữa, tôi sẽ ra đi không ngoảnh lại. Anh cần phải rút lui đi, Yuri Ilich.
Bất ngờ Skuratov độp luôn:
- Còn Ngài, Evgeni Macximovich, Ngài đã phản bội tôi.
Có một cảm giác thật ghê tởm, đê tiện trước việc Skuratov công khai mặc cả một vụ án hình sự.
Tất cả con người anh ta lúc ấy toát lên một ý: Tôi sẽ là người của Ngài, tôi sẵn sàng làm tất cả. Miễn là để tôi ở lại làm việc. Tôi đã phải nhắc lại mấy lần: “Yuri Ilich, Tôi sẽ không làm việc với anh nữa. Đây, anh viết đơn đi”. Tôi cầm lấy cây bút, tờ giấy đẩy về phía anh ta.
Niềm tin rằng chúng tôi đã hành động đúng khi sa thải anh ta cứ lớn trong tôi từng phút một. Một vị công tố như thế không chỉ yếu kém và tù mù mà lại cực kỳ nguy hiểm nếu cứ để ngồi trên ghế cầm cân công lý. Bất kỳ một tên tội phạm nào, một kẻ hoạt đầu chính trị nào cũng có thể sử dụng những cuốn phim, băng hình vào mục đích vụ lợi. Mà sự việc đâu chỉ dừng lại ở mấy cuốn phim. Còn những dịch vụ gì và những ai đã bị con người nham hiểm này lợi dụng.
Ngay trong ngày hôm đó, Skuratov viết một đơn nữa xin từ chức: “Sau khi suy nghĩ kỹ về cuộc họp vừa qua của Hội đồng Liên bang, tôi muốn trước tiên xin cảm ơn về những đánh giá đối với công việc của tôi. Tuy nhiên xét hoàn cảnh công việc hiện tại cũng như bầu không khí tâm lý, đạo đức quanh mình, tôi đã quyết định xin từ nhiệm...“
Chính vào lúc đó, ngày 17 tháng Ba đã bắt đầu những ngày tháng đấu tranh khốc liệt mà trung tâm cuộc đấu tranh lại là Skuratov. Nhưng bấy giờ còn chưa ai biết gì. Tôi có cảm giác mọi cái đều rõ như hai với hai là bốn, một ông Tổng công tố như vậy đơn giản là không xứng đáng với chức vụ cao cả đó. Nhưng các ông nghị của nước Nga lại tính toán khác: Skuratov là công cụ quý báu trong cuộc đấu tranh giành ảnh hưởng chính trị của họ.
Cần nhìn nhận Skuratov cho đúng. Trong cái tháng nằm trong bệnh viện, mặc tất cả đau đởn “ở đầu và vùng tim” ngài Tổng công tố không hề để lãng phí thời gian đã khẩn trương thu vén, tập hợp mọi vụ án ít nhiều liên quan đến chính trị. Đến hôm nay chỉ còn nghe thấy một trong số các vụ đó là vụ sửa chữa Điện Kremli. Nhưng lúc đó Skuratov đã tha lôi đến Hội đồng Liên bang một đống cho thượng viện tha hồ lựa chọn: Nào là vụ bổ nhiệm phi pháp Chubais làm Tổng giám đốc Công ty cổ phần Năng lượng nhiên liệu thống nhất Nga EEC, nào là vụ những kẻ phải chịu trách nhiệm về sự kiện ngày 17 tháng 8 năm 1998 phá giá đồng rúp, hoàn trả nợ nước ngoài, châm ngòi khủng hoảnh kinh tế tài chính năm 1998, nào bức thư “Về các biện pháp thu hồi nguồn tài chính quốc gia bị gửi trái phép ở nước ngoài”, nào vụ lạm dụng ở Ngân hàng Trung ương. Như sau này mọi người đã rõ, tất cả những vụ án “chấn động” này chẳng đáng lấy một đồng xu mẻ.
Bây giờ tôi nhận ra trước mặt mình không phải một con người thất trận, bị làm nhục, lầm đường lạc lối mà là một con người rắp tâm chọn lựa và định vị rất rõ trên chính trường. Luôn cố gắng và kiên nhẫn, bằng hành động khó nhận thấy của mình, anh ta hết sức tự giác làm lợi cho các đồng minh mới. Trước anh ta không ai có thể đẩy Tổng thống ra đối đầu với Hội đồng Liên bang. Skuratov đã làm được việc đó.
Tại Hội đồng Liên bang, Skuratov được Yuri Luzkov đảm bảo một sự ủng hộ.
Chính đây là điều làm tôi lúc đó lo lắng nhất. Sau cuộc gặp đáng nhớ ngày 18 tháng Ba ấy, thái độ của tôi đối với Skuratov trở nên hết sức rõ ràng. Tôi không có quyền chịu đựng anh ta trên cương vị Tổng công tố nữa. Nhưng thái độ của Luzkov tại Hội đồng Liên bang, các phát biểu của Luzkov bảo vệ Skuratov đối với tôi là một phát hiện mới không mấy dễ chịu. Nếu nói thực thì đây là một phát hiện không chỉ theo ý nghĩa chính trị.
Đúng, tôi biết rằng Yuri Luzkov sẵn sàng làm nhiều việc để thoả mãn những tham vọng của mình. Mùa thu năm ngoái, khi tôi cách chức Kirienko, giới thiệu Chernomưrdin trở lại làm Thủ tướng và hai lần Hạ viện đã bác bỏ thì Luzkov quay ra tấn công trực diện vào Tổng thống. Những cú đòn của ông ta có thể biện minh bằng ước muốn cháy bỏng chiếm chiếc ghế Thủ tướng.
Hôm nay Luzkov lao ra cứu Skuratov, tại sao vậy?
Là một ông chủ gia đình mẫu mực, một người chồng và người cha điển hình, Luzkov không thể không biết câu chuyện xấu xa về ngài công tố trở nên khá ố thế nào trước con mắt xã hội. Việc đánh giá nó cho nghiêm khắc về mặt đạo đức là cần thiết như thế nào.
Với tư cách là người lãnh đạo một thành phố lớn, Luzkov không thể không hiểu rằng sự trong sạch của ngài công tố quan trọng đến nhường nào, sẽ nguy hiểm biết bao cho xã hội khi một người bảo vệ luật pháp có những quyền hành rộng lớn như thế lại có các mối quan hệ với giới tội phạm. với tư cách một nhà hoạt động Nhà nước, Luzkov cũng hiểu những việc ông ta làm thực tế là phá hỏng trục dọc của hệ thống lãnh đạo quốc gia khi thúc đẩy Tổng thống đối đầu với các lãnh đạo địa phương, những tỉnh trưởng, thống đốc, phá vỡ tương quan quyền lực của các nhánh chính quyền. Là một nhà chính trị, Luzkov cũng hiểu rằng bảo vệ Skuratov chắc gì đã trang điểm thêm hình ảnh của ông ta trong con mắt của những người dân bình thường.
Thế nhưng ông ta vẫn cứ quyết làm.
Tôi không thể tìm được bất cứ lý do nào khác biện minh hoặc giải thích cho hành động của Yuri Mikhailovich ở Hội đồng Liên bang, trừ một điều: Luzkov muốn bằng bất cứ giá nào khuấy mạnh cuộc khủng hoảng này lên và nhảy ra lãnh đạo một bộ phận các thủ lĩnh địa phương với tư cách một trung tâm quyền lực mới. Một trung tâm bất hợp pháp, phản hiến pháp, phá vỡ thô bạo các khuôn khổ của một quá trình chính trị.
Nhưng tôi không cho phép làm điều đó. Kể cả Luzkov hay bất cứ một người nào khác, không ai có thể dồn tôi vào góc tường được. Cả cái cỗ xe song mã gồm Tổng công tố và ngài Thị trưởng Thủ đô cũng không làm gì được, dẫu câu chuyện này vô nghĩa, gây nhiều thất vọng bằng những hậu quả thối tha bẩn thỉu của nó.
Tiện thể, xin kể lại, sau này tôi cứ suy nghĩ mãi, tại sao kết quả bỏ phiếu ngày 17 tháng Ba lại nhất trí đến thế. Tất cả chỉ có sáu vị Thượng nghị sĩ đồng ý cách chức Skuratov.
Chả lẽ lại chỉ có một lý do là toan tính chính trị? Không, chắc hẳn phải có cái gì khác nữa.
Nói rằng các vị Thượng nghị sĩ lập tức tin vào giả thiết Yuri Ilich bất hạnh bị oan và là một “thanh tra Catanhi của Nga” thì tôi không tin.
Có những nguyên nhân khác ấu trĩ hơn.
Chắc một số người trong lúc ấy đã nghĩ về bản thân mình, nhớ về các sauna (nhà tắm hơi) và các nhà nghỉ, còn lại từ thời Xô-viết Tất nhiên không phải tất cả. Nhưng mà nhiều. Tiếc rằng con người là một thực thể yếu đuối. Sự trong sạch tinh thần và đạo đức, sự đúng mực giản dị của nhà chính trị, của công chức, của người lãnh đạo - ở nước ta tất cả những điều đó chỉ là lý tưởng.
Cuộc sống, vẫn như trước đây, còn xa với lý tưởng. Sự bất tín truyền thống của Nga cho thấy không thể sống theo các quy tắc, các luật thành ván và bất thành văn phản ánh rõ ràng, ghê tởm trong toàn bộ câu chuyện về Skuratov.
Ngày 27 tháng Ba, các điều tra viên của Viện Tổng công tố Liên bang đến khám xét Điện Kremli và phát hiện được “một mớ tài liệu” từ toà nhà số 14. Phải thành thật thừa nhận, việc này đã làm tôi thấy vui mừng. Tôi tin tưởng rằng sự doạ dẫm tố giác của Skuratov, và vụ án hình sự “Mabetex” do anh ta lập trong sự bí mật nghiêm ngạt nhất, chẳng qua chỉ là một quỷ kế vặt, một quả mìn nhạy trong một trò chơi nguy hiểm. Tôi cũng hiểu rằng mình đã đi theo con đường hoàn toàn đứng. Hãy để cho các điều tra viên và công tố viên tiếp tục công việc của mình trong phạm vi luật pháp. Đúng như Tổng thống phải thực hiện chức trách của mình - bảo vệ các lợi ích quốc gia, bất chấp mọi sự. Tôi cần phải phế bỏ tên công tố đê tiện, và tôi sẽ làm được điều đó.
Ngày 2 tháng Tư, Phó Trưởng công tố Matxcơva khởi tố vụ án hình sự trên cơ sở chứng cớ “lạm dụng trách nhiệm của Tổng công tố”.
Ngay lập tức tôi ký sắc lệnh cách chức Tổng công tố của Skuratov do yêu cầu điều tra vụ án. Sắc lệnh được chuẩn bị tuân thủ theo đúng Luật về Viện Công tố và Hiến pháp nước Nga.
Vụ án hình sự này tạm thời chưa kết thúc. (Quá trình kiểm tra các kết quả điều tra và chứng cớ tiếp theo cho thấy riêng các văn bản ghi nhận các cuộc gặp gỡ của Yuri Ilich với gái làng chơi đã không dưới bảy lần, mỗi lần đều dùng tiền của “bạn bè”, mà một số này lại liên quan đến các vụ án hình sự khác). Nhưng tôi tin rằng tới lúc nào đó cũng phải kết thúc vụ án này thôi.
Nhưng khi ấy, tháng Tư năm 1999, thái độ quyết liệt và cứng rắn của tôi đối với Skuratov không phải đã được nhiều người thông cảm, đặc biệt là ở Hội đồng Liên bang.
Các vị thống đốc địa phương ở nước Nga luôn luôn là một lực lượng chính trị to lớn. Thậm chí trong thời Xô-viết, các vị Bí thư thứ nhất khu uỷ (tự tôi có kinh nghiệm cá nhân) - đó là những người được bổ nhiệm chứ không phải do bầu cử, trong những thời điểm quyết định của lịch sử trở thành một “đa số im lặng hùng hồn“ góp phần quyết định ngoặt tay lái khi thì sang tả, lúc thì sang hữu. Việc cất chức Khrutsov xảy ra trong bối cảnh một cuộc âm mưu trong Đảng khi nhóm của Breznev đã bí mật đạt được thoả thuận với đại đa số các bí thư thứ nhất các khu uỷ. Ngay cả việc bổ nhiệm Gorbachov cũng bằng cách đó. Không một quyết định nào thuộc loại này được thông qua nếu thiếu sự đồng ý của các vị Bí thư thứ nhất. Sự thật là trường hợp bổ nhiệm Gorbachov đã diễn ra dưới hình thức các cuộc gặp hoàn toàn công khai, cởi mở trong phòng nghỉ, hành lang Cung Đại hội, trong các phòng đặc biệt và ở khách sạn. Không thể thiếu những biện pháp giữ bí mật tưởng như vô ích.
Nhân tiện cũng cần nói luôn, trong Hiến pháp mới năm 1993 của Liên bang Nga mà người ta gọi là bản Hiến pháp của Yeltsin - mặc dù có nhiều chuyên gia, luật gia, chính trị gia cũng tham gia xây dựng, soạn thảo - vai trò của các thủ lĩnh địa phương được viết rất rõ. Và lần đầu tiên, có thể là trong suốt chiều dài lịch sử cận và hiện đại, điều này được công khai hoá. Chả cần phải gặp gỡ ở Phòng nghỉ, hành lang, không cần tổ chức các cuộc gặp gỡ bí mật sau lưng các lãnh tụ.
Hội đồng Liên bang phê chuẩn mỗi một dự luật. Mỗi một quyết định quan trọng của quốc gia đều được công khai. Chúng ta đi bước này hoàn toàn có ý thức khi ghi vào Hiến pháp vai trò của Hội đồng Liên bang là người bảo vệ xã hội khỏi những xáo động, bất hoà và khủng hoảng chính trị. Duma - một thực thể bị chính trị hoá đến tột độ,đặc biệt trong thời đại hậu cộng sản, thời đại của những thay đổi sâu sắc. Hội đồng Liên bang kiềm chế tối đa, có cân nhắc về chính trị. Bởi vì mỗi một tỉnh trưởng, một thống dốc đều mang trên vai gánh nặng trách nhiệm lớn lao đối với địa phương mình.
Xung đột giữa Tổng thống với các Thống đốc là cực kỳ nguy hiểm cho đất nước.
Để xây dựng một bầu không khí hỗn loạn và chia rẽ, họ chẳng cần gì đảo chính quân sự, luận tội để phế truất Tổng thống cũng như bỏ phiếu bất tín nhiệm Chính phủ. Trong Hội trường có cả một trăm ông chủ của nước Nga, một trăm vị hầu tước quân vương - tôi cũng chả biết gọi họ thế nào cho chính xác hơn... Từ thời xa xưa một tập hợp như thế trong con mắt nhân dân là cả quyền lực vô biên đến mức, nếu cần, có thể tước bỏ cả ngai vàng của Sa hoàng.
Từ mùa thu năm ngoái, Yuri Luzkov đã tích cực ủng hộ đường lối của những người cộng sản đặt vấn đề về việc tôi không đủ năng lực hoạt động trên cương vị Tổng thống.
- Ở nước Nga đã thiết lập nền Cộng hoà Tổng thống, - Luzkov nói - một cơ chế đòi hỏi vai trò tích cực của Tổng thống trong công việc Nhà nước. Xã hội, Nhà nước cần nhận được câu trả lời của Tổng thống, rằng tự ông ta sẽ quyết định như thế nào vấn đề liên quan đến sức khoẻ của ông ta.
Ngày 21 tháng Tư, tại cuộc họp Hội đồng Liên bang, Yuri Luzkov đọc một bài diễn văn mới rực lửa bảo vệ luật pháp để bảo vệ Skuratov.
Nhưng bằng mắt thường, bất kỳ một người bình thường nào cũng đều thấy rõ lúc đó cũng như hiện nay Luzkov đã đặt cược và toan giật món lợi kếch xù như thế nào. Các thống đốc và tỉnh trưởng trong vụ tranh luận về Tổng công tố đã đoàn kết lại xung quanh Luzkov bởi hai nguyên nhân. Thứ nhất, họ rất muốn có một vị công tố của mình, một công tố dễ sai bảo. Thứ hai, quan trọng hơn, chính lúc đó họ đã nhận ra chỗ yếu trong Hiến pháp của chúng ta: bằng cuộc bỏ phiếu về việc bãi chức Tổng công tố, các lãnh tụ địa phương có trong tay một công cụ cực mạnh trong nước để gây áp lực đối với Tổng thống. Sử dụng công cụ này ra sao, tạm thời họ chưa biết, nhưng ai cũng muốn thử.
Nhận thấy điểm yếu của chính quyền hành pháp trong thời gian cuộc khủng hoảng mùa thu, các vị Thống đốc và tỉnh trưởng lại có thêm một lần kiểm tra sức bền của chính quyền này nhằm tạo dựng một ngoại hình chính trị cho nước Nga hiện đại. Tôi cho rằng việc cải cách Hội đồng Liên bang hôm nay sẽ giúp tránh được những xung đột tương tự trong tương lai giữa Tổng thống với lãnh đạo các khu vực, địa phương. Thật nguy hiểm cho đất nước khi các vị Thống đốc, những người đảm bảo sự ổn định ở các địa phương của Nga lại lao vào các gian kế chính trị.
Tôi đã gặp một số Thống đốc, đã hỏi họ về thái độ đối với vụ Skuratov. Về cơ bản họ ủng hộ lập trường của tôi, nói rằng đất nước không cần một vì công tố như vậy. Lợi dụng ảnh hưởng của mình cũng như sự lệ thuộc của nhiều địa phương yếu kém vào Matxcơva, trong các câu chuyện vận động hành lang, hậu trường, Luzkov luôn gây sức ép đòi các Thống đốc khác tham gia khởi loạn Hiến pháp, làm cuộc “phản đối công khai”.
61 trong số 178 đại biểu Hội đồng Liên bang đã bỏ phiếu đồng ý cách chức Skuratov. 79 phiếu chống. Trong số họ phần lớn là lãnh đạo các cơ quan lập pháp của địa phương. Lần bỏ phiếu trước, chắc các bạn còn nhớ, hoàn toàn là số liệu khác. Khi đó chỉ có 6 người đồng ý cách chức Skuratov.
Liệu có nhiều người trong số 79 vị bỏ phiếu phản đối thực sự tin tưởng rằng Skuratov sẽ mở chiếc cặp phù thuỷ ra, gọi tên những kẻ đặt hàng những vụ án giết người nghiêm trọng từng ồn ào bấy nay? Tôi cho rằng hầu như chẳng có ai tin như vậy cả. Việc bỏ phiếu là kết quả của một sự hăng hái thuần tuý chính trị. Hơn nữa, có cả một bộ tham mưu chỉ đạo ủng hộ Skuratov, tại đó người của Luzkov và đại diện Đảng cộng sản tiến hành gặp gỡ với các nghị sĩ, còn hôm Hội đồng Liên bang bỏ phiếu thì tất cả bọn họ đều có mặt: nào Ziuganov, nào Iliukhin và nhiều đại biểu Viện Duma Quốc gia quan tâm đến việc tháo gỡ vụ scandal theo hướng có lợi cho họ.
Tôi nghĩ rằng, giờ đây những người này hẳn đã có điều kiện tự khẳng định: cái cặp bí mật của Scuratov cũng trống rỗng như ông chủ của nó vậy. Không một chứng cứ mới, không một tài liệu nào trong đó được Skuratov đưa ra chứng minh.
Xin nói thêm, trước lần bỏ phiếu thứ hai ở Hội đồng Liên bang, đội hình của tôi cố gắng đạt thoả thuận hoà bình với Luzkov. Trong số các ứng cử viên vào chức vụ Tổng công tố tôi có xem xét đề nghị đề cử cựu lãnh đạo Viện kiểm sát Matxcơva Genadi Ponomariov. Tôi đã điều tra kỹ về Ponomariov qua Phó chánh văn phòng Lixov, người đã từng công tác lâu năm trong Viện kiểm sát tối cao và hiểu biết nhiều về Ponomariov. Lixov nhận xét đây là một công tố có năng lực, độc lập và là một ứng viên xứng đáng. Luzkov cũng ủng hộ Ponomariov. Nhưng để đổi lấy việc ủng hộ Tổng thống cách chức Skuratov, Yuri Macximovich đòi phải trao tận tay ông ta tờ giấy do tôi ký tên giới thiệu Ponomariov để Hội đồng Liên bang xét. Luzkov muốn đặt điều kiện buộc tôi chấp thuận. Điều đó quả thật làm tôi rất ngạc nhiên.
Suốt những ngày cuối tháng Tư đó tôi cố hiểu: Làm thế nào mà câu chuyện về hành trình công tố bỗng nhiên đạt tới một quy mô chính trị lớn như vậy? Liệu có phải chỉ ở Hội đồng Liên bang?
Không, tất nhiên không chỉ ở Hội đồng Liên bang. Sau vài tuần lễ đã rõ: ở nước Nga đã bắt đầu một thời đại mới - thời đại của những sự đàn áp kinh tế. Nó xảy ra từ từ, chậm rãi. Và sắp sửa đạt tới phạm vi toàn quốc gia.
So sảnh có khi dẫn đến phạm sai lầm chống lại chân lý lịch sử ở nước Nga đã từ lâu không có chuyên chính vô sản, không có bắt bớ hàng loạt và bọn quạ đen hoành hành ban đêm.
Nhưng bắt người ta vào các nhà biệt giam để điều tra trước khi toà xử, thậm chí theo các điều khoản của luật kinh tế, tại sao ở ta vẫn không bị coi là điều đáng hổ thẹn. Mặc dù kinh nghiệm của thế giới cho thấy: chỉ những kẻ bị tình nghi phạm các tội đặc biệt nghiêm trọng mới bị áp dụng các biện pháp cách ly, ngăn chặn đó. Trong tình trạng chưa hoàn thiện của hệ thống thuế, kiểm toán của ta thì việc “gọi hỏi và bắt giam” có thể với bất kỳ công dân nào. Còn một số vị công tố của chúng ta, trong bối cảnh trống rỗng hiện tại về cơ sở lập pháp, đôi khi sẵn sàng ký lệnh bắt bất kỳ một chủ ngân hàng nào, thậm chí cả đến một nhân viên kế toán thường hoặc một nhà kinh tế - miễn là có “đơn đặt hàng”.
Các tội phạm kinh tế bị Viện Công tố và một số nhân viên cơ quan đặc biệt lý giải rất tuỳ tiện và do đó đã trở thành mảnh đất tốt cho việc đe doạ tố giác, khống chế, đút lót, ăn hối lộ và lạm dụng chức quyền. Chính từ trong vũng nước nhơ bẩn này sinh ra vụ cassette về Skuratov.
Viện công tố bắt bỏ tù các nhà doanh nghiệp. Cánh này đến lượt mình lại tìm cách đưa các nhà công tố vào nhà lao. Dần dần cái hệ thống gây sức ép đối với dân thưởng đã vượt quá giới hạn các vụ án hình sự. Nỗi sợ hãi và khiếp đảm trước những người khoác áo luật pháp đã bao trùm lên giới doanh nhân nước nhà trong suốt mùa xuân năm 1999. Các ví dụ về những vụ bắt bớ, khám xét, lục soát “điển hình” các văn phòng ngân hàng, công ty cứ tăng lên từng ngày.
Đối với tôi, việc này bắt đầu từ “vụ án Sopchac” năm 1996, vào thời điểm bầu cử Thống đốc Pite (Leningrad), trên bầu trời thành phố, máy bay rải truyền đơn “Anatoli Sopchac đang liên quan đến hai vụ án hình sự”. Quả thật Sopchac có liên quan đến hai vụ án nhưng là với tư cách một nhân chứng. Tất nhiên, không phải mọi người trong giới thân cận với Sopchac đều trong sạch. Nhưng với bản chất một người đứng đắn, trung thực, hơn nữa lại là một luật sư chuyên nghiệp, không khi nào Sopchac lại đi sử dụng “quyền lực qua điện thoại”, lợi dụng tiềm năng quyền thế của mình để gây sức ép hay trấn áp một ai đó như có những vị thống đốc, tỉnh trưởng vẫn làm. Tính thanh liêm của Sopchac đã bị người ta lợi dụng vào cuộc đấu tranh giành quyền lực. Ai đã lợi dụng?
Lúc bấy giờ, năm 1996, đứng đằng sau ứng cử viên Yakovlev là các nhà chính trị ở Matxcơva, chủ yếu là Korzakov. Không có sự tham gia của bọn họ, máy bay rải truyền đơn làm sao mà cất cánh lên bầu trời thành phố. Các cơ cấu sức mạnh - gồm Viện công tố, Bộ Nội vụ, Cơ quan an ninh Liên bang - ra mặt trực tiếp đấu tranh chống lại Anatoli Sopchac. Sau kỳ bầu cử, Skuratov thường đến báo cáo với tôi về “vụ án thành Pite”.
- Cần tiến hành điều tra - Skuratov nói - Sopchac bị tình nghi trong những vụ tham ô lớn”.
Tôi luôn trả lời trước sau như một:
- Các anh cứ nghiêm luật mà làm. Tôi có một nguyên tắc đơn giản - mọi người đều bình đẳng trước pháp luật. Trong vấn đề này không có “người mình” và “người khác”. Nếu tiếp cận vẩn đề theo cách khác, anh không thể thành một nhà chính trị. Ngay cả việc đơn giản là không thể gọi anh là một người trung thực.
Nhưng các phụ tá của tôi lại có thông tin riêng của họ từ Peterburg về “vụ án Sopchac”.
- Thưa Boris Nicolaevich, ở đó người ta thành lập mấy đội điều tra. Không thể tìm được gì. Họ đang đào bới tại các căn hộ của Sopchac, soi mói các khoản vay tín dụng ở ngân hàng. Cũng lại số không. Liệu việc này còn kéo dài đến bao giờ?
Với tất cả những người đứng ra bảo vệ cho Sopchac, - Chubais, Yumasev, Nemtsov - tôi đều nhắc đi nhắc lại một điều “Nếu đã có nghi ngờ, cần điều tra và chứng minh con người đó có lỗi hay không!”.
Trong khi đó thì đội điều tra của Bộ Nội vụ và Viện công tố cứ tiếp tục công việc ở Peterburg. Họ rất hy vọng sẽ nhận được tài liệu khống chế quan trọng đối với Sopchac để khởi tố một vụ án trọng án về tham nhũng.
Cứ thế kéo dài khá lâu. Yumasev một lần nữa gặp Skuratov tại Điện Kremli, sau đó gặp Bộ trưởng Nội vụ Kulikov, nói với họ rằng anh ta thấy trong hành động của cảnh sát và Viện kiểm sát một yêu cầu chính trị được đặt hàng trước chứ không phải mong muốn tìm ra sự thật và đạt đến chân lý. Hết Skuratov đến Kulikov lần lượt đến đề nghị tôi ngăn cản không cho Văn phòng Phủ Tổng thống can thiệp vào cuộc điều tra. Tôi lại phải một lần nữa đảm bảo với mấy người đó rằng không và sẽ không có bất kỳ một sự can thiệp nào nữa.
Mùa xuân năm 1998 sau một cuộc thẩm vấn thường lệ Sopchac lên con đau tim và phải nằm viện.
Tôi nhớ rõ cuộc nói chuyện với Nemtsov khi tôi đang nghỉ ở Zavidovo, trong một buổi gặp nào đó theo chương trình. Đột nhiên Boris Efimovich kể cho tôi nghe rằng Sopchac đau tim nặng, thế mà Viện công tố lại mới ra lệnh bắt giam anh ta.
Tất cả những việc này giống như một vụ truy nã bức hại. Tôi nhớ là tôi đã im lặng rất lâu, mắt nhìn mãi vào một điểm. Những ý nghĩ xót xa, nặng nề.
Tôi yêu cầu chuyển cho Skuratov mấy lời sau “Không được hãm hại, truy bức một người đang đau ốm”.
Và thủ trưởng Cơ quan an ninh Liên bang đã can thiệp vào tình cảnh của Sopchac.
Hơn bất kỳ một người nào khác, Putin đã hiểu sự bất công trong những điều xảy ra với thủ trưởng cũ và người thày trên đường chính trị của mình. Anh ta đến ngay Peterburg, gặp nhóm bác sĩ, gặp riêng Shevchenko nay đã là Bộ trưởng Y tế nói thẳng là muốn đưa bệnh nhân Sopchac ra nước ngoài. Nhờ mấy ngày nghỉ đầu tháng 11 (trước đây là nhũng ngày lễ kỷ niệm Cách mạng tháng Mười Nga), bầu không khí trong thành phố yên bình. Tận dụng các mối quan hệ của mình ở Peterburg, Putin đã thoả thuận được với một hãng hàng không tư nhân đưa Sopchac lên máy bay sang Phần Lan. Và từ đó Anatoli Alexandrovich đã sang Paris.
Sopchac bị theo dõi chặt, bị áp dụng lệnh cấm xuất, không cho ra khỏi thành phố. Nhưng người ta đã không cảnh giác lắm, cứ nghĩ rằng trong cái thời buổi thực dụng này của chúng ta, ai mà dám liều giúp đỡ một tù nhân sắp “dựa cột”. Nhưng đã có một con người như thế. Sau này khi nghe kể về hành động của Putin, tôi bỗng thấy trong lòng trào lên một tình cảm kính trọng sâu sắc và biết ơn con người này.
Tham nhũng ở nước Nga là một đề tài lớn lao và nhức nhối. Tôi hoàn toàn tin rằng kẻ có lỗi chính là nền kinh tế kém hiệu quả và hệ thống luật pháp tê liệt.
Trong suốt thời gian lên làm Tổng thống Nga tôi chưa một lần che giấu cho ai khỏi bị điều tra hình sự, tôi không bao che, bênh vực cho bất kỳ ai trước toà án, cảnh sát, Viện kiểm sát, Cơ quan an ninh Liên bang. Tôi nhắc lại một lần nữa, tôi ủng hộ sự bình đẳng hoàn toàn của tất cả mọi người trước pháp luật. Tuy vậy, chưa ai giải quyết được vấn đề tham nhũng. Trong mọi nền kinh tế đang trải qua quá trình phân chia sở hữu, tham nhũng là không thể tránh khỏi. Chỉ có thế bằng nỗ lực chung, thống nhất lại mới có thể đấu tranh được với nó. Làm thế nào mà buộc một quan chức Liên bang không tham nhũng khi anh ta phải nuôi cả gia đình với năm - sáu nghìn rúp tiền lương tháng (mức lương trung bình của một công chức cao cấp ở Nga, tương đương với 200 đô la Mỹ) trong khi anh ta có quyền quyết định số phận những hợp đồng trị giá nhiều triệu. Tất nhiên, chỉ có một con đường duy nhất là tăng lương cho anh ta, làm cho cuộc sống của anh ta được đảm bảo hơn. Nhưng Duma cộng sản, các nhà chính trị dưới mọi màu sắc và dư luận xã hội luôn chống đối quyết liệt con đường này. Quả vậy, làm sao có thể tăng lương cho các quan chức Nhà nước nếu những người làm công ăn lương, hưởng lương từ ngân sách Nhà nước, những giáo viên, bác sĩ còn đang hưởng lương thấp. Tiền lương cho các quan chức cứ thấp, còn đút lót, hối lộ, phù lạm thì cứ cao. Nhiều vấn đề khác cũng không có được sự thống nhất ý kiến trong xã hội như về thuế khoá, về sự tương thích và nhất quán giữa các luật lệ ở địa phương với Hiến pháp và các luật Liên bang, về cởi trói cho doanh nghiệp khỏi những cấm kỵ ngu xuẩn và vô bổ, vì can thiệp, cản trở doanh nghiệp là chúng ta đã vô tình tạo ra mảnh đất cho tham nhũng phát triển.
Để vấn đề làm sạch môi trường này diễn ra nhanh hơn cần có một điều duy nhất: trả lại quyền cho tư duy lành mạnh. Cần có một nền kinh tế hoạt động, có sức sống, thuế thấp, lương cao cho nhân viên. Đồng thời, cái cần không phải là cứ bắt bớ, bỏ tù, trừng trị những “con lừa sai phạm” mà là phải tự mình quảng bá, nêu gương sự trong sạch về tinh thần. Chỉ có với đôi bàn tay sạch mới mong chiến thắng tham nhũng. Và chỉ có bằng một đội hình trung thực mới đi tới chiến thắng.
Bản thân tôi, tôi luôn tin tưởng đội ngũ của mình.
Tôi cứ suy nghĩ mãi rằng những con người có tư duy lành mạnh trong các cơ quan bảo vệ pháp luật chắc đều hiểu rõ: câu chuyện về băng cassette của Skuratov chẳng qua chỉ là kết quả của một trò chơi tay đôi hoặc tay ba mà suốt mấy năm qua, những người điều khiển trò chơi trong các văn phòng của Viện Công tố, Bộ Nội vụ chẳng phải ai khác ngoài những chàng Skuratov đó. Nắm được quyền hành nhưng lại mất định hướng đạo đức
Tất nhiên cũng có những người chuyên nghiệp chân chính, những dự thẩm viên kiểm sát đích thực làm việc trung thực như người ta thường nói “đang cày trên mảnh đất nghiệp vụ” có những nhân viên Bộ Nội vụ và Cơ quan Phản gián Liên bang điều tra các tội phạm kinh tế - họ thực sự muốn đấu tranh chống tội phạm có tổ chức và tham nhũng. Khó mà nói được họ đã cảm thấy gì khi biết câu chuyện Skuratov: xấu hổ, ngạc nhiên, thắc mắc hay căm giận? Họ sẽ phải làm gì, xử sự ra sao khi mà chính vị công tố chóp bu của nước Nga lại có quan hệ với những phần tử đáng ngờ, những kẻ cung cấp gái gọi cho ông ta.
Có thể câu chuyện của Tổng công tố còn kéo dài nhiều tháng nữa. Còn một lần biểu quyết thứ ba, vào mùa thu năm 1999. Các đại biểu Hội đồng Liên bang lại không đồng ý cách chức Tổng công tố.
Dù sao thì vụ việc này cũng không còn gì hấp dẫn nữa. Cái bộ phận chính trị cấu thành của nó đã bị mất ý nghĩa rồi. Còn về pháp lý thì buồn tẻ và vô vị.
Chàng Skuratov thất sủng tiếp tục lớn tiếng, tiếp tục phanh phui, nhưng hầu như không còn người nghe. Thứ nhất, hình ảnh anh ta đã trở nên buồn cười. Anh ta tiếp tục đi lại trên chiếc xe màu đen gắn hiệu công vụ, sống ở biệt thự của Nhà nước, chơi bóng đá với đội cảnh vệ và tỏ ra thoả mãn với lối sống tự do, nhàn nhã đó.
Nhưng sau tất cả chừng ấy thời gian, sau khi gặp gỡ Công tố Thuỵ Sĩ, bà Carla de Ponte, thường xuyên trả lời phỏng vấn, họp báo ồn ào, Skuratov vẫn chưa đưa ra được điều gì ngõ hầu thúc đẩy việc giải quyết các vụ việc anh ta đã đưa ra hồi mùa xuân. Mặc dù trên thế giới Skuratov được mang danh “chiến sĩ đấu tranh với mafia Nga” nhưng ở Tổ quốc mình, anh ta đã hầu như bị quên lãng hoàn toàn.
Nhiều lần người ta chê trách tôi về mấy hiệp thua Skuratov, rằng bằng chính những hành động của mình, chúng tôi đã vô tình thổi Skuratov lên, tạo sức nặng chính trị cho anh ta.
Không, không thể để Skuratov làm việc ở Viện Công tố. Không chỉ là không được mà là nguy hiểm chết người. Theo ý tôi, đó là một người vô nguyên tắc. Yuri có thể lợi dụng quyền hành Tổng Công tố của mình bày ra trò gì ở đất nước này có trời mà biết được. Đúng, nước Nga một thời gian dài không có Tổng Công tố. Nhưng trong trường hợp này không có lại đỡ hại hơn.
Tôi cho về ý nghĩa chính trị thì quyết tâm của tôi trong vụ Skuratov đã làm sáng mắt nhiều người, làm tỉnh nguội nhiều cái đầu nóng ở Hội đồng Liên bang.
Nhưng giờ đây trở lại cái sự kiện hồi mùa xuân, tôi lại nghĩ về một chuyện khác. Skuratov, mà không chỉ có mình anh ta, muốn bắt giam nhiều nhà doanh nghiệp, nhiều vị lãnh đạo, nhiều đại diện của giới thượng lưu Nga. Bài học từ câu chuyện về Skuratov còn ở chỗ là không thể để lâu, không thể không giải quyết dứt điểm số phận một anh công tố đã bị cách chức mà chưa bị đuổi việc một vụ án hình sự, một cuộc điều tra ầm ĩ, một vấn đề về trách nhiệm đạo đức. Khi mà trong một đất nước dân chủ không có luật pháp, không có các cơ chế và tổ chức của xã hội công dân thì nền dân chủ rất dễ bị lái sang hướng ngược lại.
Tháng 5 năm 2000, cũng cái Hội đồng Liên bang ấy đã thông qua quyết định cách chức Skuratov. Thế là kết thúc một bản trường ca về ngài công tố.

[phongvan]

Kosovo

Chẳng bao lâu sau trên cái nền chính trị đối nội phức tạp ấy lại nổ ra một quả bom khác - quả bom quốc tế. Cuối tháng Ba đã xảy ra cuộc khủng hoảng toàn cầu trong nền chính trị quốc tế: chiến tranh ở Nam Tư.
Đâu là sự khác nhau trong quan điểm của nước Nga và các nước Tây Âu đối với cuộc khủng hoảng Kosovo? Phương Tây thì kiên trì quan điểm rằng cuộc chiến tranh bùng nổ ở Nam Tư là một sự báo thù cụ thể đối với Milosevich, là cuộc đấu tranh đòi quyền của các dân tộc thiểu số, vì quyền con người.
Chúng ta cho rằng cuộc khủng hoảng Kosovo là có quy mô toàn cầu.
Sau các cuộc ném bom vào Belgrad toàn bộ nếp sống sau chiến tranh (kể từ sau chiến tranh thế giới lần thứ hai) đã sụp đổ. Sụp đổ luôn tất cả các quy tắc được Liên Hợp Quốc xác định trong suốt chiều dài mấy chục thập kỷ sau chiến tranh.
Đúng, cuộc xung đột ở Kosovo đã được chặn lại. Nhưng các vấn đề của vùng này chưa được giải quyết. Điều gì sẽ xảy ra tiếp theo với Kosovo? Không một ai biết được. Chiến tranh chỉ có củng cố thêm chế độ của Milosevich, mặc dù thậm chí chỉ có một thời gian. Việc sử dụng các lực lượng quốc tế để trừng phạt bất kỳ một quốc gia nào, tàn phá kinh tế, văn hóa, thảm sát dân cư của quốc gia đó - ở Nam Tư thì tàn phá nền công nghiệp, các di tích lịch sử, nhà thờ, bảo tàng - là một điều không gì nguy hiểm hơn đối với nền chính trị thế giới. Chấp nhận những luật chơi đó chúng ta đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng toàn cầu của các giá trị dân chủ. Chẳng bao lâu nữa, sức mạnh, chỉ sức mạnh thôi của một nước hoặc một nhóm nước sẽ quyết định tất cả trên thế giới này. Thay vì tâm lý của người kiến tạo hoà bình toàn cầu ngày càng rõ tâm lý của kẻ bảo kê, sen đầm quốc tế và cuối cùng là tâm lý của đất nước - độc tài.
Tất cả những điều đó tôi hiểu từ lâu. Nhưng cuộc khủng hoảng ở Nam Tư đã buộc tôi không những chỉ suy nghĩ mà phải ra những quyết định thật nhanh, đôi khi là những quyết định chớp nhoáng.
Ngày 24 tháng Ba, lúc sắp bắt đầu các đợt oanh kích Nam Tư, Bill Cliton gọi điện thoại cho tôi về tình hình liên quan đến Kosovo ông ta nói rằng muốn thảo luận với tôi về tình hình liên quan đến Kosovo. Milosevich tiếp tục tấn công, đang đưa lực lượng đến Kosovo, giết hại dân lành, đốt cháy ở các thôn làng...
Đúng điều này tôi biết. Nhưng tôi còn biết một điều khác. Cần phải tiến hành đàm phán chính trị. Bất kỳ cuộc đàm phán nào, thậm chí không kết quả còn hơn một lần bỏ bom và tàn phá tất cả. Vào lúc đó, máy bay của Thủ tướng Primakov đã quay lại trên vùng trời Đại Tây Dương. Tôi nói với Clinton: Gọi Primakov quay về - đây mới chỉ là bước thứ nhất. Sẽ còn nhiều bước khác tiếp theo.
Clinton cứ nằn nì, nói rằng mọi việc phụ thuộc vào tôi rằng tôi có nên cho phép Milosevich, cái thằng kẻ cướp ấy, phá vỡ các quan hệ của chúng ta, phá vỡ tất cả những cái mà chúng ta đã tốn biết bao công sức gây dựng nên trong sáu năm qua hay không. Tôi nói với Clinton rằng, về phía tôi thì tôi không cho phép điều đó xảy ra. Clinton lôi ra những con số. Ở châu Âu máu đã chảy, 250 nghìn người tị nạn đã phải dời bỏ Kosovo. Nếu không ngăn chặn thì sẽ có tới 2,5 triệu người tị nạn nữa. Nếu chúng ta không quyết định một cái gì đó thì sẽ có một Bosnia mới. Milosevich chỉ muốn dùng sức mạnh quân sự đè bẹp người Kosovo gốc Anbani.
Clinton còn làm tôi ngạc nhiên hơn khi đưa ra một luận cứ ông ta diễn đạt đại khái thế này: rất tiếc, tất nhiên, Milosevich là người Serbi. Giá như ông ta là người Ailen hoặc là người khác thì chúng ta dễ đoàn kết cùng nhau hơn. Chả lẽ Clinton nghĩ rằng vấn đề chỉ là sự cảm thông dân tộc của chúng ta đối với người Serbi? Chả có lẽ ông ta không hiểu rằng vấn đề là ở thái độ của người Mỹ đối với vấn đề Kosovo, về số phận của cả châu Âu, cả thế giới? Vấn đề ở đây không chỉ ở “tình anh em slavơ” nào đó mà người ta gán ghép mối quan hệ Nga-Serbi. Chúng ta cũng phải hành động đúng như vậy một khi vấn đề tương tự xảy ra với bất kỳ một nước nào khác như Ba lan, Tây Ban Nha, hoàn toàn không quan trọng là nước cụ thể nào.
Tôi đã trả lời Cliton cụ thể như sau:
- Tôi tin rằng nếu như chúng ta tiếp tục cùng nhau hành động, chúng ta sẽ lật đổ được Milosevich.
Clinton cứ liên tiếp dẫn ra ý kiến chung của các nhà lãnh đạo các nước châu Âu. Nói rằng, thái độ của người châu Âu còn cương quyết hơn đối với những gì đang diễn ra ở Kosovo. Cần tiến hành cú oanh kích đầu tiên, lập tức Milosevich sẽ phải ngồi vào bàn đàm phán. Logic của NATO là thế.
Đáng tiếc, Clinton đã sai lầm: các cuộc ném bom đã không chặn đứng được Milosevich cả trong tháng Ba, tháng Tư hay tháng Năm. Chỉ có các cố gắng ngoại giao phối hợp của Nga, Phần Lan và Mỹ mới chặn được ông ta. Tôi nói với Bill:
- Không thể cho phép chỉ vì một người mà hàng trăm, hàng nghìn người bị chết, không thể cho phép hắn ta bằng lời nói và hành động lang đạo của hắn ta. Cần phải làm sao cho chung quanh hắn ta là những người khác và làm cho hắn không thể xử sự như hiện nay. Có thể làm được nhiều thứ, trong đó có thể thông qua kênh tình báo đối ngoại. Vì tương lai các quan hệ của chúng ta và tương lai an ninh của châu Âu, tôi đề nghị anh bạn hãy bãi bỏ cuộc tấn công này. Chúng ra có thể gặp nhau trên một lãnh thổ nào đó và cùng vạch ra sách lược đấu tranh với riêng cá nhân Milosevich. Chúng ta thông minh hơn, sáng suốt hơn và chắc có thể đạt điều đó. Tính rộng ra, cần làm điều đó vì quan hệ của chúng ta và vì hoà bình ở châu Âu. Chưa biết ai sẽ thay thế chúng ta. Tôi muốn nói là ai sẽ thay thế chúng ta làm cái việc cắt giảm vũ khí hạt nhân chiến lược. Nhưng rõ ràng là chúng ta cần tự làm - cắt giảm và cắt giảm những núi vũ khí này. Đó, đó là điều chúng ta cần làm! Tôi nhớ rằng trong lúc nói chuyện tôi đã cố gắng dằn từng từ một. rối Cố gắng làm sao đó tác động tình cảm và cảm xúc lên người đối thoại.
Clinton trả lời rằng ông ta không chia sẻ nỗi mềm lạc quan của tôi vào các biện pháp có thể tác động lên Milosevich.
Như vậy chỉ có một nghĩa - chiến tranh.
Về mặt con người, tôi không có gì phàn nàn Bill cả. Trong giọng nói của ông ta tôi thậm chí nghe thấy cả sự cảm thông. Nhưng, với tư cách là Tổng thống Hoa Kỳ ông ta biểu lộ thái độ cứng rắn và nhất quán cho người ta hiểu: các cuộc đàm phán đều vô nghĩa.
Đó là một sai lầm. Sai lầm rất lớn.
Clinton còn đưa ra một luận cứ nữa, nghiêm trọng nhất: Milosevich - đó là nhà độc tài cộng sản cuối cùng đang muốn phá liên minh giữa nước Nga với châu Âu, đang chống phá quá trình dân chủ hoá châu lục này.
Nhưng tôi cũng có những luận cứ của mình: “Nhân dân chúng tôi giờ đây sẽ có thái độ rất xấu đối với Hoa Kỳ và NATO. Tôi nhớ, tôi đã phải vất vả như thế nào để thay đổi thái độ của những con người bình thường và các nhà chính trị ở đây, ở nước Nga này đối với Hoa Kỳ và phương Tây. Đã rất khó khăn, nhưng tôi đã làm được. Còn bây giờ chả nhẽ chịu mất cả?”
Cuộc nói chuyện này diễn ra vào cái lúc mà máy bay của NATO đã cất cánh và đang bay trên bầu trời. Ngày mai đã là chiến tranh.
Cách đây không lâu tôi đã xem bộ phim “Giảo quyệt” mà tiếng Anh hình như người ta đặt tên là “Cái đuôi lái con chó”. Một bộ phim rất hay. Phim quay từ trước cuộc khủng hoảng Kosovo. Nhưng với một sự trong sáng đến lạ lùng, những người làm phim đã thấy tất cả: nào điểm nóng kịch biến trên thế giới nơi sẽ phát sinh bất hạnh (Ban-căng) nào bối cảnh chính trị nội bộ nước Mỹ, và nói chung cơ chế xuất hiện chiến tranh như một cái van hay cái cần điều chỉnh những vấn đề nào đó khác, nội bộ.
Nhưng trong cuộc sống chiến tranh thường không phải “giả định”. Nó hoàn toàn thực tế, đẫm máu, với những thương vong, tổn thất sinh mạng. Nó làm mất chất những người điều hành nó vì nó làm cho con người quen với chuyên chế sức mạnh, làm cho họ quen không cần nghĩ đến nguyên nhân của những gì đang xảy ra trên thực tế.
Theo quan điểm của tôi, điều gì đã xảy ra.
Người Mỹ hết sức cần bằng mọi cách kích thích sự đoàn kết của khối Bắc Đại Tây Dương. Đối với họ một cuộc khủng hoảng các giá trị hậu chiến cũng là mối đe doạ nghiêm trọng, nhưng hoàn toàn từ khác, trên một bình diện khác nước Nga. Họ sợ một sức mạnh đang tích tụ dần của tính tự chủ châu Âu. Tự chủ về kinh tế, chính trị, tinh thần.
Đây là giả thiết cá nhân của tôi về các sự kiện. Tôi không áp đặt nó cho bất kỳ ai, mà chỉ đơn giản là muốn mọi người hãy ngẫm nghĩ về khía cạnh này của cuộc khủng hoảng Kosovo.
Còn bây giờ xin trở lại các sự kiện ngày ấy.
Đây là trích đoạn thông điệp của tôi công bố ngày 25 tháng Ba năm 1999, ngay sau khi bắt đầu các trận ném bom: “Trên thực tế vấn đề là âm mưu của NATO bước vào thế kỷ 21 trong sắc phục của tên sen đầm quốc tế. Nước Nga không bao giờ đồng ý với việc này”.
Bằng một tuyên bố chính trị, tất nhiên không thể ngăn chặn được thảm hoạ. Tôi hiểu rằng chấm dứt cuộc chiến tranh này chỉ có thể bằng những nỗ lực hết sức to lớn và cùng một lúc của nước Nga trên cả hai mặt trận: Cần cả sức ép đối với NATO và cả sức ép đối với Nam Tư.
Nếu cuộc chiến tranh kéo dài hơn hai tháng thì nước Nga không tránh khỏi bị lôi kéo vào cuộc xung đột. Cuộc “chiến tranh lạnh” mới đây đang đến gần. Sự ổn định chính trị trong nước của chúng ta sau khi NATO ném bom Nam Tư đã trở nên hết sức phụ thuộc vào tình hình ở Ban-căng. Những người cộng sản và dân tộc chủ nghĩa toan sử dụng con bài Ban-căng để phá vỡ sự cân bang lực lượng trong xã hội chúng ta. “Bây giờ đây chúng ta được biết giá trị thực sự của phương Tây, - những tiếng điên loạn hô lên. - Chúng tôi đã chả thường xuyên nhắc nhở, cảnh báo NATO là gì, những người Mỹ đáng nguyền rủa ấy có thể gây ra những gì sao. Hôm nay Nam Tư, ngày mai sẽ là nước Nga”.
Rồi sau đó thì sao? Điều gì sẽ xảy ra nếu quá trình chống Mỹ, bài phương Tây hung hãn này không bị chặn lại?
Cuộc khủng hoảng ở nước Nga sẽ làm căng thẳng hơn cuộc khủng hoảng trên thế giới. Cuộc khủng hoảng lòng tin vào chính quyền có thể dẫn đến những hậu quả chính trị đối nội nghiêm trọng. Thời gian này tôi thậm chí không loại trừ khả năng xảy ra những vụ lộn xộn đông người, những hành động vi phạm Hiến pháp. Nói cho cùng mọi cuộc chiến tranh đều đe doạ đến cách mạng.
Chính điều tôi đặc biệt lo ngại là tại sao những người cộng sản và các phần tử dân tộc chủ nghĩa không hiểu điều này? Chẳng phải chính đó là những thủ lĩnh mà chúng tôi và cá nhân tôi từng gặp hàng chục lần. Nhiều người trong số họ còn gọi tôi là bạn. Chả lẽ họ không thấy một điều đơn giản đến đến hiển nhiên: Bom đạn ở đó, chiến tranh ở Ban-căng - mỗi một quả tên lửa phóng xuống không chỉ là một cú đòn giáng vào Nam Tư, mà gián tiếp vào nước Nga sao.
Ở Matxcơva thực sự là những ngày không yên tĩnh. Xung quanh toà nhà Đại sứ quán Mỹ là cả một đám đông cứ sôi lên. Gạch đá, chai lọ bay tới tấp vào các cửa sổ. Trên tường nhà xuất hiện những dòng chữ bất nhã, bỉ ổi. Cái biệt thự nằm trên đường Vòng tròn ấy cách lối sang đường có vài bước chân. Khu vực bảo vệ cách ba mét kể từ đường nhựa. Bất kỳ hành động quá khích nào có thể sử dụng vũ khí đều có thể dẫn đến những hậu quả không thể lường trước được. Hồi đó công an đã bắt giữ một nhóm quá khích có súng phóng lựu đạn đã lên đạn lao xe ngang bên cạch sứ quán Mỹ. Khó mà hình dung hậu quả vụ phóng tạc đạn.
Quốc hội Nga ra hết nghị quyết này đến nghị quyết khác. Các đại biểu Cộng sản ở Duma tiến hành các cuộc đàm phán tích cực với Milosevich về thành lập liên mình quân sự của hai Nhà nước. Bắt đầu công việc tuyển người tình nguyện tham gia chiến đấu bên cạnh người Serbi. Các nhà chính trị dưới mọi màu cờ kiếm điểm thông qua cuộc xung đột Kosovo. Thí dụ Thị trưởng Matxcơva Yuri Luzkov tuyên bố thẳng ủng hộ những người biểu tình cạnh sứ quán Mỹ. Cảnh sát thủ đô thực chất đứng bảo vệ những người biểu tình chứ không phải bảo vệ sứ quán Mỹ.
Mặc dù không phải tất cả xã hội trong những ngày đó đều theo quan điểm chống NATO hung dữ, kịch liệt như mấy đại biểu đỏ trong Duma, nhưng nhìn chung thái độ của người dân Nga thực sự lo lắng, căng thẳng. Người ta cảm thông sâu sắc và chân thành tai hoạ của Nam Tư như nỗi đau của chính mình. Người Nga không chỉ lo lắng cho số phận người Serbi ở Cộng hoà Serbi. Mỗi một gia đình Nga đều có những người ra trận, đều có “trẻ em chiến tranh” nghĩa là những đứa trẻ mất cha mẹ trong chiến tranh. Cuộc chiến tranh thế giới thứ hai vẫn còn gần chúng ta đến mức chúng ta chưa quen coi nó là chuyện của lịch sử xa xôi.
Vì thế chúng ta cảm nhận bất kỳ một sự căng thẳng nào ở châu Âu như một tín hiệu bất ổn nhất. Cuộc xâm lược của NATO, dù cho họ có biện minh bằng những lý do tốt đẹp đến thế nào thì đối với những người Nga vẫn là một chấn động tâm lý thật sự.
Các nghệ sĩ của chúng ta sang biểu diễn tại Belgrad. Báo chí của ta đầy những trang, bài chống Mỹ.
Mấy năm sau 1991, xã hội chúng ta thực sự đổi khác. Các quan hệ mới, các giá trị dân chủ - dân chủ, đôi khi ấu trĩ và mù quáng dập khuôn phương Tây - xâm nhập vào lối sống và sinh hoạt của từng người dân Nga quả là khó thấy được. Tuy không phải tất cả được chấp nhận ngay, không phải mọi người đều vừa lòng với sự thâm nhập qua lại của các nền văn hoá, tư tưởng, kinh tế, các hệ thống chính trị và tâm linh, nhưng dần dần bằng những lỗ lực lớn lao nhân dân ta bắt đầu nhận thức, hiểu và tiếp nhận cái thế giới hoàn toàn mới và hoàn toàn không quen biết đối với chúng ta.
Thế mà chỉ vài tuần lễ chiến tranh ở Nam Tư tất cả những giá trị này có thể bị tàn phá, triệt để và một đi không trở lại
Như tôi đã nói ở trên, tôi đã hành động theo hai hướng: gây sức ép đối với NATO và gây sức ép với Milosevich. Cần chặn cuộc chiến tranh lại bằng bất cứ giá nào.
Trong khi đó thì tính toán của các nhà chiến lược và chính trị NATO đã bị phá vỡ thảm hại. Nhân dân Nam Tư đã đoàn kết lại chống kẻ thù. Quân đội Nam Tư tuy mất khả năng chiến đấu trên bầu trời nhưng hoàn toàn sung sức trên mặt đất, đã sẵn sàng đối đầu với cuộc xâm lăng của lục quân NATO, có thể chiến đấu kiên cường trên lãnh thổ của mình.
Nước Nga vẫn tích cực tìm kiếm giải pháp hoà bình cho cuộc khủng hoảng.
Ngày 14 tháng Tư, tôi bổ nhiệm Victor Stepanovich Chernomưrdin làm đại diện của Tổng thống Nga về giải quyết tình hình ở Nam Tư. Chernomưrdin đã tiến hành hội đàm nhiều giờ với Milosevich, khi tay đôi, khi thì cùng Tổng thống Phần Lan Martti Ahtisaari.
Tất nhiên, tôi lựa chọn Chernomưrdin không phải ngẫu nhiên. Đã có sức ép khá mạnh từ phía các nhà ngoại giao chuyên nghiệp. Họ cho rằng đối với các cuộc đàm phán loại này cần phải có một nhà ngoại giao có một bề dày kinh nghiệm, hàm cấp cao nên chăng cỡ Thứ trưởng Bộ Ngoại giao. Ngược lại, những người khác lại cho rằng do quan hệ căng thẳng với phương Tây nên cần có một nhà chính trị nổi tiếng được phương Tây kính trọng làm người đứng đầu phái đoàn Nga. Họ tích cực vận động tôi bổ nhiệm Gaidar, người từng đã sống nhiều năm ở Nam Tư khi bố anh ta làm phóng viên báo “Sự thật” ở đó. Sau một thời gian suy nghĩ tôi quyết định chọn Chernomưrdin.
Tôi đã tin tưởng trao cho Victor Stepanovich một sứ mạng rất khó khăn. Có lẽ là không có một nhà chính trị nào khác trong lúc ấy tôi có thể tin tưởng và trao sứ mạng đó. Chernomưrdin là một chính khách có tên tuổi, có uy tín đối với cả Nam Tư lẫn phương Tây và trong con mắt giới thượng lưu chính trị Hoa Kỳ. Sự kết hợp hiếm hoi này tạo điều kiện cho ông ta có thể xây dựng được tuyế đối thoại thoải mái, miễn là nắm vững định hướng đến kết quả cuối cùng là nhanh chóng chấm dứt các hành động quân sự.
Chính tại đây Chernomưrdin đã thể hiện các phẩm chất tốt nhất của mình, những phẩm chất của một chiến binh già trên chính trường: Kiềm chế, uyển chuyển, ý chí vững chắc để đạt được sự thoả hiệp hợp lý hợp tình.
Ngày 22 tháng Tư, Tony Blair gọi điện thoại cho tôi. Đây đã không phải là cuộc nói chuyện đầu tiên của tôi với ông ta. Chúng tôi gọi cho nhau đã ba hoặc bốn lần từ khi nổ ra cuộc khủng hoảng. Chúng tôi có một cuộc trao đổi có thể nói là đặc trưng cho những ngày đó.
Đây là trích đoạn từ bản tốc ký cuộc nói chuyện giữa tôi và Tony Blair. Tôi nói:
“Tôi tin rằng NATO đã phạm sai lầm lớn khi cứ tiếp tục ném bom lãnh thổ Nam Tư. Những hậu quả đều bị tính sai hết. Thay vì sức ép đối với Milosevich, các anh đã củng cố lại vị thế của ông ta. Thay vì giải quyết các vấn đề nhân đạo thì hôm nay chúng ta đang đối mạt với một thảm hoạ nhân đạo thực sự. Thay vì tiến tới quá trình đàm phán, phải nói London cũng mất quá nhiều sức cho quá trình này, chúng ta đã có một bước lùi về phía đối đầu quân sự. Chúng tôi đang lo ngại trước thông tin về những kế hoạch tiến hành chiến tranh trên mặt đất ở Kosovo do NATO soạn thảo. Tôi nói thẳng: đó là con đường dẫn đến vực thẳm đấy.
Anh Tony này, tôi kêu gọi anh: Hãy dồn sức chấm dứt sự điên rồ này. Đây là cuộc chiến tranh châu Âu- mà có thể là cuộc chiến tranh thế giới đấy. Milosevich sẽ không đầu hàng đâu. Nếu các cuộc ném bom chấm dứt sẽ mở ra con đường khôi phục lại quá trình đàm phán giữa người Serbi và người Albani, giữa Nam Tư với NATO, kể cả Hoa Kỳ và Vương quốc Anh. Hãy tỉnh ngộ bây giờ đi, kẻo ngày mai sẽ muộn. Những kẻ đã gây ra cuộc chiến này mà không có sự phối hợp hành động với Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc sẽ phải chịu trách nhiệm về tất cả những gì có thể xảy ra”.
Tôi chủ tâm đưa ra đây toàn văn trích dẫn dài này. Từ sau cuộc nói chuyện của tôi với Clinton đêm 24 tháng Ba tình hình đã có biến chuyển nhiều. Rõ ràng các cuộc ném bom đã không mang lại điều gì. Nhưng lập trường, thái độ của NATO cũng không hề thay đổi. Blair nhắc lại từng lời Clinton nói với tôi một tháng trước, rằng chúng tôi đã cố gang hết sức, đã nỗ lực tối đa tại các cuộc đàm phán ở Rambuie để tìm kiếm giải pháp chính trị, hoà bình cho vấn đề. Nhưng những gì Milosevich đã làm với những người tị nạn, những hành động của các lực lượng quân đội và cảnh sát Serbi thì chúng tôi không thể cho phép nếu xét từ quan điểm đạo đức và tinh thần... Tôi hỏi lại: Thế ném bom vào đoàn người tị nạn, trong đó có cả người Albani và người Serbi là cái gì - phải chăng cũng biện bạch bằng quan điểm đạo đức, tinh thần?
Blair lảng tránh trả lời. Cuối cuộc nói chuyện anh ta chúc các cuộc hội đàm Chernomưrdin - Milosevich đạt kết quả.
Các cuộc hội đàm giẫm chân tại chỗ. Các cuộc ném bom vẫn tiếp tục. Nam Tư dần biến thành đống đổ nát. Không còn các nhà máy điện, các cầu bị đánh sập, không còn công nghiệp, không chất đốt, không thực phẩm. Hàng ngày các phi công NATO thực hiện tới 2000 lượt bay. Một nhiệm vụ cụ thể được đặt ra: tàn phá kinh tế của Nam Tư, một đất nước khác, không thuộc phe của họ.
Ngày 13 tháng Năm, Tổng thống Pháp Jacques Chirac đến Matxcơva thăm tôi trong một chuyến chớp nhoáng.
Tôi hỏi Chirac:
- Các anh tiếp tục ném bom không thương tiếc xuống Nam Tư, còn nước Nga thì các anh giao cho vai trò người liên lạc đặc biệt của NATO để áp đặt các tối hậu thư của các anh. Chả lẽ các anh không thấy các anh đâu chỉ có ném bom vào Nam Tư.
Tôi nói với anh một cách thẳng thắn trên tình bè bạn - Tôi nói tiếp - chúng tôi không và sẽ không tham gia trò chơi này. Chúng tôi yêu cầu, nếu không chấm dứt thì hãy ngừng các cuộc ném bom.
Chirac nói rằng ông ta đến Matxcơva không chỉ để nói về Kosovo ông ta nhắc tôi rằng, chính tôi là người thúc đẩy nước Nga đến tương lai, trả nước Nga về với cộng đồng các dân tộc, còn Milosevich - đó là một con người từ quá khứ, một quá khứ xâu xa.
Tôi chăm chú lắng nghe Jacques.
Câu chuyện bỗng dưng chuyển sang hướng khác.
Chirac cho tôi hiểu rằng giữa các đồng minh trong NATO đang tồn tại một thế giới quan của Mỹ và một thế giới quan của Pháp. Quan điểm này của Mỹ thật đơn giản; thế giới này nằm dưới sự lãnh đạo của nước Mỹ về chính trị. Nhưng Pháp không tán thành. Ông ta nói rằng ông ta không muốn học thuyết vô duyên về thế giới một cực sẽ thắng thế. Nhưng vấn đề hiện nay người Mỹ có các điều kiện để thực thi một chính sách như vậy. Jacques trong một đôi từ giải thích với tôi rằng thời gian gần đây, cụ thể là từ chỉ năm ngoái tình hình châu Âu thay đổi như thế nào do thay đổi các Chính phủ.
Tất cả bắt đầu từ Tây Ban Nha, sau đó xuất hiện những Blair, Shroeder. Tất cả bọn họ đột ngột ủng hộ đường lối cứng rắn của Mỹ, chắc là vì những vấn đề chính trị đối nội cả thôi. Chí ít thì tôi cũng hiểu suy nghĩ của Chirac như vậy. Nhưng - Tổng thống Pháp tiếp tục - nước Pháp theo đuổi một luận thuyết khác, quan điểm về thế giới đa cực. Thậm chí một tiểu đoàn của chúng tôi ở Kosovo chỉ thực hiện sứ mệnh thuần tuý nhân đạo - ông ta nói.
Cuối buổi nói chuyện Jacques bất ngờ tuyên bố quả quyết rằng tôi cần phải xác định dứt khoát: ủng hộ hay chống Milosevich. Nước Nga chỉ có hai con đường - ông ta nói - Trách nhiệm hay trở thành kẻ ngoài cuộc hoặc dưới sự lãnh đạo của Yeltsin, hãy hội nhập vào thế giới hiện đại. Nước Nga cần phải khẳng định và chấp nhận các nguyên tắc dân chủ, toàn nhân loại.
Tất cả đều đúng - Tôi nghĩ - Chỉ có điều làm sao tôi có thể chấp nhận các nguyên tắc dân chủ ấy dưới cái máy sàng bom ở Kosovo?
Victor Stepanovich đã năm lần đi lại gặp Milosevich. Bốn lần gặp tay đôi. Có khi các cuộc gặp kéo dài tới chín giờ liền không nghỉ. Chernomưrdin nói lại với tôi rằng, trong những phút câu chuyện đi vào bế tắc, ông ta khẳng định với Milosevich: Chẳng lẽ anh cho rằng anh có thể thắng được cuộc chiến tranh này?
Milosevich đã trả lời:
- Không, nhưng chúng tôi sẽ không thất bại. Bốn trăm năm đã không ai khuất phục được chúng tôi. Cứ để họ thử coi. Chiến dịch trên bộ nhất định sẽ thất bại.
Milosevich có cớ để tin vào thất bại của chiến dịch trên mặt đất nếu NATO định tiến hành. Quân đội Nam Tư có sức chiến đấu và đã hơn một tháng bị dội bom đang nóng lòng được chiến đấu. Nhân dân Nam Tư sẵn sàng đoàn kết xung quanh Milosevich. Hơn nữa có lần Milosevich đề nghị thẳng với Chernomưrdin hãy đàm phán như thế nào để chiến dịch trên bộ diễn ra càng sớm càng tốt.
Khoảng một tháng sau thì Milosevich thay đổi thái độ. Ông ta không muốn cuộc xung đột leo thang mà đề nghị chấm dứt chiến tranh.
- Nhưng tôi không thể chịu thất bại được” - ông ta tuyên bố với Chernomưrdin.
Nước Nga không thể thờ ơ đứng ngó nhìn dân lành đau khổ, người chết trong chiến tranh. Chernomưrdin đã đẩy được Milosevich đến bàn đàm phán mặc dù Milosevich đưa ra những điều kiện không thể chấp nhận được. Thí dụ, ông ta yêu cầu đưa quân đội nước thứ ba, quân Nga, Ucraina và Belarussia mà Duma Nga đang tích cực thảo luận. Ý tưởng này hoàn toàn mang tính trục lợi chính trị, hiếu chiến và phi thực tế. Tuy nhiên, tôi cũng đã chơi nước cờ cho phép thảo luận, mổ xẻ cả đề tài này trong các cuộc đàm phán cốt làm sao cho Milosevich mất cảnh giác.
Trên thực tế, mục đích chính công việc cua Chernomưrdin là dụ dỗ, ép buộc Milosevich tiến hành các cuộc đàm phán hoà bình với phương Tây. Chernomưrdin đã gây áp lực rất mạnh đối với những tay thủ lĩnh cộng sản cuối cùng của châu Âu, cho hắn ta hiểu rằng đừng mong gì hỗ trợ quân sự từ nước Nga và mọi tiềm năng ủng hộ chính trị nay cũng đã hết.
Chernomưrdin cũng đạt được thoả thuận của người Mỹ là sẽ chuyển giao cơ chế chính trị của giải quyết cuộc khủng hoảng vào tay Liên Hợp Quốc, đưa NATO ra khỏi khuôn khổ chính trị của các cuộc đàm phán. Milosevich không thể chấp nhận đầu hàng dẫu là với nước Nga hay với NATO. Victor Stepanovich lại hai lần bay sang Mỹ, đàm phán với Cliton hai tiếng, với Albert Gore bốn tiếng đồng hồ. Tám điều kiện đầu hàng được thoả thuận với Milosevich mặc dù dưới dạng khác, đã được đưa vào bản Nghị quyết của Liên Hợp Quốc. Sự đầu hàng bớt đi tính chất nhục nhã. Nó được thể hiện dưới hình thức Nghị quyết của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc.
Milosevich đề nghị cho thì giờ để suy nghĩ và thoả thuận với Quốc hội cũng như giới quân sự Nam Tư. Kết quả là văn bản được chấp nhận không có một sửa đổi nào.
Chernomưrdin đã làm những gì có thể. Chiến tranh đã chấm dứt.
Đồng thời Milosevich đã xử sự hoàn toàn vô nguyên tắc. Trong quan hệ với nước Nga ông ta đặt ra mục tiêu thổi bùng lên sự bất bình của người Nga đối với chính sách đối ngoại của tôi khoét sâu mâu thuẫn trong xã hội, đẩy chúng ta đến sự đối đầu chính trị và quân sự với phương Tây.
Ngày 28 tháng Năm, trong chuyến đi Belgrad của Chernomưrdin, phía Nam Tư thông báo là họ chấp nhận những nguyên tắc chung về giải quyết cuộc xung đột Kosovo do nhóm G-8 đề nghị (đây là những kiến nghị của Hội nghị Ngoại trưởng các nước G-8 họp bàn chuyên về giải quyết vấn đề Kosovo).
Ngày 1-2 tháng Sáu tại Bonn, Cộng hoà Liên bang Đức, Chernomưrdin, Ahtisaari và Talbort đã thoả thuận ở Kosovo sẽ có hai lực lượng: quân Nga và NATO.
Ngày 2-3 tháng Sáu lại Belgrad diễn ra cuộc hội đàm giữa Chernomưrdin, Ahtisaari với Milosevich. Chính quyền Nam Tư đồng ý với kế hoạch giải quyết hoà bình vấn đề Kosovo được thoả thuận ở Bonn. Kế hoạch Chernomưrdin- Ahtisaari gồm thời điểm. Những điểm quan trọng nhất thực ra là yêu cầu của NATO đặt ra trước cuộc chiến tranh. Hồi hương tất cả người tị nạn, bố trí lực lượng kiềm chế của quốc tế, rút các đơn vị quân đội và cảnh sát và giải quyết quy chế chính trị của Kosovo trên cơ sở các thoả thuận đã đạt được ở Rambuie’te.
Về thực chất thì Milosevich đã buộc phải trở lại điểm xuất phát. Ông ta bị mất nhiều hơn những gì đã thoả thuận ở Rambuie’te. Nhờ có chiến tranh ông ta đã đạt được mục tiêu duy nhất: loại khỏi vũ đài chính trị tất cả những người đối lập và đối thủ trong nước bằng cái giá của hoang tàn đổ nát và có sự cô lập hoàn toàn trên trường quốc tế. Tôi cho rằng đây là một trong những nhà chính trị khả ố nhất mà tôi từng biết.
Tuy nhiên, trong cuộc xung đột Kosovo đã xuất hiện những xu hướng chính trị tồi tệ nhất của châu Âu hiện đại: ví dụ như loại tiêu chuẩn nước đôi. Người ta khẳng định nhân quyền cao hơn chủ quyền, nghĩa là quyền con người cao hơn quyền lợi của từng quốc gia riêng lẻ. Nhưng khi xâm phạm quyền của một quốc gia, các ngài đã vi phạm một cách đương nhiên thô bạo quyền của các công dân thuộc quốc gia này- trước hết là quyền được đảm bảo an mình. Trong chiến tranh có hàng nghìn người Nam Tư bị đau khổ? Lấy cái cân nào mà cân đong quyền của người Serbi ở Kosovo và người Albani ở Kosovo? Đúng dưới chính quyền Milosevich người Anbani bị đàn áp dã man, bị buộc phải rời bỏ quê hương mình. Điều đó bây giờ lại xảy ra với người Serbi. Khác nhau chỉ có một: trong trường hợp trên thì kẻ tiến hành đàn áp là quân đội Nam Tư, còn bây giờ là quân đội giải phóng Kosovo KLA. Đây chính là vấn đề hiệu quả của chiến dịch quân sự.
Và đây là điều cuối cùng. Đêm mùng 4 tháng Sáu, tôi đã phải quyết định có nên đồng ý với kế hoạch của các nhà quân sự về việc có nên ném một số quân đổ bộ đến chiếm sân bay Pristina, thủ phủ Kosovo? Mọi tài liệu đã được ký giữa quân Nga và NATO. trong đó có thoả thuận: Các lực lượng quân đội giữ gìn hoà bình đồng loạt, trong cùng một thời gian sẽ tiếp quản các vị trí được phân công. Liệu có cần ném quân chiếm trước sân bay Pristina không?
Tôi cứ phân vân mãi. Quá nguy hiểm. Lúc này cần gì phải phô trương lòng dũng cảm, hung hổ vung nắm đấm sau khi đã tàn cuộc ẩu đả.
Tuy nhiên trong bối cảnh dư luận xã hội châu Âu hoàn toàn không đếm xỉa đến thái độ và lập trường của chúng ta, tôi quyết định nước Nga nhất thiết phải làm một việc coi như cử chỉ cuối cùng, dẫu nó chả có một ý nghĩa quân sự nào hết.
Vấn đề không phải là những thắng lợi hay những thất bại ngoại giao cụ thể nào. Vấn đề là ở chỗ ta sẽ thắng bàn quyết định - Nga không thể để người ta thắng trong khía cạnh tinh thần, không cho ai chia rẽ nội bộ mình, không để bị lôi kéo vào cuộc chiến.
Cử chỉ tháng lợi này thể hiện trước toàn thể châu Âu và thế giới. ngay trước mũi một tập đoàn quân sự hùng mạnh của NATO.
Một trang bi thảm của lịch sử hiện đại đã được lật qua. Tên lửa và bom đã ngừng rơi trên đất nước Nam Tư. Liệu có được lâu không.
Cách chức Primakov
Vào khoảng tháng giêng năm 1999, Quỹ “Dư luận xã hội” tiến hành một cuộc điều tra xã hội học thú vị: ai trong số các nhà lãnh đạo nước Nga trong thế kỷ 20 có ảnh hưởng lớn nhất đến vận mệnh đất nước? Kết quả hoàn toàn gây thất vọng: đứng thứ nhất là Breznev, thứ hai là Stalin, thứ ba là Lenin.
Tôi cố hiểu lô gích của những người đã trả lời. Chưa hẳn là thời gian gần đây trong thế giới quan của mọi người đã xảy ra một bước thụt lùi ghê gớm đến như vậy về phía sau, về với hệ tư tưởng cộng sản.
Vấn đề là ở chỗ khác - suốt thời gian qua, đặc biệt là năm vừa qua, sau khủng hoảng mùa thu 1998 xã hội bùng lên khát vọng ổn định, không muốn bất kỳ mọt sự thay đổi nào nữa.
Trong bối cảnh Tổng thống đang cố đẩy nhanh cải cách, làm căng thẳng quá trình chính trị, thì Thủ tướng được đánh giá là nhân tố cơ bản của ổn định bên ngoài và sự bình yên.
Chính điều đó đáp ứng được đòi hỏi chủ yếu của quần chúng: “Hãy để chúng tôi yên!”
Liệu tôi có quyền đứng ngoài cuộc không? Liệu tôi có quyền cho phép Primakov cứ nhẹ nhàng nắm lấy sáng kiến chính trị rồi đưa đất nước quay trở lại chủ nghĩa xã hội, trở lại cái ngày hôm qua lịch sử? Liệu điều đó có lợi cho nước Nga không?
Tôi tin tưởng sâu sắc rằng không, tôi không có quyền đó. Tôi không có quyền cả về mặt đạo đức, chính trị lẫn tình người.
Chúng ta đã cực kỳ vất vả mới lôi được đất nước này, dân tộc này ra khỏi chủ nghĩa xã hội, ra khỏi cảnh xếp hàng và thiếu thốn, khỏi cảnh run rẩy trước các cấp uỷ Đảng, và bây giờ bằng một cái phẩy tay tất cả quay trở lại thì thật là một tội ác thật sự.
Buổi trao đổi khó chịu đầu tiên giữa tôi và Evgeni Maximovich xảy ra vào tháng giêng. Primakov đề nghị Duma thảo luận một kế hoạch nào đấy về một giải pháp chính trị cho năm tới, trước bầu cử. Thực chất kế hoạch đó là gì?
Tổng thống có trách nhiệm không được giải tán Duma quốc gia và chính phủ. Duma chấm dứt việc luận tội Tổng thống và không nêu vấn đề bất tín nhiệm Chính phủ. Chính phủ không có quyền đưa ra Duma xem xét vấn đề tự bất tín nhiệm (trong Hiến pháp có điểm này).
Nội dung của thoả thuận này và tất cả các điểm chủ yếu trong đó đều đã quá quen thuộc đối với tôi.
Đó là đề cương của bản thoả thuận nổi tiếng được soạn thảo hồi mùa thu năm 1998 khi Duma xem xét đề nghị Chernomưrdin làm Thủ tướng thay Kirienko. Nhưng Chernomưrdin đã bị Duma “quẳng đi” và văn bản này, về ý nghĩa chính trị đã bị chết yểu từ tháng 9.
Tại sao Primakov lại quyết định đưa trở lại vấn đề này? Xét theo quan điểm lô gích thì hầu như mọi việc đều trôi chảy: Duma đang chuẩn bị tiến hành thủ tục luận tội Tổng thống, còn Tổng thống thì ốm đau, bệnh tật - tất cả những chi tiết đó cho thấy quá trình chính trị cần phải có đòn bẩy nào đó.
Nhưng chính quyền không phải là phép tính số học, và cũng không phải là bộ ghép hình trẻ con. Đó là một cơ thể sống, trong đó tất cả đều thay đổi từng tuần lễ, đôi khi từng ngày. Nếu như hồi tháng 9 năm 1998 trong đợt xem xét Chernomưrdin, cái “thoả thuận về không tấn công lẫn nhau” theo cách nói của báo chí, là một sự nhượng bộ thì trong tháng giêng năm 1999 này nó là sự đầu hàng hoàn toàn của chính quyền Tổng thống.
Cùng với bức thư về thoả thuận chính trị, Primakov đã thảo luận với Chủ tịch Duma quốc gia Genadi Seleznev một dự luật về các đảm bảo dành cho Tổng thống sau khi kết thúc nhiệm kỳ. Hoá ra tôi cẩu xin cái gì đó cho mình. Nếu các ngài muốn thông qua dự luật đó thì xin mời cứ việc. Thái độ, lập trường của tôi là như vậy. Nhưng sao lại phải hạn chế quyền hành? Với cái kiểu một sự kết hợp như vậy dự luật đó xem ra không chỉ đơn thuần gây thiệt hại mà là một sự chèn ép trực tiếp đối với tôi một Tổng thống đương nhiệm.
Primakov vào thăm tôi ở bệnh viện mang theo văn bản trên. Tôi hỏi:
- Evgeni Maximovich, làm sao mà Ngài có thể mang một văn bản đòi cắt xén bao nhiêu quyền hành của Tổng thống ra bàn với Duma và Hội đồng Liên bang mà thậm chí lại không cho tôi hay, không trao đổi gì với tôi? Phải hiểu tất cả những cái này như thế nào đây?
Primakov lúng túng, tìm cách thanh minh:
- Thưa Boris Nicolaevich, đây chính là tôi đã hành động vì lợi ích của Ngài, lợi ích của toàn xã hội, lợi ích quốc gia. Tôi xin lôi vì không thoả thuận trước với Ngài, tôi sẽ lập tức thu hồi văn bản này lại...
Cuộc trao đổi không hề thú vị chút nào, nhưng thật cần thiết. Khi trở ra, Primakov nói phứa với các trợ lý của tôi rằng hình như Boris Nicolaevich không hiểu đúng ông ta.
Primakov ngồi để chiếc cặp bằng da trên hai đầu gối. Loại cặp da nhỏ ấy tôi nhớ lắm: các cán bộ lãnh đạo của Đảng, trong đó có các Uỷ viên Trung ương Đảng cộng sản Liên Xô, dùng để cất các giấy tờ quan trọng nhất vì với vị thế của mình họ không tiện xách theo những chiếc cặp to. Primakov rõ là muốn mở chiếc cặp, trình bầy về nội dung bản thoả thuận chính trị, nhưng tôi không cho ông ta cơ hội làm việc đó, và ông ta cứ ngồi như vậy trong suốt cuộc nói chuyện với chiếc cặp da trên hai đầu gối. Tôi thậm chí cảm thấy có phần thương hại ông ta.
Toàn bộ giai thoại này nói chung không có cái gì quan trọng. Hoàn toàn có thể những ý định của Primakov là chân thành. Nhưng sự việc lại cho tôi cái cớ để suy nghĩ đến vấn đề hoàn toàn khác: các cơ sở của Hiến pháp có thể bị xói mòn. cuộc cải cách chính quyền từ nền Cộng hoà Tổng thống sang nền Cộng hoà Nghị viện có thể xảy ra một cách lặng lẽ. Tôi vẫn coi Primakov là vị Thủ tướng “của mình” và nhớ rất rõ chúng tôi đã mất bao nhiêu sức lực mới thuyết phục được ông ta đảm nhận chiếc ghế này.
Nhưng, như tôi đã nói, mấy tháng qua bầu không khí chính trị trong nước đã thay đổi về cơ bản.
Trên tất cả các cương vị công tác của mình Primakov đặc biệt trung thành với tôi. Rất lịch lãm, ân cần, chu đáo và gần gũi. Trong dội ngũ các nhà chính trị trẻ tuổi bước vào chính trường sau năm 1991, tôi với ông ta là những lão làng thực thụ, những “đại gia” bắt đầu sự nghiệp chính trị từ thời Xô-viết. Ông ta luôn nhận thức rõ điều này. Không bao giờ gây xung đột. Giữ khoảng cách với cuộc dấu đá quyền lực ở Kremli, với mọi biến động ở hậu trường. Làm việc lâu trong Cơ quan Tình báo Đối ngoại ở Yasenevo, sau đó ở Bộ Ngoại giao trên Quảng trường Smolnưi, bình tĩnh, biết chăm lo vun vén đến danh tiếng của mình, một nhà chuyên môn thực sự. Ông ta biết rằng tôi đánh giá cao ông ta chính vì điều đó. Chính những phẩm chất, kinh nghiệm và hiểu biết là yếu tố quyết định để tôi bổ nhiệm ông ta làm Thủ tướng.
Vì sao tôi đề cập một cách chi tiết về những chuyện này? Tôi muốn bạn đọc hiểu được nỗi uẩn khúc rất khó lý giải trong quan hệ của chúng tôi: bởi vì khi bổ nhiệm Evgeni Maximovich làm Thủ tướng Chính phủ, tôi đâu có nghĩ rằng chỉ vài tháng sau giữa chúng tôi sự không hiểu nhau đã trở thành một bức tường ngăn cách.
Điều thật là nghịch lý: Một Primakov “nhún nhường” và “đoàn kết” dần dần lại trở thành một nhân tố chủ yếu gây lo sợ đối với phần lớn giới kinh doanh tức là giai cấp trung lưu, đối với các phương tiện thông tin đại chúng, đối với nhiều nhà chính trị và cả các phe nhóm đại biểu trong Duma Quốc gia.
Muốn hay không, Evgeni Maximovich đã tập hợp xung quanh mình các lực lượng phản đối kinh tế thị trường, chống tự do hóa, tấn công quyền tự do ngôn luận và điều đó không thể không làm cho các nhà báo lo lắng.
Đặc biệt ấn tượng là trận Primakov xỉ vả Đài truyền hình Nga. Triệu tập hẳn một tập thể các nhà báo, ông ta đã mắng nhiếc họ suốt cả một tiếng đồng hồ, moi móc ra nào là các sai lầm, nào là giọng điệu không thể chấp nhận được, điều gì có thể và điều gì không được nói về Chính phủ.
Tôi nhớ trong một cuộc gặp, khi ông ta hết lần này đến lần khác chửi bới các nhà báo, tôi đã chân thành khuyên ông ta:
- Evgeni Maximovich, đừng để ý đến điều đó, không ai có thể làm chúng ta bất hoà, chúng ta đã thoả thuận với nhau thế nào nhỉ, cùng nhau làm việc đến năm 2000, đúng không?
- Đúng vậy - ông ta trả lời.
Suy nghĩ một phút ông ta bỗng đề nghị:
- Thưa Boris Nicolaevich, ngay bây giờ ta gọi một nhóm phóng viên truyền hình đến. và Ngài hãy nhắc lại những lời đó để cho tất cả cùng nghe.
Một lúc sau các phóng viên vô tuyến truyền hình được mời vào phòng và tôi đã nhấn mạnh từng từ:
- Quan điểm của tôi là: tôi làm việc đến kỳ bầu củ năm 2000. Quan điểm của Thủ tướng là: ông ấy làm việc đến kỳ bầu cử Tổng thống mới.
Tôi tiếp tục chìa tay cho ông ta, muốn cho mọi người cùng thấy rằng chúng tôi cùng một đội hình, cùng theo đuổi một sự nghiệp, cùng làm một việc.
Tôi nói, nhưng Primakov không nghe tôi, ông ta không thể hay không muốn nghe, thì tôi cũng không biết. Đôi khi tôi rất muốn nhắc ông ta “Evgeni Maximovich, hãy tỉnh ngộ lại đi! Quanh ta bây giờ là một đất nước khác rồi?”. Nhưng tôi ngại ông ta sẽ giận, nghĩ rằng bị sỉ nhục.
Cũng có thể đây là một sai lầm của tôi.
Mùa xuân năm 1999 đó còn xảy ra một sự kiện đáng nhớ nữa trong dời sống xã hội của chúng ta. Trong một cuộc họp Chính phủ. Bộ trưởng Tư pháp Pavel Krasheninikov báo cáo về vấn đề ân xá. Pavel Krasheninikov cho rằng đợt ân xá sắp tới vào tháng 5, theo truyền thống sẽ miễn trách nhiệm hình sự cho những dối tượng không bị mắc các “trọng tội”. Tổng số người được trả tự do sẽ là chín mươi tư ngàn. Bỗng nhiêu Evgeni Maximovich ngắt lời Bộ trưởng Bộ Tư pháp: “Đây là một biểu hiện nhân đạo, rất đúng - ông ta nói - Nhưng điều đó còn cần thiết là để dành chỗ cho số người sẽ bị bắt giam về các tội phạm kinh tế”.
Chắc mọi người đều nhớ câu này. Mùa xuân ấy các công dân Nga lũ lượt xách va ly rời bỏ Tổ quốc. Đã quá rõ là ngài Thủ tướng nổi tiếng được lòng dân đang có tham vọng trở thành lãnh tụ toàn dân lại đang sống trong cảnh trói buộc bởi các khuôn mẫu Xô-viết.
Tôi thực sự đau lòng. Đó không phải là lỗi lầm, mà là bi kịch của Primakov. Evgeni Maximovich không chỉ tự dồn mình mà dồn tất cả chúng ta vào ngõ cụt.
Trong nước đã xảy ra các quá trình bất ổn. Đã khởi tố nhiều vụ án hình sự khó hiểu. Những người dân vô cớ bị bắt giam. Một số nhân viên các cơ quan đặc biệt trong lúc thẩm vấn và lục soát, khám xét các nhà doanh nghiệp đã không giấu giếm rằng: sắp tới sẽ còn những đòn phục thù cho những năm tháng vừa qua. Gần như toàn bộ giới kinh doanh và doanh nhân cao cấp Nga sống trong đau buồn và thất vọng về tương lai của mình. Tình hình đó đe doạ đất nước sẽ bị chia rẽ trong vấn đề cơ bản nhất, đó là vấn đề cải cách kinh tế.
Cuộc khủng hoảng Kosovo đã làm cho tinh thần chống phương Tây trong xã hội tăng lên, và Primakov hoàn toàn có thể tập hợp được các nhà chính trị luôn mơ tưởng đến sự cô lập mới của nước Nga, đến một cuộc “chiến tranh lạnh” mới.
Nếu tiếp tục để Primakov lại trong chính quyền sẽ xảy ra sự phân chia trong xã hội thành hai phe đối địch sâu sắc. Đó là một xu hướng nguy hiểm.
Việc kéo dài quá trình này, trở lại các phương pháp lãnh đạo thời Xô-viết có thể sẽ biến việc cách chức Primakov thành xung đột thật sự.
Điều hoàn toàn rõ ràng là tôi không thể chờ đến mùa thu hoặc đến năm 2000 như tôi đã trù tính trước đây. Không thể được.
Tháng 3 tôi bổ nhiệm Alexandr Volosin thay Nicolai Bordiuza làm Chánh Văn phòng Tổng thống.
Quyết định cử Volosin giữ cương vị này đã chín muồi hơn một tháng trước đó. Anh ta làm việc đã lâu trong Văn phòng và một năm rưỡi trở lại đây làm Phó Chánh Văn phòng phụ trách các vấn đề kinh tế. Trước đây, tôi chưa biết anh ta mấy, chỉ đọc qua những báo cáo kinh tế do anh ta soạn gửi riêng cho tôi. Mấy tháng gần đây chúng tôi gặp nhau hầu như hàng ngày.
Volosin chịu trách nhiệm mảng kinh tế trong Thông điệp Liên bang của Tổng thống gửi Quốc hội. Tất nhiên trong quá trình thực hiện công việc phức tạp này nảy sinh biết bao câu hỏi. Tôi hỏi các cộng sự và họ hỏi lại tôi.
Trong các buổi làm việc tôi thường thảo luận kỹ với Volosin xem cần chú trọng khái quát vấn đề gì, còn vấn đề gì phải rất chi tiết. Tôi thấy ưng cái cách anh ta trình bày vấn đề một cách điềm đạm, hơi khô khan, cách anh ta diễn đạt, biểu lộ quan điểm có các luận cứ chứng minh, cách tranh luận ôn tồn, không gay gắt. Volosin thuộc thế hệ các nhà chính trị tuổi hơn bốn mươi, bước vào chính trường không phải để làm chính trị và danh vọng. Những thứ đó họ đâu có cần. Bất cứ ai trong số họ (có lẽ Volosin hơn ai hết) lúc nào cũng sẵn sàng trở lại cuộc sống lặng lẽ đời thường của mình. Không, họ tham gia chính trường là muốn làm cho chính quyền mạnh hơn, hiệu quả hơn. Họ làm chính trị cốt để chứng minh cho tất cả, trong đó có chính bản thân họ, rằng nước Nga sẽ trở nên một đất nước văn minh và dân chủ.
Bề ngoài Volosin giống như một bác học mang nét đặc trưng của một quan chức văn phòng. Khuôn mặt không biểu cảm của một con người kín đáo. Nói năng nhỏ nhẹ, khẽ khàng. Nhưng Alexandr Stalevich lại trở thành một người hoàn toàn bình thường, sôi nổi, một người đối thoại thông minh, sắc sảo một khi ta đã gần gũi anh ta.
Tôi thường dậy sớm, vào bốn hoặc năm giờ sáng. Sau một chầu nước chè tôi lên phòng làm việc ở tầng hai, nơi để bàn làm việc có các tài liệu khẩn cấp. Tôi cầm một bản lên xem, đó là nội dung Thông điệp Liên bang. Tôi đọc cho tới chỗ không vừa ý.
Nhấc máy điện thoại “liên lạc đặc biệt” yêu cầu nối máy với Volosin. Vài giây sau có tiếng nhân viên tổng đài:
- Thưa Boris Nicolaevich, Volosin đang cầm máy, liên lạc công khai.
“Công khai”, nghĩa là không mã hoá. Vấn đề là chỗ ở Volosin đang sống ở căn hộ trong một ngôi nhà bình thường trên đại lộ Lenin, đường liên lạc đặc biệt không mắc tới chỗ đó, cho nên tôi liên lạc với anh ta qua bưu điện thành phố. (Vì phải trao đổi với Volosin những vấn đề bí mật nên ít lâu sau vấn đề mới được giải quyết. Các chuyên gia của FAPSI mang đến đặt ở phòng anh ta một cái hòm đặc biệt. Volosin không được hài lòng lắm vì cái hòm chiếm đến một nửa gian phòng chín mét vuông).
Dần dần qua những lần trao đổi khác nhau giữa tôi và anh ta xuất hiện mối quan hệ đặc biệt, rất tình người. Khi tôi hiểu đã đến lúc thay người điều hành Văn phòng Tổng thống thì ứng cử viên duy nhất là Volosin.
Sự thật là trước khi ký sắc lệnh bổ nhiệm Volosin tôi có gọi cho hai cựu Chánh Văn phòng Tổng thống của tôi là Chubais và Yumasev đến hỏi xem họ đánh giá thế nào về Volosin. Đây là những người hiểu biết rất rõ công việc này, biết chính xác trên cương vị này cần có những phẩm chất gì. Cả hai đều hoàn toàn ủng hộ phương án của tôi. Khi Primakov biết về quyết định này, ông ta rất buồn, thậm chí giận tôi. Về sau, không kìm được nữa ông ta hỏi tôi:
- Thưa Boris Nicolaevich, vì sao Ngài sa thải Bordiuza?
Tôi trả lời:
- Anh ta không làm nổi.
Có điều tôi bảo Volosin đích thân báo cáo cho Primakov biết việc bổ nhiệm anh ta và cách chức Bordiuza. Volosin gọi điện cho Primakov:
- Evgeni Maximovich, tôi là Volosin. Từ ngày hôm nay, Tổng thống đã bổ nhiệm tôi làm Chánh Văn phòng Tổng thống.
Điều đó, tôi nhắc lại một lần nữa, đã làm Primakov rất buồn bực. Ngay từ buổi đầu quan hệ của họ đã không được ổn. Volosin là một người hoàn toàn xa lạ với Thủ tướng.
Nước Nga - đất nước của những người đầy nhạy cảm. Chúng ta đã được sinh ra như thế, biết làm sao. Trong chính trị những sắc thái cảm xúc và tinh thần của con người lắm khi xoắn kết với nhau một cách kỳ cục. Thí dụ, một người cầm quyền ở nước Nga thường xuyên bị phê phán gay gắt, nhiều khi bị oán giận vô cớ dù cho người đó giữ lập trường chính trị nào. Mặt khác, chính người lãnh đạo đất nước (trong trường hợp này là Thủ tướng) ở nước Nga lại trở thành một trung tâm chính trị hùng mạnh đoàn kết các lực lượng khác nhau nhất. Với nửa năm làm Thủ tướng chắc hẳn Evgeni Maximovich đã cảm nhận được xu hướng đó, cảm nhận được viễn cảnh chính trị của mình với tư cách Thủ tướng Chính phủ có thể tham gia tranh cử Tổng thống năm 2000 với vai trò thủ lĩnh một phong trào xã hội nào đó.
Nhưng xu hướng này hoàn toàn không làm tôi vừa ý. Với tất cả sự trung thực, đúng đắn của mình, thậm chí trung thành với Tổng thống, Primakov dứt khoát không thể là vị Thủ tướng bước ra tranh cử Tổng thống năm 2000. Theo ý tôi vai trò này nước Nga cần dành cho một con người với cá tính trì tuệ hoàn toàn khác, thuộc thế hệ khác.
Dẫu muốn hay không thì Primakov đã tập hợp quá nhiều sắc đỏ cho cái cơ sở chính trị của mình.
Còn việc cách chức Primakov xảy ra khá nhanh và dứt khoát thì những người có lỗi chính là những người đã sốt sắng xây dựng nhũng pháo đài chính trị nào đó ngăn cách giữa Thủ tướng với Tổng thống.
Ngay từ ngày 19 tháng 8, Ziuganov đã kêu gọi sử dụng các uỷ ban bãi công và các cuộc biểu tình của quần chúng để bảo vệ Chính phủ (tuy các cuộc gặp tư vấn giữa Primakov với lãnh đạo Đảng cộng sản Liên bang Nga diễn ra thường xuyên nhưng tôi không hỏi gì Evgeni Maximovich tức là tôi đã không can thiệp vào chuyện này). Vậy là, những người cộng sản lập kế hoạch gây ra một hiệp nữa cho cuộc đấu chính trị vào tháng 5 - vòng bỏ phiếu quyết định ở Duma luận tội Tổng thống. Uỷ ban công tác về luận tội đã làm việc suốt hơn một năm qua. Có năm khoản buộc tội: ngoài tội “diệt chủng dân tội Nga” tôi đã nhắc ở trên còn có tội làm tan rã quân đội, sự kiện năm 1993, Hiệp ước Belovez và thành lập Cộng đồng các Quốc gia độc lập SNG, chiến tranh Chesnia.
Chính là những người cộng sản đã chọn đúng thời điểm cho cuộc bỏ phiếu vào tháng 5. Có thể họ cho rằng một vị Tổng thống đang bị xem xét luận tội, tính mạng chính trị treo trên sợi tóc bất định làm sao dám cách chức Thủ tướng Chính phủ. Cũng có thể họ muốn hích mạnh hơn cho Tổng thống xung đột với Chính phủ, kêu gọi quần chúng nổi loạn để cuối cùng ép Hội đồng Liên bang tấn công tôi. Nhưng dù có như thế hay không thì chính việc luận tội ở Duma đã đẩy nhanh việc cách chức Primakov. Bởi vì với tôi bây giờ vấn đề còn lại thực sự đơn giản: sa thải Primakov trước hay sau khi Duma bỏ phiếu.
Một bộ phận đáng kể các trợ lý của tôi trong Văn phòng Tổng thống không tán thành cách chức Primakov trước cuộc bỏ phiếu. Lý lẽ của họ thật đơn giản: sau khi cách chức Primakov, việc luận tội là không tránh khỏi. Hơn nữa, Tổng thống tự dấn thân vào thủ tục luận tội: sau khi giải tán Chính phủ thân cộng sản thì cánh tả trong Duma bằng bất cứ giá nào cũng tập hợp lại để gỡ gạc thất bại chính trị.
Tôi nhận định lại khác.
Nước cờ quyết đoán, bất ngờ, tấn công bao giờ cũng áp đảo và vô hiệu hoá đối phương. Hơn nữa, xem ra nó phải hoàn toàn phi lô gích và bất thường, không tiên đoán được. Trong cả quãng đời làm Tổng thống, tôi đã nghiệm thấy điều này là đúng.
Nếu theo lập trường chờ đợi thì không chỉ nguy hiểm trong lĩnh vực tâm lý. Nếu cuộc bỏ phiếu ở Duma đạt kết quả và các thủ tục phế truất bắt đầu thì trong trạng thái bất định tôi sẽ rất khó cách chức Primakov. Các đại biểu Duma Quốc gia biết rõ điều đó không kém gì tôi.
Vài ngày sau cuộc bỏ phiếu Duma, một cuộc họp Hội đồng Liên bang đã được sắp xếp vào 17 tháng 5 để thông qua một Nghị quyết đặc biệt ủng hộ Chính phủ. Theo đánh giá của tôi, có tới một đa số áp đảo các thượng nghị sĩ, khoảng 120-130 người đã sẵn sàng ủng hộ Thủ tướng.
Bỏ phiếu ở Duma luận tội Tổng thống, sự ủng hộ của Hội đồng Liên bang đối với một Chính phủ. Một tình thế như vậy sẽ củng cố rất mạnh đến vị thế của Evgeni Maximovich. Còn đây là điều cuối cùng: sự tồn tại trên vũ đài chính trị một nhân vật chính trị nặng ký như Primakov, cả về mặt tâm lý và cả trực tiếp thông qua các quan hệ, các thoả thuận khác nhau sẽ tác động rất mạnh đến các đại biểu. Dẫu cho tôi có quan hệ tốt đến mức nào đối với Evgeni Maximovich, tôi cũng không có quyền mạo hiểm với tương lai của đất nước.
Việc cách chức Primakov thực tế đã được quyết định dứt khoát từ giữa tháng 4.
Bước đầu tiên là bổ nhiệm Sergei Stepasin làm Phó thủ tướng.
Theo Hiến pháp thì quyền Thủ tướng chỉ có thể là người đương chức Phó thủ tướng. Không ai trong số Phó thủ tướng của Primakov làm tôi vừa ý.
Evgeni Maximovich đối xử với Bộ trưởng Bộ Nội vụ Sergei Stepasin nhẹ nhàng, mềm dẻo, người duy nhất trong Chính phủ được Thủ tướng xưng hô “anh - tôi”. Evgeni Maximovich cho rằng Stepasin không nguy hiểm với ông ta nên đã đồng ý bổ nhiệm Stepasin.
Từ lúc này trên báo chí người ta bắt đầu bàn tán, tranh luận xem ai được Tổng thống chấm định kế nhiệm Primakov: nhà kinh tế Acsenenko hay ông Bộ trưởng Nội vụ Stepasin.
Sự chờ đợi những thay đổi đang lan toả khắp nơi. Người ta đang chờ đợi một cái gì đó. Còn tôi cũng quyết định cùng tham gia trò chơi để kích thích thêm sự chờ đợi. Trong một cuộc họp thường kỳ ở Kremli (đó là cuộc họp của Uỷ ban chuẩn bị đón thiên niên kỷ thứ ba), giữa bài phát biểu tôi bỗng ngừng lời và yêu cầu Stepasin chuyển chỗ sang ngồi cạnh tôi phía tay phải. Trước ống kính máy quay truyền hình là một cảnh rất lạ mắt, khó hiểu đối với nhiều người, nhưng rất quan trọng trong lúc đó là thủ tục chuyển chỗ của Sergei Vadimovich từ ghế này sang ghế khác gần tôi hơn.
Hồi đó còn cả nỗi ấm ức bị dồn tụ lâu ngày, do một nguyên nhân đơn giản: tôi chưa quyết định ai sẽ làm Thủ tướng tiếp theo và chưa thể quyết định được cho đến ngày cuối cùng.
Tôi không thể trao đổi, thảo luận với ai, trong khi phải quyết định bất ngờ và cái chính là phải hết sức chính xác.
Nghịch lý cơ bản là ở chỗ tôi đã chọn rồi.
Đó là Vladimir Putin, Giám đốc Cơ quan an ninh Liên bang. Nhưng đặt anh ta lên ghế Thủ tướng thì tôi chưa thể, hãy còn quá sớm.
Ngày 12 tháng 5, một ngày nắng đẹp, tôi đến Kremli làm việc. Chúng tôi ăn sáng cùng nhau như mọi khi. Tôi nghĩ: Hôm nay vợ tôi ở nhà mở vô tuyến và sẽ nghe tin Primakov bị cách chức.
Ra đến cửa, nhìn vào mắt bà ấy, tôi bỗng nhủ thầm: bà đừng lo lắng gì. Đừng có xúc động. Tất cả sẽ ổn thôi.
Cuộc chia tay với Primakov cực kỳ ngắn ngủi. Tôi thông báo ông ta đã bị cách chức và nói tôi cảm ơn ông ta về công việc vừa qua.
Primakov chậm chạp nói:
- Tôi xin chấp hành quyết định của Ngài. Theo Hiến pháp, Ngài có quyền làm điều này, nhưng tôi cho rằng đây là một sai lầm.
Tôi nhìn lại Evgeni Maximovich một lần nữa. Tiếc thật. Tiếc quá.
Đây là một cuộc bãi chức xứng đáng nhất trong tất cả các cuộc bãi chức tôi đã chứng kiến. Xét về ý nghĩa chính trị đây là một Thủ tướng rất mạnh. Một nhân cách lớn, rất lớn.
Primakov lui ra, bước nặng nề, mắt nhìn xuống.
Tôi cho mời Stepasin vào phòng.
Thời gian trôi đi, nhưng không có gì thay đổi trong nhận định trước đây của tôi. Mặc cho bao nhiêu thời khắc khó khăn khác nhau trong quan hệ của chúng tôi, tôi tiếp tục đối xử với Evgeni Maximovich với một lòng kính trọng lớn lao.
Tôi rất mừng vì giờ đây chúng tôi có thể không cần để tâm đến việc ai trong chúng tôi ở phía nào của chiến tuyến chính trị. Bây giờ chúng tôi cùng nhau mừng cho Tổng thống mới, hồi hộp theo dõi nhường bước đi đầu tiên của anh ta.
Nếu muốn có thể cùng nhau đi câu cá. Mặc dù lúc đó, ngày 12 tháng 5 khó mà mường tượng được.

[phongvan]

Nước cờ Thủ tướng

Việc thăm dò uy tín luôn là “người bạn đồng hành” với toàn bộ đường công danh sự nghiệp chính trị của tôi. Tôi còn nhớ rất rõ là người ta đã “đếm đầu người” thế nào trong hội trường rộng mênh mông của Cung Đại hội và một viện sĩ toán học lăm lăm giấy, bút trong tay đi dọc các hàng ghế trong hội trường nơi diễn ra Đại hội đại biểu nhân dân Liên Xô thời Gorbachov. Đó là khi người ta bầu tôi là đại biểu Xô-viết Tối cao vào năm 1989, mà Bộ Chính trị thì hoàn toàn không muốn điều này.
Tôi còn nhở người ta khao khát truất quyền tôi tại Xô-viết Tối cao Liên bang Nga thời Khasbulatov. Khi đó người ta cố gắng giải thích rằng tôi không còn được tín nhiệm và định cho nghỉ hưu hồi mùa xuân 1993. Cả hội trường ồn lên. Những con mắt của các đại biểu như mọi khi lại ánh lên sự kinh ngạc: “bần cùng hoá nhân dân”, “làm tan tác nước Nga”. Hàng bao năm nay: vẫn mỗi chuyện ấy.
Tôi lúc nào cũng tin rằng điều này cũng là dân chủ.
Đùng một cái, vào đúng thời điểm cuối sự nghiệp chính trị của tôi thì diễn ra cái gọi là “bỏ phiếu bất tín nhiệm”. Những người cộng sản đã mất bao nhiêu năm để đi đến quyết định này? Gần bảy năm. Hay là sáu năm nhỉ? Tôi không biết tính từ thời điểm nào. Tôi còn nhớ là đã có những nỗ lực không ngừng muốn loại bỏ tôi đã xuất hiện rất sớm, ngay từ năm 1991. Có điều lạ là cả họ, cả tôi đều quá hiểu rằng chuyện này chẳng giải quyết được vấn đề gì cả. Đó chỉ là vở kịch. Nhưng đồng thời...
Nhưng đồng thời ở nước Nga mọi người đều có đầu óc tư duy theo biểu tượng. Bất tín nhiệm - đó là biểu tượng mà những người cộng sản bao năm trông chờ tới kết cục cuối cùng của thời đại Yeltsin. Một kết thúc bắt buộc. Trước hạn định. Dù chỉ một tháng, nhưng nhất định phải sớm hơn hạn định. Vì cái biểu tượng ấy, vì cuộc trình diễn chính trị thường kỳ mà người ta đang tiến hành bao công việc đầy căng thẳng. Thủ tục bỏ phiếu bất tín nhiệm là thủ tục mang tính pháp lý thực chất đó là một phiên toà. Kết án tôi là những người chưa bao giờ có những quyết định chính trị lớn. Vậy mà hôm nay số phận Tổng thống Nga lại nằm trong tay họ. Dù việc bỏ phiếu là phải theo danh sách, nhưng quyết định này lại chẳng có tên tuổi gì cả: hàng trăm đại biểu núp sau lưng nhau, trong những con số chạy nhoáng nhoáng trên màn hình không có những khuôn mặt, những cặp mắt, những giọng nói sống động. Chỉ đơn thuần là cơ chế của mưu đồ chính trị, một cơ chế tồn tại đời đời như chính cuộc sống, lôi kéo về phía mình những ai dao động và do dự.
Hàng bao năm nay tôi phải gánh trách nhiệm nặng nề trước mọi việc và trước tất cả mọi người đến mức thêm một lá phiếu ủng hộ cũng không thể và sẽ không thay đổi được kết quả trong toàn bộ tiểu sử của tôi.
Thôi thì đành vậy, thử xem những con số nào sẽ hiện lên trên chiếc màn hình màu xanh lục đó?
Đối đầu với Quốc hội, với những nhà làm luật là nỗi đau đớn - không chỉ đối với tôi, mà là với toàn thể đất nước. Vì thế, kết quả cuộc bầu cử Quốc hội là rất quan trọng ở thời điểm hiện nay, năm 1999 này, không kém so với bầu cử Tổng thống. Kết cục Quốc hội cũng cần phải đại diện cho những lợi ích xã hội thực tế.
Mọi người đều hiểu rằng những người cộng sản này không phải là chủ nhân đất nước, họ không có được sự ủng hộ trong xã hội, không có ý chí chính trị, không có tiềm lực trí tuệ. Vậy mà họ vẫn thành công trong việc tập hợp một bộ phận nhân dân, những người không thể tìm được cho mình cuộc sống mới và đang rơi vào tâm trạng bị bức bách, bất ổn.
Nhờ “sự đoàn kết chống kẻ thù”, sự đoàn kết những con người yếu đuối, cùng quẫn, mất lòng tin vào bản thân và cuộc sống của mình, từ trước năm 1999 những người cộng sản đã tạo được một đa số ổn định trong Quốc hội ủng hộ. Một bộ phận khác có tư duy lành mạnh, ít nhiều có biểu hiện tích cực trong xã hội thì bị tan rã ra từng mảnh. Họ không tìm thấy người lãnh đạo của mình.
Chubais, Nemtsov, Kirienko, Hacamada, về thực chất chưa thể trở thành những nhà lãnh đạo thực sự. Họ là các nhà kỹ trị, quản lý, chuyên gia. Thế hệ trẻ các chính trị gia không có nhân vật nào đại diện chung cho toàn xã hội, có khả năng đoàn kết được tất cả các thành phần xã hội. Có lẽ ai đó trong số họ có thể trở thành biểu tượng của thế hệ mới, trở thành nhà lãnh đạo của giới sinh viên, thanh niên, của các cô, cậu trong thời đại tin học, của những người thuộc thế kỷ 21. Song để điều đó trở thành hiện thực, cần phải lao động cật lực, phát triển hoạt động cho họ. Tuy rằng, lẽ dĩ nhiên, đó là những nhân vật chính trị được tôi đỡ đầu
Suốt thời gian dài tôi cảm thấy Yavlinski là một nhân vật sáng giá, xuất sắc. Tôi cho là thể nào cũng sẽ có lúc ông ta có thể tập hợp được một phong trào dân chủ hừng mạnh quanh mình.
Tuy nhiên phái Yabloko ngày càng biến thành một “giáo phái bị chia rẽ”, nơi trú ngụ của các phần tử chống đối, bất đồng chính kiến, khác tư duy, hành động theo khuôn mẫu cứng nhắc thời Xô-viết và luôn cho rằng tất cả những gì của chính quyền đều là độc ác. Mọi sự nhân nhượng cũng là ác độc. Bất cứ thoả thuận nào cũng phải dựa trên những điều kiện của họ. Những gì sẽ diễn ra cũng thuộc quyền họ xét xử. Lúc nào họ cũng bỏ phiếu phản đối. Nền chính trị hiện đại không kế thừa quan điểm như vậy. Quanh ta từ lâu đã là một đất nước thực tế khác, một cuộc sống thực tế khác. Các nhà lãnh đạo phái Yabloko không muốn chấp nhận điều này.
Yavlinski và phái của ông ta có quan điểm tự do ủng hộ điểm buộc tội tôi về Chesnia. Yavlinski bỏ phiếu chống lại tôi.
Nhưng các thành viên phái của ông ta lại ủng hộ việc tự do lựa chọn. Tôi không thấy có ý nghĩa gì trong cái “món cháo” chính trị này. Áp lực ư? Dân chủ ư?
Tôi cảm giác là Yavlinski lẫn lộn trong chiến lược của mình. Cầm đầu phong trào chống đối, nhưng đồng thời là phong trào dân chủ (tôi hiểu điều này qua mình và qua những người dân chủ cuối những năm 80) - có nghĩa là ở trong một môi trường đầy nhiệt lượng, có ưu thế lớn trong việc đưa ra những sáng kiến và ý tưởng.
Thế nhưng chính ở đây Yavlinski lại có lỗ hổng lớn. Thanh niên, trí thức muốn nhận được từ phái Yabloko một chương trình tích cực. Thế nhưng chương trình đó lại chẳng có.
Về phương diện này cuộc bỏ phiếu ngày hôm nay sẽ là một minh chứng cực kỳ có sức thuyết phục.
“Bài học trực quan về dân chủ” mà Yavlinski muốn dạy cho tất cả có thể quá đắt giá cho những ai khao khát sống trong một nước Nga bình thường và dân chủ.
Vậy họ là ai, những ông nghị từng tích cóp hàng bao lời buộc tội chống tôi trong việc làm cái này, cái nọ bị đổ vỡ, “diệt chủng dân tộc Nga”, “gây ra thảm hoạ Chesnia”?
Về thực chất, trong số họ không có những nhà lãnh đạo chính trị thật sự (ngoài Ziuganov, Yavlinski, Zirinovski là hùng người kiên quyết làm việc vì mục tiêu của mình). Nhưng ba lãnh tụ này, ta cứ gọi là thế, là những nhân vật đặc trưng. Vậy những người còn lại thì sao?
Trên thực tế, trong Quốc hội Nga năm 1995 có khá nhiều người được bầu một cách tình cờ, không có các đảng phải thực sự, không có truyền thống dân chủ ổn định, không có đạo lý đấu tranh chính trị.
Vì thế trong Quốc hội có ít các nhà hoạt động chính trị chuyên nghiệp trong khi kẻ vận động hành lang thô bạo thì lại nhiều. Nhưng tôi tin việc này có thể khắc phục được. Đến lúc ào đó chúng ta sẽ có một Quốc hội với đúng nghĩa của nó và làm việc có chất lượng. Hiện tại thì vẫn phải làm việc với cái quốc hội đương nhiệm này. Tôi không tin là các đại biểu Quốc hội lại bỏ phiếu phế truất tôi. Những lời ba hoa về các nguyên tắc lần nữa lại sẽ chỉ trở thành công việc quảng cáo không công trong các chương trình thời sự. Tôi hiểu họ không có cơ hội để chống lại ý chí chính trị của tôi.
Genadi Seleznev, Chủ tịch Duma, hùng hồn tuyên bố sau khi Primakov bị cách chức: “Đến giờ thì cuộc bỏ phiếu bất tín nhiệm sẽ tất yếu xảy ra”. Tôi thì lại tin vào điều ngược lại: sau khi Primakov bị cách chức, sẽ không có kết quả bỏ phiếu bất lợi lo tôi. Tôi đã tước bỏ được vũ khí của những đại biểu nào còn đang dao động bằng hành động cương quyết của mình.
Tôi vừa đi vừa hít thở không khí trong lành trong vườn, ngắm nhìn bầu trời tiết tháng 5. Dù sao cả lần này họ cũng sẽ hông thể thu đủ số phiếu.
Sau khi bãi chức Primakov, đối với tôi có một thời điểm rất quan trọng về mặt tâm lý mà hầu như chẳng ai để ý thấy. Bất chấp mọi lời đe doạ biểu tình và đình công, bất chấp tuyên cáo của các vị thống đốc đánh tín hiệu tấn công Tổng thống nếu ông ta phế truất Chính phủ, bất chấp uy tín cao, ổn định của Primakov, việc cách chức ông ta lại được tất cả thản nhiên chấp nhận.
Dư luận xã hội ngay lập tức chuyển sang vấn đề bỏ phiếu bất tín nhiệm. Về mặt tâm lý, việc bỏ phiếu bất tín nhiệm đã “lấn át” vụ bãi chức này. Và còn một nguyên nhân nữa, nguyên nhân cơ bản nhất là xã hội hoàn toàn không muốn xảy ra bất cứ chấn động chính trị nào nữa, họ đã quá chán ghét bất cứ hành động quá mạnh mẽ nào.
Nghĩa là tính toán của tôi là chính xác. Giờ thì tất cả mọi chuyện đều phụ thuộc vào kết quả bỏ phiếu.
Bản thân Evgeni Maximovich lại im lặng, không bình luận điều gì, mà chờ đợi. Cần phải đánh giá đúng ông - chính ông, một nhà chính trị thông thái, kinh nghiệm, cũng không muốn để bị lôi kéo vào trò chơi nguy hiểm này. Tính toán của ông hoàn toàn khác. Dù sao tình hình rập rình như thùng thuốc súng này có thể cũng cuốn hút cả ông, lôi kéo một cách từ từ và chính xác. Người ta đang cố lợi dụng ông, hút ông vào cuộc đấu đá chính trị.
Còn rất nhiều chuyện phụ thuộc vào việc Tổng thống sẽ đưa ra ứng cử viên nào vào chức vụ Thủ tướng sau khi Quốc hội tổ chức bỏ phiếu. Bởi lẽ chính từ thời điểm này, về thực chất, sẽ là bước xuất phát của chiến dịch tranh cử Tổng thống năm 2000.
Tôi có một vài phương án. Chính xác là ba phương án. Song quan trọng là cần phải cân nhắc, xem tương quan và bố trí các phương án này cho tương lai một cách đúng đắn.
Mặc dù trên thực tế còn có cả ứng cử viên thứ tư nữa.
Nhưng giờ đây vào thời điểm cuối tháng 4 đầu tháng 5 này tôi chưa xem xét đến. Igor Ivanov là Bộ trưởng Ngoại giao. Văn phòng Tổng thống của tôi từ lâu đã “chấm” Ivanov rồi vì dựa vào thực tế là ông ta đã có thời gian dài làm việc với Primakov. Người ta đã có một số cuộc gặp gỡ sơ bộ với ông ta. Ivanov cho biết:
- Trong các cuộc bầu cử Tổng thống và Quốc hội, tôi sẽ chỉ cùng đi cặp đối với Evgeni Primakov mà thôi. Cứ để cho Primakov đứng đầu đảng phái thân Chính phủ trong Duma hiện nay. Trong trường hợp này tôi sẽ cảm thấy thanh thản hơn khi làm Thủ tướng.
Thật là một cặp bài trùng thuần tuý của các nhà ngoại giao. Song cuộc đấu tranh chính trị mùa hè năm nay sẽ vô cùng nóng bỏng, đến mức không thể chỉ dựa vào có sự đoàn kết mà đủ. Ivanov bị loại khỏi danh sách ứng cử viên Thủ tướng. Còn tôi thì cứ chờ đợi. Giá mà có được nhân vật trẻ mà lại mạnh mẽ như thế trong lực lượng dự bị thì tốt biết bao.
Vậy thì, hiện tại những ai nằm trong danh sách của tôi đây?
Nicolai Acsenenko, Bộ trưởng Bộ Giao thông, cũng là một ứng cử viên sáng giá. Anh ta cũng nằm trong “danh sách Thủ tướng” của tôi. Anh ta tỏ ra thích hợp trên mọi phương diện. Một người kiên quyết cứng rắn, có sức cuốn hút, biết cách ứng xử với mọi người xung quanh, có quá trình làm việc lâu dài và có thể nói là trưởng thành lên từ cấp cơ sở. Một người lãnh đạo có năng lực. Nhưng Duma Quốc gia từ trước đến nay đều không có thiện chí với anh ta. Việc đề cử anh ta sẽ là một khả năng tốt để kích động Duma, chuẩn bị cho cuộc đối đầu để rồi sau đó giới thiệu một ứng cử viên hoàn toàn khác. Vậy đó là ứng cử viên nào? Stepasin hay Putin? Putin hay Stepasin?
Đó là một Bộ trưởng Nội vụ và một Giám đốc Cơ quan an ninh Liên bang. Cả hai đều đi lên từ Saint-Peterburg, đều cùng làm việc với Sobchac. Cả hai đều là những nhân vật trí thức là những người của thế hệ trẻ. có năng lực và luôn động não. Nhưng tính cách họ mới khác nhau làm sao!
Stepasin dễ nhân nhượng, thích ra oai và khoe khoang.
Tôi không tin rằng mỗi khi cần thiết anh ta lại có được sự kiên định, kiên quyết và quyết đoán vốn là những đức tính cần thiết trong đấu tranh chính trị. Tôi không thể tưởng tượng ra một Tổng thống Nga mà lại thiếu những tính cách này.
Trái lại, Putin có ý chí và quyết tâm. Tôi biết là anh ta có những đức tính ấy. Nhưng bản năng nhủ tôi rằng đưa anh ta ra chính trường bây giờ còn quá sớm.
Phải để cho anh ta xuất hiện muộn hơn. Sẽ là không tốt nếu chỉ có quá ít thời gian tham gia vào chính trị. Thế nếu để trì hoãn quá lâu thì điều kiện xuất phát sẽ còn tồi tệ hơn. Sau những tháng hè nghỉ ngơi “lười nhác”, xã hội khó có thể quen ngay được với Putin. Nhưng lại cũng không được để bài toán Putin biến mất, không được để mất đi nhân tố bất ngờ. Đây là điều hết sức quan trong đối với cuộc bầu cử. Nhân tố bất ngờ sẽ gắn với một nhà chính trị mới và có sức mạnh.
Vì vậy một tình huống vô cùng khó khăn đã diễn ra. Vì còn quá sớm để đưa Putin vào cuộc nên phải “lấp” thời gian quá độ này bằng một ứng cử viên khác. Vấn đề ở đây hoàn toàn mang tính kỹ thuật. Điều người ta thường gọi là cú nghi binh. Tôi chẳng còn cách nào khác là giao vai này cho anh chàng Sergei Vadimovich đáng mến và đứng đắn. Đương nhiên tôi sẽ cố gắng nói với anh ta rằng vấn đề cuộc bầu cử Tổng thống sắp tới vẫn còn để ngỏ và anh ta vẫn còn có cơ hội để thể hiện mình.
Nhưng tôi sẽ không nêu tên Putin. Nhất định không!
Thực tế không ai biết gì về phương án này. Ngay cả Putin cũng vậy. Sức mạnh của một nước cờ chính trị bất ngờ chính là ở chỗ này đây. Những nước cờ như vậy đã luôn giúp tôi thắng cả ván cờ kể cả những lúc tưởng như tuyệt vọng không lối thoát. Sau cuộc bỏ phiếu phế truất Tổng thống, phản ứng của Duma và Hội đồng Liên bang đối với cái tên “Putin” là không thể dự đoán được. Họ biết quá ít về anh ta, không hiểu đó là nhân vật thế nào. Nhưng mối nguy hiểm chính lại nằm ở chỗ hoàn toàn khác.
Putin và Primakov đều từng là sĩ quan tình báo, trong tiềm thức dư luận được coi là ngang bằng nhau, nhưng họ dường như lại lấn át nhau. Đối với Primakov, cái tên Putin sẽ là ngòi nổ gây kích động mạnh mẽ. Có thể Primakov sẽ phản ứng mạnh mẽ và tôi thậm chí không loại trừ là ông ta sẽ tấn công lại. Sau khi tôi cách chức ông ta và sau khi viện Duma bỏ phiếu phế truất tôi thì cần phải có một thời gian để người ta dự đoán. Đây cũng là thời gian tạm nghỉ.
Chặng nghỉ ngơi này có thể được dành riêng chỉ cho Stepasin. Với anh ta thì Primakov sẽ có thái độ hài lòng. (Sau này, hồi mùa hè, khi Evgeni Maximovich để hết tâm trí vào cuộc bầu củ Tổng thống. Ông thậm chí còn có ý tưởng thay đổi Hiến pháp, muốn đưa lại vào Hiến pháp chức vụ Phó Tổng thống, nhằm giới thiệu Stepasin cùng tranh cử với mình: Primakov - Tổng thống, Stepasin - Phó Tổng thống). Trong khi đó bước di chiến thuật với “Thủ tướng tạm thời” lại ẩn chứa mối nguy hiểm nhất định. Sau vài tháng Stepasin cầm quyền, cả anh ta và cả nhiều người khác đều chắc chắn tin rằng anh ta sẽ là ứng cử viên hàng đầu cho cuộc bầu cử Tổng thống năm 2000. Liệu tôi có quá làm phức tạp thêm tình hình không? Liệu có phải tôi đang gài bom nổ chậm không?
Tóm lại, cứ để Putin chờ thời như vậy có nên không?
Giờ đây quay trở lại với những sự kiện của những ngày tháng 5 (1999) cách đây vừa tròn một năm ấy, tôi phải thú nhận rằng lúc đó tôi ở trong tâm trạng tương đối căng thẳng. Thực tế suốt một thời gian dài, đúng ra là từ đầu năm 1998 nước Nga vẫn tiếp tục khủng khoảng Chính phủ. Hầu như suốt một năm rưỡi trời. Dĩ nhiên những trường hợp như vậy cũng đã từng tồn lại trong lịch sử chính trị thế giới. Ngay cả ở những nước phát triển như Italia, Nhật Bản, Pháp. Thậm chí trong những năm 70 ở Italia đã thay mấy đời Thủ tưởng chỉ trong một năm (nước này là nước theo thể chế nghị viện), nhưng tình hình kinh tế thì ổn định hơn.
Ở nước Nga mỗi Thủ tướng mới đều gây ấn tượng với dân chúng bằng vấn đề đặc thù của mình. Chẳng hạn, vào tháng 8 năm 1998 lẽ ra đã phải tuyên bố tình trạng khẩn cấp trong nước để giữ được quyền lực cho những người cải cách trẻ. Đáng ra là phải như thế. Chính phủ kỹ trị của Kirienko không có bất kỳ nguồn lực dự trữ chính trị nào (nói đơn giản là không tạo dựng được lòng tin, ảnh hưởng đối với xã hội). Chính phủ này không thể thoả thuận được với Duma, với các công đoàn vốn hay “gây chiến” với chúng ta, cũng như với giới doanh nghiệp. Trong khi đó để thực hiện được đường lối cứng rắn của mình, Chính phủ cần phải có được một sự ủng hộ mạnh mẽ, tuyệt đối của toàn xã hội, hoặc là phải được xã hội quy phục vô điều kiện! Thế nhưng tôi không thể tuyên bố tình trạng khẩn cấp Giờ đây việc làm này không còn phù hợp. Nước Nga không phải là Chile hay Achentina.
Ngược lại, Primakov có một uy tín chính trị lớn. Nhưng Chính phủ của ông ta có nguy cơ đẩy lùi tất cả các cuộc cải cách. Những mầm mống tự do kinh tế, và nói chung là tự do dân chủ vừa mới được nảy mầm và duy trì trong suốt những năm qua đã ngay lập tức bị dập tắt. Đó là chưa nói đến tự do ngôn luận, duy trì bầu không khí cạnh tranh chính trị thông thường.
Nhưng mỗi một lần cách chức Chính phủ đều có những lý do chính đáng của nó...
Song khi đó vào tháng 5 năm 1999, cuộc khủng hoảng Chính phủ kéo dài đã như thanh gươm Damoles treo trên đầu tôi.
Tuy nhiên, sau khi cân nhắc kỹ lưỡng, tôi vẫn quyết định phải kéo dài cuộc khủng hoảng này thêm vài tháng nữa. Có nghĩa là tôi sẽ đề cử Stepasin vào chức Thủ tướng mặc dù biết rằng sẽ rất nhanh chóng phải chia tay với anh ta.
Thật mạo hiểm khi quyết định làm cho tình hình chính trị bị khủng hoảng tới lần thứ ba (sau khi cách chức Primakov và bỏ phiếu phế truất tôi). Stepasin đã được Duma thông qua một trăm phần trăm đa phần là nhờ vào thái độ kính trọng đối với Primakov. Đúng là ngay khi vừa dựng Stepasin lên tôi đã biết rõ là thể nào rồi tôi cũng “hạ bệ” anh ta. Chính điều này như một gánh nặng suốt ngày đè lên tâm trí tôi.
Thực lòng, cảm giác này có vẻ hơn rờn rợn. Dân chúng hẳn tiếp nhận mọi diễn biến tình hình một cách trực tiếp, ngay cả giờ đây cũng thế. Họ vui mừng và hồi hộp, bất bình và lo âu cũng là trong tình hình hiện nay. Còn ta cứ sống và hiểu rằng tình hình này nhất định phải thay đổi, hơn nữa chỉ đúng hai tháng hoặc một tháng nữa thôi và cũng bằng phương pháp ấy. Và không hề có niềm vui nào từ các sự biết trước ấy, mà ngược lại là sự nặng nề. Tôi buộc phải nhận về mình trách nhiệm trước số phận của những người mà khó có thể đoán trước được hậu quả hành động này hay hành động khác của ta sẽ tác động đến họ thế nào. Tôi hiểu rõ cảm giác này như tự dưng có bóng đen bao trùm lên cuộc nói chuyện hay gặp gỡ thông thường. Ta luôn phải biết cách quyết định trước đối với hành động này hay hành động khác, số phận chính trị này hay số phận chính trị khác. và ta cũng cần phải biết giữ kín những điều này, không để lộ ra ngoài mọi ý nghĩ của ta.
Còn có thêm lý do nữa.
Putin cần phải xuất hiện một cách bất ngờ, vào lúc các đối thủ chính trị của chúng ta cuối cùng đã ngả hết con bài khi cuộc đấu tranh trước bầu cử thực sự bước vào giai đoạn quyết liệt, khi tính cách kiên quyết và cứng rắn của anh ta đáp ứng ở mức độ cao nhất.
Song không chỉ có sự phân tích chính trị này ngăn tôi trao đổi thẳng thắn, cởi mở lần cuối cùng với Putin khi anh ta vẫn tiếp tục lãnh đạo Hội đồng an ninh và Cơ quan an ninh Liên bang mà không biết gì về các kế hoạch của tôi.
Xét về mặt tình cảm con người, tôi cũng thương anh ta. Tôi định đề nghị với anh ta không đơn giản chỉ là một sự “thăng quan tiến chức”. Tôi muốn chuyển giao cho anh ta chiếc vương miện của tôi, trao cho anh ta giáo huấn chính trị của mình: thông qua chiến thắng trong cuộc bầu cử, thông qua một chính sách tuy chưa được lòng công chúng để bằng bất cứ giá nào phải giữ vững được tự do, dân chủ và nền kinh tế thị trường bình ổn trong nước. Mang theo gánh nặng này trên mình đến năm 2000 là một việc rất khó khàn, thậm chí đối với cả một người mạnh mẽ như anh ta.
Vậy là vấn đề đã được quyết định. Tôi sẽ đề cử Stepasin.
Nhưng tôi thật sự thích thú khi đánh lừa được mọi người với cái tên Acsenenko. Các nghị sĩ Duma ai cũng nghĩ tôi sẽ đề cử chính anh ta nên sẽ sẵn sàng chiến đấu với tôi. Nhưng trong khi đó họ lại được tôi giới thiệu một ứng cử viên hoàn toàn khác.
Tôi cho gọi Chánh Văn phòng Tổng thống Alexandr Volosin. Anh ta tới để viết bản tường trình trình lên Duma, còn tôi khi đó bấm máy gọi cho Chủ tịch Duma Genadi Seleznev.
Tôi mở đầu vòng vèo rất dài và cuối cùng như “buột miệng” đưa ra cái tên Acsenenko. Tôi đặt ống nghe xuống và thầm nghĩ: rồi các vị sẽ ngạc nhiên thế nào khi đọc thấy tên Stepasin. Không sao, sẽ chỉ có lợi mà thôi.
Ứng cử viên Stepasin được thông qua ngay từ lần đầu, một cách dễ dàng, không hề căng thẳng. Ngày hôm sau báo chí đưa tin ầm lên rằng Kremli đã chơi rất khôn khéo trong canh bạc này. Tất cả đều dự tính với anh chàng Acsenenko rất khó chấp nhận rồi sau đó thở phào nhẹ nhõm thông qua ngay Stepasin.