Tuy nhiên, cần nhớ rằng trình độ kiếm thuật thượng thừa mà Takuan đã mô tả phần tinh yếu, chỉ có được sau hằng ngàn lần so tài đọ sức.
Công việc của người thầy không phải là vạch ra đường đi nước bước, mà là giúp đệ tử tìm ra con đường dẫn đến mục đích tùy theo cá tính của anh ta; do đó, người thầy bắt đầu dạy đệ tử biết vận dụng trực giác để né tránh các cú đánh dù cả khi bị tấn công bất ngờ. Giáo sư D. T. Suzuki có thể kể lại một giai thoại thú vị mô tả cái phương pháp huấn luyện cực kỳ thô sơ mà một ông thầy đã dùng để thực hiện cái nhiệm vụ không phải dễ dàng này:
Các ông thầy kiếm thuật Nhật Bản đôi khi phải dùng Thiền để huấn luyện. Có một kiếm sư về lui ở ẩn trong núi sâu, được một người đến cầu học, ông bằng lòng thu nhận. Ông sai người đệ tử đi kiếm củi để đun nấu, ra suối lấy nước, chẻ củi, nhóm lửa, nấu ăn, quét nhà dọn vườn, nói chung là làm công việc nội trợ, còn kiếm thuật thì thỉnh thoảng mới được nghe thầy thuyết giảng, nhưng không được dạy cách đánh nào. Sau một thời gian, người đệ tử đâm ra chán nản, vì nghĩ rằng mình không đến đây để làm đầy tớ phục vụ ông chủ, mà để học đánh kiếm! Vì vậy, một hôm anh ta đến xin thầy dạy đánh kiếm. Ông thầy đồng ý. Kết quả là người đệ tử không thể làm được việc gì nếu không cảnh giác đề phòng. Khi anh ta bắt đầu nấu cơm sáng thì ông thầy đến sau lưng quất cho một gậy. Trong lúc đang quét nhà, anh ta phải để ý canh chừng một cú đập có thể bất ngờ quất tới từ đâu đó. Dẫu óc anh chẳng lúc nào yên, cứ phải đề phòng không ngớt. Phải mất vài năm, anh ta mới có được khả năng né tránh bất cứ cú đánh nào ở bất cứ góc độ nào, nhưng ông thầy chưa hoàn toàn hài lòng. Một hôm, ông đang ngồi nấu rau ở bếp. Người đệ tử nảy ra ý định lợi dụng thòi cơ này, anh ta chụp lấy một cây gậy thật to giáng xuống đầu thầy lúc ông đang cúi xuống mở vung khuấy đảo thức ăn, nhưng cú gậy của anh ta bị thầy đưa nắp vung đỡ được. Sự kiện này làm người đệ tử giác ngộ thấy được bí quyết của kiếm thuật mà trước đó anh ta chưa thấy. Thế là lần đầu tiên người đệ tử thật sự biết ơn tấm lòng nhân hậu không gì sánh được của Thầy.
Như vậy, muốn tránh được những cú đánh luôn luôn đe dọa mình, người đệ tử phải có một giác thức mới hay nói đúng hơn là làm tăng thêm sự nhạy bén củaa mọi giác thức đến mức giống như linh cảm. Khi đã tinh thông nghệ thuật né tránh này, anh ta không còn cần chăm chú canh chừng một đối thủ hoặc nhiều đối thủ cùng một lúc. Trái lại, anh ta thấy và cảm nhận được cái gì sắp xảy ra, và đồng thời ngay lúc đó, anh ta đã né tránh được tác dụng của nó, không để "hở một đường tơ kẻ tóc" giữa hai việc nhận thấy và né tránh. Do đó, điều cần phải tính đến đó là phản ứng ngay lập tức, nhanh như chớp, không cần chờ xem xét bằng ý thức. Như vậy, về phương diện này, ít ra người đệ tử cũng làm cho mình không còn phải lệ thuộc mọi ý tưởng định trước: và đó đã là một chiến thắng to lớn lắm rồi.
__________________
Nhiệm vụ tiếp theo còn khó khăn hơn nhiều, nhưng lại có tầm quan trọng quyết định đó là giúp đệ tử dẹp bỏ ý tưởng mình phải đương đầu với đối thủ trong công việc có tính cách một mất một còn; như thế, anh ta sẽ không còn cố tâm tranh thắng với đối thủ.
Đầu tiên, người đệ tử tưởng rằng chỉ cần làm theo lời dạy: ngăn mình không theo dõi và suy nghĩ về hành vi của đối thủ, là đủ rồi; anh ta giữ theo lời dạy không theo dõi này rất nghiêm túc và tự kềm mình từng ly từng tí. Đây là điều đương nhiên, anh ta khó có thể làm khác đi được, nhưng do tập trung chú ý vào mình, người đệ tử không nhận thấy mình vẫn xem mình là một chiến sĩ đang phải cố hết sức không dò xét đối thủ. Làm gì thì làm, anh ta vẫn còn đối thủ ẩn núp trong tâm, mặc dù bên ngoài anh ta đã lìa bỏ người này. Anh ta càng cố quên thì càng ràng buộc mình vào đối thủ.
Để thuyết phục người đệ tử tin rằng xét về căn bản anh ta chẳng đạt gì cả, thì người thầy vần phải dùng một nghệ thuật hướng dẫn tâm hồn thật là tinh tế. Phải giúp cho anh ta tập được tính kiên quyết không bận tâm đến mình cũng như đến đối thủ, và hoàn toàn trở nên vô ngã, vô cầu. Công việc này, cũng như trong thuật bắn cung, đòi hỏi nhiều kiên nhẫn và sự rèn luyện cực lòng. Nhưng một khi việc rèn luyện này đạt đến mục đích là trạng thái điềm nhiên, thì dấu vết cuối cùng của vị ngã sẽ tan biến trong sự vô cầu hoàn toàn.
Trạng thái điềm nhiên vô cầu này tự động sinh ra một cách cư xử rất giống với giai đoạn né tránh theo trực giác nói ở trước. Giống như vào giai đoạn đó không có khoảng "hở bằng đường tơ kẻ tóc" nào giữa việc nhận thấy cú đánh hữu ý và việc né tránh, bây giờ cũng không có một khoảng thời gian nào xen ở giữa việc né tránh và hành động đánh trả. Ngay vào lúc né tránh, người chiến sĩ đã động thủ đánh tới và như tia chớp, nhát kiếm đã tới nơi, trúng đích, không thể chống đỡ được. Người ta bảo đó là thanh kiếm tự vận hành; và như chúng tôi đã nói trong thuật bắn cung là "cái đó ngắm và bắn trúng mục tiêu"; ở đây "cái đó" cũng thay cho chủ thể (cái tôi) sử dụng những kỹ năng và thủ thuật mà chủ thể (cái tôi) sử dụng những kỹ năng và thủ thuật mà chủ thể đã đạt được bằng nổ lực hữu ý, và cũng ở đây, "cái đó" chỉ là một danh xưng dùng gọi cái năng lực mà người ta không hiểu được, không vận dụng được theo ý mình, mà chỉ tự lộ bày cho những ai chứng nghiệm.
Theo Takuan, người ta đạt đến mức hoàn thiện trong kiếm thuật chỉ khi nào cái tâm không còn bị phiền nhiễu bởi ý niệm về "ta" và "ngươi", về đối thủ với thanh kiếm của y, về thanh kiếm của mình với cách sử dụng nó, và không còn cả ý sống với chết. Takuan viết: "Tất cả không từ bản thân anh cho đến thanh kiếm lóe sáng và đôi tay sử dụng nó. Ngay cả ý niệm về không cũng chẳng còn đó nữa. Từ cái không tuyệt đối nảy sinh tình trạng bừng nở tuyệt vời của hành động tinh thuần".
Theo quan điểm này, những điều có giá trị đối với thuật bắn cung và thuật đánh kiếm cũng áp dụng được cho tất cả các môn nghệ thuật khác. Như vậy, trong nghệ thuật vẽ tranh thủy mặc, người ta chỉ đạt đến mức tinh thông khi bàn tay vốn đã luyện tập thuần thục về kỹ thuật, thực hiện được những gì ám ảnh trước con mắt tinh thần ngay khi tâm thức bắt đầu tạo ra hình dáng, không để "hở một đường tơ kẻ tóc" ở giữa. Thế là hội họa trở thành một thứ nghệ thuật viết chữ (thư pháp) thần tốc, và ở đây cũng có thể tóm lược những lòi dạy cho họa sĩ bằng vài chữ như sau: Bỏ ra mười năm quan sát cây tre, tự mình trở thành cây tre, rồi quên hết mọi điều và vẽ.
__________________
Bậc kiếm sư cũng an tâm, tự tinh, quả cảm như người mới nhập môn. Sự bình thản mà ông để mất lúc bắt đầu học cuối cùng cũng quay lại với ông ta và trở thành một cá tính không thể phá bỏ, nhưng khác với người mới học, bậc kiếm sư cần trọng giữ mình, yên lặng và khiêm nhường, không hề tỏ ra mình có giá trị. Giữa hai tầng bậc người tập nghề và bậc kiếm sư là một chuỗi dài năm tháng học hành không biết mệt trải qua nhiều biến cố và đó là lý do có được tâm trạng nói trên. Dưới ảnh hưởng của Thiền, tài năng của vị kiếm sư trở nên "có tinh thần" và chính bản thân ông nhờ sự phấn đấu nội tâm mà được chuyển hóa, càng ngày càng trở nên giải thoát. Thanh kiếm giờ đây đã trở thành "linh hồn" của ông, không còn chực được rút liền liền ra khỏi vỏ, mà chỉ được ông sử dụng trong những trường hợp bất đắc dĩ. Vì vậy,có sự kiện là ông thường tránh đụng độ vơí những đối thủ thô bạo, phô trương sức mạnh, không đáng cho ông ra tay, và mỉm cười chấp nhận bị chê là hèn nhát, nhưng cũng có trường hợp do lòng kính trọng một đối thủ nào đó, ông yêu cầu giao đấu mà kết quả không thể nào khác hơn là phải giết người này trong danh dự. Đấy chính là những tình cảm xác định bản chất của giới hiệp sĩ (samurai) đi trên con đường nghĩa hiệp gọi là "võ sỉ đạo" (bushido). Bậc kiếm sư đặt "thanh kiếm chân lý" cao hơn bất cứ điều gì, cao hơn danh vọng, cao hơn thắng lợi và cao hơn cả mạng sống; chính thanh kiếm chân lý đó hướng dẫn ông hành động, đồng thời xét xử bản thân ông.
Giống như người mới học, bậc kiếm sư không biết sợ hãi; nhưng khác với anh ta, ông càng ngày càng ít cảm xúc trước những cảnh ghê sợ. Những năm tháng trầm tư liên tục đã khiến ông thấy sống và chết rốt ráo đều như nhau và cùng nằm trên một giai tầng nghiệp dĩ. Ông cũng không còn biết lo sống và sợ chết. Ông sống ung dung tự tại trong cõi đời, nhưng sẵn sáng từ bỏ dõi đời mà không hề rối loạn vì nghĩ đến cái chết, và đó là đặc tính của Thiền. Chính vì vậy người hiệp sĩ không phải ngẫu nhiên mà chọn đoá hoa anh đào mỏng mảnh làm biểu tượng đúng thật nhất cho mình. Như cánh hoa đào rụng trong nắng mai rơi nhẹ xuống đất, người hiệp sĩ phải biết lìa bỏ cuộc đời một cách lạng lẽ và không hề xao xuyến.
Sống không sợ chết không có nghĩa là trong giờ phút sướng vui, người ta tự hào mình không run sợ trước cái chết và chẳng có gì phải sợ. Hơn thế, người đã làm chủ được việc sống chết thì không còn sợ phải gặp những điều kinh sợ. Người không trải qua kinh nghiệm để biết cái năng lực của sự trầm tư nghiêm túc và dài lâu, thì không thể xét đoán được sự tự thắng mình do việc trầm tư này đem lại. Bậc thầy thượng thừa biểu lộ sự không sợ hãi ở mọi lúc, mọi nơi, không chỉ qua lời nói mà trong toàn bộ hành vi của ông: người ta chỉ cần nhìn vào ông là thấy thái độ tinh thần đó tác động đến mình một cách sâu xa, và rất ít người đạt được trạng thái thản nhiên không sợ hãi như thế, nhưng người khác có thể biết rõ đó là một sự làm chủ. Để chứng minh cho điều này, tôi xin kể lại một câu chuyện trích từ tập Hagakure xuất hiện vào giữa thế kỷ 17:
Yagyu Tajima-no-kami (người được Takuan gởi cho bản "Bát Nhã bất Động" là một đại kiếm sư dạy kiếm thuật cho Tướng Quân (Shogun) lúc đó là Tokugawalyemitsu (Chúa đời thứ ba của Mạc Phủ lấn quyền Thiên Hoàng). Một hôm, có một vệ sĩ của Tướng Quân đến xin Tajima-no-kami dạy cho kiếm thuật. Vị kiếm sư nói: "Ta thấy anh có vẻ là một kiếm sư, vậy xin cho biết anh thuộc môn phái nào trước khi chúng ta coi nhau là thầy trò".
Người vệ sĩ đáp: "Con xấu hổ thú thật với thầy là con chưa học kiếm thuật".
Tajima-no-kami liền bảo: "Anh muốn chế nhạo tôi à? Tôi là thầy của Tướng Quân Tôn Ông và ta biết mắt tôi chưa hề nhìn lầm bao giờ".
Vệ sĩ bối rối trả lời: "Con xin lỗi đã tỏ ra vô lễ, nhưng thật sự con không biết gì cả!"
Trước lúc phủ nhận quả quyết này, vị kiếm sư suy nghĩ một lát rồi nói: "Nghe anh nói thì phải đồng ý vậy thôi; nhưng ta vẫn thấy anh đã làm chủ một điều gì đó dù ta chưa biết đích xác là cái gì!".
Lúc đó người vệ sĩ mới nói: "Nếu Thầy cố ép, thì con xin nói. Có một việc mà con cho là mình đã làm chủ hoàn toàn; đó là khi còn nhỏ, con chợt nghĩ nếu là một hiệp sĩ thì không được quyền sợ chết dù trong bất cứ trường hợp nào, và con đã bỏ ra nhiều năm vật lộn với vấn đề chết chóc cho đến khi vấn đề này không còn quấy rầy con nữa. Đây phải chăng là điều mà Thầy muốn nói hay không? ".
Tajima-no-kami kêu lên: "Đúng đấy! Đúng là điều ta muốn nói đấy! Ta rất vui sướng vì đã không xét lầm. Thoát khỏi ý sợ chết cũng là bí quyết thượng thừa của kiếm thuật. Ta đã dạy hàng trăm đệ tử nhắm vào mục tiêu này, nhưng tới bây giờ chưa có ai đạt đến trình độ thượng thừa của kiếm thuật. Con chẳng cần học đánh kiếm vì đã là một bậc thầy rồi đó".
__________________
Thuở xưa, phòng luyện tập kiếm thuật được gọi là "Đạo trường" - nơi tu hành giác ngộ.
Những bậc thầy của các môn nghệ thuật đều chịu ảnh hưởng của thiền và giống như tia chớp xẹt ra từ đám mây Chân lý viên dung. Chân lý này hiện diện trong tính vận động tự do của tâm bậc Thầy và trong cái mà ông gọi là "cái đó" và qua cái này, ông thấy lại bản thể căn nguyên đó, các tiềm năng sâu kín của con người rút lấy sức tinh thông diệu dụng của Chân lý khiến ông và những người khác nhìn qua ông tưởng như Chân lý ứng hiện ra muôn hình vạn trạng.
Chính vì sự giải thoát rốt ráo chưa trở thành một nhu cầu khẩn thiết đối với ông, và vì ông chưa được Thiền thấm nhuần và rọi sáng để Thiền có thể hướng dẫn ông trong mọi sinh hoạt, nên mặc dù có kỹ thuật rèn luyện phi thường mà ông kiên nhẫn và khiêm tốn tuân phục, cuộc sống của ông chưa thể là một chuỗi phút giây sướng vui liên tục.
Nếu bị lôi cuốn không cưỡng được về phía mục tiêu này, ông lại phải bắt đầu lên đường tiến đến cái nghệ thuật không nghệ thuật. Ông phải dám nhảy vào chốn cội nguồn để sống nhờ Chân lý và trong Chân lý như một người đã hoàn toàn thống nhất với chân lý. Ông lại phải trở thành người đệ tử, người mới học, phải vượt qua chặng cuối cùng hiểm trở nhất của con đường mà ông đã dấn thân vào đó, và phải trải qua những chuyển hóa mới. Nếu qua được cảnh ngặt nghèo này thì ghiệp dĩ của ông sẽ hoàn thành vì gặp được cái Chân lý tuyệt đối vĩnh hằng, cái chân lý vượt trên mọi chân lý, cái Cội nguồn vô tướng của mọi cội nguồn, cái Chân Không Diệu Hữu (cái trống không nhưng có tất cả), bị thu vào trong đó và từ đó lại tái sinh.
__________________
