Cuộc cải cách xã hội còn được gọi là đổi mới thấm thoắt đã ngoài hai mươi năm. Hơn hai mươi năm với bao nhiêu biến đổi từ thượng đỉnh đến ngóc ngách đời sống của mỗi con người. Cái tốt, tất nhiên là rất lớn, rất nhiều. Cái xấu cũng nảy nở và hoành hành, làm đảo lộn, làm băng hoại biết bao giá trị cao đẹp. Dọc chiều dài năm tháng, bạn đọc chờ đợi thái độ trực diện của nhà văn trước những biến đổi sâu sắc ấy thông qua tác phẩm của họ. Bằng sự trải nghiệm cuộc đời, họ sẽ lách con dao thẩm định đến tận những tế vi của đời sống, của tâm hồn, chỉ ra chuỗi cấu trúc ADN hết sức mơ hồ nhưng đầy uy lực làm nên hình thù của một thực thể xã hội. Bằng trực cảm tiên tri, nhà văn sẽ dự báo về những gì chưa tới nhưng sẽ tới. Có thể chưa đầy đủ, bởi nếu mọi điều đều tìm được lời giải đáp ở một cuốn tiểu thuyết thì trên đời này chỉ cần một nhà văn. Có thể chưa thoả mãn mọi nhu cầu thẩm mỹ. Có thể… và rất nhiều có thế khác nữa nhưng điều bức thiết là tác phẩm ấy đừng đứng ngoài, hãy đi thẳng vào những vấn đề hệ trọng nhất của hôm nay.
Lửa đắng là cuốn tiểu thuyết viết về ngày hôm nay, ở ngay dòng chảy chính của hiện thực, trực tiếp có mặt ở những va đập kiến tạo ra nó, cả những đổ vỡ hào sáng, cả những kết tụ phũ phàng.
Đọc Lửa đắng, người đọc liên tưởng ngay đến Luật đời và cha con, cuốn tiểu thuyết cùng tác giả vừa ra mắt đã được công chúng và những người trong giới đón nhận khá nồng nhiệt. Hai cuốn tiểu thuyết cùng chọn một bồi cảnh, cùng một dàn nhân vật, cùng khắc hoạ cuộc sống ở một thành phố vùng đồng bằng trong những năm đầu của thời kỳ đổi mới, nói một cách khác, thời kỳ đổi mới còn đang ở dạng phác thảo. Bên cạnh sự tương đồng, Lửa đắng không hoàn toàn là phần tiếp theo của Luật đời và cha con mà chỉ là cuốn tiểu thuyết thứ hai trong bộ tác phẩm Luật đời mà tác giả ấp ủ xây dựng như Nguyễn Bắc Sơn đã tâm sự trong một lần trả lời phỏng vấn báo chí. Cùng hướng tới miêu tả cuộc đấu tranh nhằm giải quyết xung đột giữa cái cũ và cái mới, cụ thể là cuộc đấu tranh để đổi mới tư duy, thay đổi cách nghĩ, nhưng Luật đời và cha con tập trung vào cuộc xung đột và việc giải quyết xung đột giữa các thế hệ còn Lửa đắng xoay quanh một luận đề khác, vấn đề cải cách hành chính.
Vẫn những nhân vật quen thuộc nhưng trong Lửa đắng, mối quan hệ gia đình đã nhường chỗ cho sự sắp xếp của hệ thống. Qua hơn 600 trang sách, ta thấy các nhân vật đổi vị trí liên tục. Trần Kiên được xoá án kỷ luật, khôi phục chức bí thư quận uỷ đồng thời kiêm chức Chủ tịch quận, được bầu vào Trung ương, được đề bạt Phó Chủ tịch thành phố. Đoàn Hùng từ thư ký trở thành Phó Chủ tịch Uỷ ban nhân dân quận. Thảo Tần xin từ chức Phó hiệu trưởng để trở về với nghề dạy học quen thuộc. Thanh Diệu từ chức Phó Chủ tịch Uỷ ban để về công tác tại Hội Liên hiệp phụ nữ thành phố. Sán leo lên đến chức Phó giám đốc Sở thì bị vạch rõ chân tướng. Vĩnh Bảo nhận chức Trưởng phòng Văn hoá Quận…
Ngoài những nhân vật trên, tác giả cho ta hình dung sự sắp xếp nhân sự còn diễn ra quyết liệt, khẩn trương ở cấp Thành phố và trên cả thành phố. Tất cả những xáo trộn ấy không phải ngẫu nhiên, đó là sự xáo trộn, sự chuyển đổi tất nhiên của những cá nhân trong một cơ chế mới, một hệ thống tổ chức mới, hệ thống tổ chức của thời kỳ đôi mới. Không thể có một dàn nhân sự hoàn hảo trong một hệ thống tổ chức không có chút bất hợp lý nào, nhưng qui luật của cuộc sống đòi hỏi phải tiến tới sự hợp lý và nhất định sẽ tiến tới sự hợp lý, cho dù sự hợp lý luôn chỉ là một cái đích, không bao giờ hoàn toàn đạt được, đó là điều tác giả muốn nhắn gửi tới bạn đọc và đó cũng là tính luận đề ẩn sâu trong Lửa đắng. Người ta nhận ra qua tiểu thuyết những hạn chế, những bảo thủ của thể chế hành chính hiện nay. Đó là tình trạng tất cả qui cho trách nhiệm tập thể, cho cơ chế, cho người tiền nhiệm, nghĩa là tất cả đều có trách nhiệm trước sai lầm, khuyết điểm, mình chỉ là một bộ phận trong đó, không là người chịu trách nhiệm chính… qua không khí nặng nề ở Văn phòng Thành uỷ thành phố Thanh Hoa trước tin Tổng Bí thư sẽ về làm việc đột xuất.
Đó là cách sống dối trên chèn dưới khi báo Thời luận đưa tin về vụ tiêu cực đất đai ở thuỷ cung Thần Tiên. Đó là tình trạng yếu kém, vô trách nhiệm của nhiều cấp cơ quan bảo vệ pháp luật đến ngay Tổng biên tập báo Thời luận bị tạt át xít trả thù cùng không lần ra manh mối. Đó là cuộc hội nghị do Tổng Bí thư chủ trì, dưới ngòi bút Nguyễn Bắc Sơn, phần lớn ngậm miệng giữ ghế, trừ một thiểu số trung thực, dũng cảm nói lên sự thật. Những Lửa đắng phanh phui, phê phán mà không làm người đọc thất vọng. Bên cạnh số người đang tạo ra những trì trệ, cản trở, vẫn toát lên âm hưởng lạc quan từ những phẩm cách như Tổng Bí thư, như Kiên, như Đại, như Đoàn Hùng, Vĩnh Bảo Thanh Diệu, Thảo Tần và nhiều người khác. Cũng trong vấn đề cải cách hành chính, ý tưởng của Trần Kiên nhất thể hoá chức Bí thư Đảng bộ và Chủ tịch Quận đã được Bí thư Thành uỷ, Tổng Bí thư và đông đảo cán bộ, đảng viên ủng hộ nhiệt tình. Chúng ta chưa được biết hiệu quả của việc nhất thể hoá đó như thế nào trong công việc cụ thể, hằng ngày của Trần Kiên nhưng với sự tín nhiệm ngày càng cao mà anh giành được, việc nhất thể hoá đó chắc chắn mang lại nhiều thành công.
Nhiều người và ngay cả Nguyễn Bắc Sơn đều cho rằng hai cuốn tiểu thuyết, một là cuốn Luật đời và cha con và hai là cuốn sách bạn đang có trong tay là tiểu thuyết luận đề, điều đó có phần đúng. Được coi là tác phẩm luận đề khi tác giả có một quan niệm, một nhận thức nào đó và muốn truyền bá tới mọi người bằng nghệ thuật. Ngược lại với luận đề khi tác giả chỉ chú tâm làm nghệ thuật còn giá trị tư tưởng, giá trị nhận thức của tác phẩm chủ yếu sẽ được toát lên từ hình tượng nghệ thuật của tác phẩm không hoàn toàn phụ thuộc, thậm chí ngoài ý muốn của tác giả. Cả hai cách làm nghệ thuật đều cần đến một điều kiện chung là tài năng. Có tài năng thì dù làm nghệ thuật chỉ với mục đích chuyển tải cho một tư tưởng, tác phẩm vẫn cứ sống, vẫn cứ động, vẫn cứ hay. Không có tài năng thì dù có lao tâm khổ tứ phụng sự nghệ thuật, tác phẩm vẫn không có cả nghệ thuật lẫn tư tưởng. Những nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn đều đại diện cho một loại cán bộ, đảng viên, công chức nào đó. Nhưng vượt lên những ước lệ mòn sáo, những nhân vật này không chỉ gánh vác trách nhiệm đại diện của mình mà còn tồn tại như một con người cụ thể, có vui buồn, yêu ghét khát vọng cao cả và dục vọng thấp hèn; tự tin và tự ty; thành công và thất bại. Nếu như cần khẳng định sự thành công của Nguyễn Bắc Sơn trong thể loại tiểu thuyết thì có lẽ điều cần khẳng định đầu tiên là nhà văn đã xây dựng được một dàn nhân vật là những người phần nhiều có chức, có quyền không phải là những hình nộm khô khan minh hoạ cho một triết lý sống; không phải là những hình kỷ hài trống rỗng để tác giả trút vào có quan niệm của mình về họ. Các nhân vật của ông tồn tại như người đang sống quanh ta, bởi thế, có lẽ là lần đầu tiên một cách có hệ thống, trong tiểu thuyết đương đại, người đọc được hé mở tấm màn của chủ nghĩa sơ lược để tiếp cận với lớp người vẫn thường được gọi là "quan" trong xã hội với tấm chân dung chân thực của nó.
Nhân bàn việc này rất đáng chú ý với Lửa đắng, lần đầu tiên trong văn xuôi Việt Nam đã xuất hiện nhóm nhân vật gồm những người ở vị trí lãnh đạo cao nhất của Đảng và Nhà nước ta, trong đó nổi lên bốn nhân vật là Tổng Bí thư ông Trân; Bí thư thành uỷ mới; ông Thụ, Trương ban Tư tưởng-Văn hoá và một nhân vật khá độc đáo, nhân vật "Cự", chỉ thấp thoáng những khiến người đọc phải trầm ngâm nghĩ ngợi. Khác với hình tượng lãnh tụ, các đồng chí lãnh đạo thường xuất hiện thoáng qua nhằm nhấn mạnh, minh hoạ cho một tưởng nào đó trong khá nhiều tác phẩm điện ảnh, sân khấu, văn xuôi, Tổng Bí thư và một chừng mực nào đó là ông Trân, đã được tác giả khắc hoạ như một nhân vật của tiểu thuyết bằng xương bằng thịt. Không có điều kiện tiếp xúc nhiều với các nguyên mẫu (nếu như có nguyên mẫu) nhưng Nguyễn Bắc Sơn đã có được nhiều trang viết chân thực về các nhân vật này trong vị trí công tác, trong tiếp xúc, trò chuyện với cán bộ cấp dưới, trong sinh hoạt gia đình. Cũng từ miệng nhân vật, Nguyễn Bắc Sơn đã nói được không ít suy nghĩ của mình về thời cuộc, từ chuyện đấu tranh chống tiêu cực trong lĩnh vực đất đai; sự trù dập trả thù những người dám đấu tranh chống các thủ đoạn xã hội đen trên báo chí công tác tổ chức cán bộ; công tác xét xử của toà án… Không sa đà vào trữ tình luận đề nhưng nhiều trang viết của Nguyễn Bắc Sơn giàu khả năng khám phá, khái quát hiện thực cùng chính nhờ thủ pháp này.
Là người có may mắn được sống và trải nghiệm nhiều năm trong không gian tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn (phải chăng vì thế mà ông đưa tôi viết đôi lời này) tôi đã đọc liền mạch với sự thích thú Lửa đắng.
Và bây giờ, với nguyên vẹn sự thích thú ấy, xin giới thiệu cuốn tiểu thuyết với bạn đọc.
Những ngày làm nhà, Kiên phải nhờ một người bạn, kĩ sư xây dựng, giám sát thi công. Thỉnh thoảng anh mới đảo qua. Chiều nay anh tạt qua trường vợ, rủ Tần cùng đến ngôi nhà đang xây. So với cơn sốt xây nhà ở Thanh Hoa thì họ quá chậm. So với thiên hạ thì nhà của vợ chồng anh không to, không sang, không đẹp bằng. Kiên bảo vợ, tuỳ tiền biện lễ. Mình xây để ở chứ có phải để cho thuê đâu. Chỉ riêng thiết kế phí đã mất hàng chục triệu rồi. Chả chơi. Thiên hạ không biết dùng tiền làm gì mới vẽ vời kiểu cách được. Đằng này vợ chồng Kiên bán căn hộ lắp ghép mua lại mảnh đất của một ông Vụ phó Vụ Kế hoạch một bộ bán lại. Tiền xây thì ông bà Hòe cho. Vừa xoẳn. Khi nào xong, dọn đi người mua mới nhận nhà.
Tần đã chuẩn bị xong bữa tối. Một đĩa thịt lợn kho dừa. Nước hàng làm cho miếng thịt, miếng dừa mang một thứ màu đặc trưng thật hấp dẫn. Nồi riêu cá là món anh thích nhất. Kiên thích riêu cá nấu mẻ. Tần không mua cả con, nhà ít người ăn không hết. Chị mua hai cái đầu chép, một bộ lòng và một buồng trứng. Chị để con ngồi một bên đầu nồi, mình một bên. Tần muốn dạy con gái phải biết đón bát bố vừa hết cơm bát canh vơi phải biết đứng lên mang bát đi múc tiếp chứ không được bê xoong ra trút vào, phải biết gắp miếng ngon cho bố mẹ v.v…
Chị xắn buồng trứng làm ba, gắp cho chồng, cho con, mình làm miếng nhỏ. Anh gắp trả lại: "Em ăn hộ anh. Ăn gì bổ nấy mà". Anh thích ăn lòng cá trong khi vợ con lại không bụng đũa. Anh khen nó bùi, béo, mà mỡ cá lại dễ tiêu hoá, chứ không như mỡ gà, lợn… Đầu cá trông xương xẩu thế nhưng lại có những chỗ rất mềm, rất ngon. Anh gỡ bốn khối thịt trên lưng, sát xương đầu về phía bụng, sát với mang cá cho vợ con, còn mình "xung phong" vào khối thịt màu gan gà, đặc và dẻo, cái miệng cá san sật, béo béo; cái nước óc đặc ngọt như nước mì chính. Kiên ăn một cách ngon lành. Tay cầm cả khối xương đầu đưa lên miệng. Đã nhiều lần anh bảo: ăn với vợ con ở nhà, dù không có những món sang trọng, đắt tiền, nhưng ngon hơn hẳn ăn chiêu đãi. Không chỉ vì ý nghĩa tình cảm gia đình, được thoải mái tự nhiên, mà còn vì mình ăn của mình chứ không phải ăn do người khác mời. Miếng mời là miếng nợ, có khi còn không há miệng được kia, vì bị mắc quai rồi. Các buổi chiêu đãi thì chuyện trò, giao tiếp là chính.
Thuỳ Dương hỏi:
- Thế ăn cơm khách, nếu có món riêu cá như mẹ nấu thế này, bố có ăn không?
Đúng ra, ý nó là, bố có ăn như đang ăn trước mặt hai mẹ con không?
- Ấy đấy cái khó của bữa cơm không phải cơm gia đình là thế đấy. Thường là không có đầu cá thế này. Mà giả dụ có, cũng không dám ăn thoái mái như ở nhà. Phải giữ ý con ạ.
- Con thấy đi dự chiêu đãi về, bố vẫn phải ăn cơm mẹ phần đấy thôi.
Chị bảo con gái:
- Con sang đấy phải tìm hiểu phong tục tập quán người ta, mà ứng xử cho phù hợp nhé.
Kiên gắp nốt miếng trứng cá cho vợ:
- Ăn đi nào. Em phải chuẩn bị sức khoẻ cho nhiệm vụ trọng đại mà chỉ em làm được thôi.
Chưa bao giờ anh thấy bằng lòng với cuộc sống gia đình như bây giờ.
***
Nhoáng cái, mấy tháng đã trôi qua, Thuỳ Dương sau khi giành giải nhất cuộc thi "Đường lên đỉnh Ôlimpia" khu vực phía Bắc đã đi du học Pháp nhờ một suất học bống.
Vợ chồng dọn về nhà mới, ba tầng, trên diện tích hơn năm mươi mét vuông. So với căn hộ thấp lè tè tầng năm một khu lắp ghép hộp diêm là thiên đường rồi. Vui nhất là chồng vừa mới được phục hồi chức vụ. Cũng không có gì ghê gớm. Nó chỉ là khẳng định sự đúng đắn của một con người, rằng cái đúng phải thắng cái sai. Tần không dám nói rằng người tử tế phải thắng người không tử tế. Chuyện ở trường mình thì chị dám nói thế đấy. Còn ở tầm thành phố thì, không dám nói liều. Chi có Kiên mới hiểu, chuyện này đã phần nào lấy lại niềm tin cho vợ.
Buổi chiều hôm chồng được mời lên nhận quyết định xoá án kỷ luật, Tần vẫn ngồi chờ cơm. Vợ thì háo hức chờ chồng nói chuyện. Chồng thì mặt cứ hơn hớn, như kẻ đào mỏ vớ được cục rubi to. Vợ bảo: "Anh kể xem họ nói thế nào!" Chồng: "Không phải kể gì cả, cứ nhìn mặt anh thì biết". Vợ lại giục: "Thì vừa ăn cơm vừa kể vậy". Chồng chớt nhả "Ăn cơm làm gì… Anh chỉ muốn ăn thịt em thôi".
Hoá ra bây giờ họ là đôi vợ chồng son. Chỉ với hai động tác, Kiên đã lột phăng váy ngủ vợ. Tấm thân tròn lẳn, ngọc ngà của vợ bày ra, hấp dẫn hơn bất cứ cái gì trên thế gian nay. Sức lực Kiên tăng lên gấp bội. Anh bế xốc vợ lên, quay liền mấy vòng mới đặt xuống giường. Tần cũng không ý tứ như khi còn ở nhà cũ, lúc con gái còn ở nhà. Chị ôm xiết vai anh, cảm thấy rất rõ đang mất trọng lượng trong vòng quay dữ dội của anh. Được cái cuồng nhiệt của chồng kích thích, Tần cũng hăng lên, không ngoan ngoãn nằm yên chờ đón như mọi lần, mà đẩy bật ngửa anh ra, xô vào, cưỡi lên.
Hổn hển. Hăm hở. Hung hăng nữa: "Em không để anh đè nén, áp bức, bóc lột mãi đâu nhé". Hai tay ghì chặt hai cánh tay chồng dang rộng xuống giường, chị cúi xuống, nhay vào mũi, má anh. Bị những động tác mạnh mẽ của vợ kích động, anh nghiến răng: "Á à! Gớm quá nhỉ. Vùng lên hỡi các nô lệ ở thế gian!". Miệng nói, người cong lên như con tôm, chân phải gồng lên, vặn mình đẩy vợ ngã ra. Rồi lập tức lật mình, đè nghiến vợ xuống. Hai cánh tay cũng giữ chặt hai cánh tay vợ, hệt như lúc nãy vợ đã "đè nén" mình. Đầu gật gật vẻ đắc thắng, anh ngon miệng: "Đây chưa phải là trận cuối cùng đâu nhé!"
Họ nhìn sâu vào trong mắt nhau rất lâu, rồi Kiên mới xoài chân ra, đổ ập xuống người vợ.
Chưa bao giờ họ có một trận làm tình, kinh thiên động địa như thế. Cả hai người đều thấy thoả thuê, mãn nguyện. Chị gối đầu lên hốc vai chồng, nằm nghiêng để được áp cả người mình vào người anh, một bên đùi vắt lên người anh, ở nơi nhạy cảm nhất. Họ nằm như thế một lúc. Chị bỗng hỏi:
- Anh đang nghĩ gì thế?
Anh không trả lời, hỏi lại:
- Thế em đang nghĩ gì?
Chị bật người dậy, vẫn không mặc gì, lấy hai mảnh giấy dính màu vàng, hai cây bút bi:
- Anh nghĩ gì thì viết vào giấy của anh. Em nghĩ gì thì viết vào giấy của em. Xem chúng mình chung nhau đến thế nào nhé. Chẳng nhẽ chỉ chung nhau thể xác thôi à? - Chị quát như quát học trò - Anh quay ra kia, không được nhìn trộm bài.
Như hai đứa trẻ chơi trò trốn tìm, chưa chi Tần đã hỏi:
- Xong chưa?
Anh giao hẹn:
- Ba cái gạch đầu dòng nhé.
- Đồng ý!
Một lát, Tần cao giọng:
- Xong chưa?
- Xong rồi!
Từ hai góc giường, như hai đứa trẻ vừa tắm xong, lồm cồm bò lại với nhau. Hồi hộp! Háo hức! Họ trao cho nhau mảnh giấy của mình. Tất cả tinh lực dồn cả lên đôi mắt, lướt rất nhanh, rồi cùng cười rạng rỡ. Tần reo lên:
- Có thế chứ!
Kiên vênh mặt hỏi lại:
- Sao lại không thế chứ?
Hai người cùng dang rộng cánh tay, cùng sáp người lại, cùng quấn chặt lấy nhau. Giống như ta xòe hai bàn tay ra, nhắm mắt, cùng khớp chặt hai tay lại thành một khối, không thể giằng tách ra được. Họ cùng đổ người xuống, hai đôi chân trần quện chặt lấy thân thể nhau, cứ thế lăn tròn từ đầu đến cuối giường, rồi lại lăn ngược lại từ cuối lên đầu giường.
Hai trong ba cái gạch đầu dòng ấy khớp nhau.
***
Một trong hai cái gạch đầu dòng ấy là việc hôm nay, vợ chồng Kiên mời ông bà ngoại và nhà bác Đại đến ăn cơm mừng nhà mới.
Cu Thành ngồi gọn lỏn trong lòng bà Phụng. Tay nó mân mê tai bà. Mỗi lần nó về, người đầu tiên được quyền bế nó là bà nội. Sau đó đến ông nội, rồi mới đến người khác. Mà mỗi người cũng chỉ được quyền "hưởng thụ" nó một lúc thôi, rồi phải trả về cho bà. Bà Phụng cho mình cái quyền chiếm hữu nó. Tất cả thành viên trong gia đình đều thừa nhận quyền ấy. Bà nựng nó, thơm má, thơm tay, thơm chân, thơm cả quả ớt tí xíu của nó. Không no. Không chán. Nó ngồi trong lòng thì bà cúi xuống, hít lấy hít để cái đầu trọc của nó. Bà bảo, kiểu cắt trọc của mẹ Linh thế này là đẹp nhất. Nghĩa là nó đã từng được để tóc. Nó để tóc cũng đẹp, nhưng cắt trọc còn đẹp hơn. Tất cả đường nét trên khuôn mặt nó đều đẹp. Những đường nét đẹp ấy, kết hợp hài hoà, cân đối với nhau càng tuyệt vời. Tất cả cứ ngời lên như thiên thần trong tay bà. Đại nhìn mẹ bế cu Thành, trêu:
- Con gửi bà trông nó một hôm nhé.
- Thật không? Hay bố nó lừa bà?
- Con chỉ sợ đêm nó khóc, đòi đi tè làm bà mất ngủ.
- Thì bà đóng bỉm cho nó. Thế ngày xưa, nuôi anh, chưa có bỉm thì tôi cũng để anh tè ra chăn chiếu chắc?
Linh làm bếp, thỉnh thoảng lại quay ra nhìn hai bà cháu. Sung sướng, mãn nguyện, không kém gì lúc ôm con trong lòng. Có khi còn hơn. "Nó là con yêu tinh hãm hại nhà này". Câu nói ngày ấy, bà ném vào mặt chị như một khối thuốc độc làm chị tối tăm mặt mũi. Nhưng, "Ơn ai một chút chẳng quên. Hờn ai một chút để bên dạ này". Chị làm theo lời hát ru của mẹ mình ngày nào. Lấy chồng, mà không được mẹ chồng thừa nhận, là nỗi cay đắng không gì bù được. Vậy mà bây giờ… Linh biết ơn mẹ chồng, biết ơn thiên thần bé bỏng, nhờ nó mà bà mở lòng ra với mình.
Tần đang gói nem, thỉnh thoáng cũng nhìn cháu:
- Cháu mút tay kìa bà! Thành ơi; cô đây cơ mà, cười đi nào! A, cười rồi, cười nữa đi nào! A à, hoan hô con mẹ Linh, bố Đại!
Chị thầm ước, em Thuỳ Dương rồi cũng sẽ là thằng cu, cũng sẽ là một thiên thần bé nhỏ như anh Thành nó kia.
Tần quay sang chị dâu:
- Chị Linh, lấy noi áp suất ninh sườn trước đi có hơn không?
- Tớ ninh sẵn từ nhà rồi, tớ chả bảo với cậu hôm qua là gì. Chỉ phải ngâm ít nấm hương thôi, tôm, mực rửa sạch sẽ cả rồi!
Tần sẵn mối cảm thương Kiều Linh, ngay từ khi biết rô ngọn nguồn sự việc của cô gái này với anh trai mình. Từ ngày Linh thành chị dâu, xem nết ăn nết ở, nhất là ăn ở với chồng, mẹ chồng, thấy anh mình thực sự hạnh phúc bên cô gái bất hạnh trước kia, giờ lại sinh được thiên thần bé nhỏ này, chị càng quý mến. Là một nhà giáo, giữ đúng phép tắc gia đình, ngay từ ngày đầu Linh mới làm vợ anh mình, Tần đã một điều chị, hai điều chị. Còn Linh, kém Tần hơn mười tuổi, biết vị thế của mình, nên không bao giờ ra cái điều chị dâu, mà hạ một bậc xuống như hai người bằng vai phải lứa. Cô cứ "tớ tớ "mình mình" "cậu cậu", hoặc xưng tên. Tần cho đó là biết điều biết mình, biết người nên càng mến chị dâu.
Chiếc xe con xanh đen của quận uỷ ghé vào sát cổng, thả Kiên xuống rồi vọt đi. Kiên về thì mọi người đã tề tựu đông đủ. Anh chào bố mẹ, vợ chồng anh vợ, rồi sà ngay đến chỗ cu Thành. Linh nhắc khéo:
- Chú Kiên rửa tay đi đã, rồi hẵng bế cháu và ăn cơm luôn. Cả nhà đợi chú đấy.
Mọi người đưa mắt nhìn nhau. Quả thật một người mẹ cẩn thận lắm, mới dám nói như thế với em rể quyền chức trước mặt cả nhà. Thật đúng lúc. Thật khéo nói. Ông Hòe mát mẻ con rể, nhưng giọng lại ấm áp thân mật:
- Chủ nhà mà lại có mặt sau cùng à? Họ phải phục hồi chức vụ cho anh chỉ là bước thứ nhất thôi. Sẽ còn những bước khác ngoài ý muốn họ. Để xem tôi nói có đúng không nhé!
Kiên với bố vợ, vốn là chỗ quen thân từ nhiều năm trước. Sau này khi anh đã là con rể, hai bố con thân thiết như bạn bè. Ông cụ trách yêu đấy thôi. Anh biết vậy nên mặt tươi tỉnh, vẻ biết ơn:
- Con xin lỗi ông bà, anh chị, quả thật không thế đứng lên được. Có mấy chuyện con muốn hỏi ý kiến ông đây?
Ông Hòe cười vui. Ngay lúc Kiên bị đình chỉ chức vụ Bí thư quận uỷ, ông đã báo con rể: "Để rồi xem, mọi chuyện không dừng lại ở đây được". Tình hình diễn biến nhanh không ngờ. Kiên rửa tay xong đến trước mặt mẹ vợ:
- Bà cho con hưởng chút quyền lợi nào!
Cu Thành chưa biết lạ quen gì. Thấy ai giơ tay ra đón là theo ngay. Trông thằng bé thích quá. Ai nhìn nó cũng muốn bế. Ông Hòe nhìn chú âu yếm cháu, đến gần con rể:
- Công việc là một chuyện. Nhưng phải đẻ nhanh lên cho ông bà một thằng cu như thế này cho vui cửa vui nhà. Có nhiều chuyện anh muốn hỏi ý kiến tôi phải không? Tôi sẵn sàng làm cố vấn cho doanh nhân rồi, giờ lại làm cố vấn cho quan chức chính quyền. Hay thật! Thế là ông ăn ba lương đấy cu Thành ạ…
Ông đưa ngón tay trỏ ra, khẽ chạm vào má nó. "Cái thằng cháu bé bỏng xinh xắn này. Nếu lúc ấy, ông không vượt lên trên những định kiến cũ kỹ, thì chắc gì đã có cháu hôm nay. Ông có quyền tự hào, trong nhiều quyết định quan trọng của đời mình, có cái sai, cái đúng, trường hợp này, may mắn là đúng đấy Thành ạ. Có biết không hả cu tí bé bỏng?"
Đại thấy bố đùa thế thì chen vào:
- Bố không tham thế được đâu. Làm cố vấn cho con hay chú Kiên đều được. Ai trả lương bố hậu hĩnh thì làm, nhưng chỉ một thôi bố ạ. Thứ hai bố đi thành phố Hồ Chí Minh hộ con. Vé đã mua rồi.
Kiên nhìn anh vợ gật gù:
- Em thì thua anh rồi. Nhưng, có khi bố lại thích cố vấn cho em hơn. Máu chính trị mà.
Thấy cái gì như cái cân gia đình, để ngay cạnh lối đi, Kiên định cất đi cho đỡ vướng. Anh hỏi vợ:
- Cái cân nào, để đây làm gì hả em?
Linh không dám cười:
- Đấy là cái bếp từ, tôi mang sang để nấu lẩu đấy.
Tần cười báo chồng:
- Không biết ít nữa, anh còn xa thực tế đến mức nào?
Tần mời ông bà, hai bác vào mâm. Bà Phụng muốn bế cu Thành cho mẹ nó ăn trước. Linh đòi bế con để bà ăn cùng cả nhà. Mỗi người nói một câu, bà Phụng mới nghe. Linh đón con từ tay chú Kiên. Thế là gần hai giờ, chỉ thỉnh thoảng nhìn con thôi, bây giờ lại được ôm nó vào lòng.
Linh ngồi ở xalông, hơi xoay lưng về phía mâm cơm. Thằng bé hít thở hơi mẹ, bàn tay bé xíu theo bản năng lần tìm, vục miệng vào vú mẹ. Nhưng không bú được. Tay nó cào cào "Đợi mẹ cởi khuy áo đã nào, hoàng tử háu ăn của mẹ!"
Cô ngả đầu con lên đùi, hai tay vòng ra sau lưng tháo móc rút vú. Cu Thành phải chờ đợi "e e" kêu lên làm cả nhà quay lại.
Linh vội nâng đầu nó lên, ấp miệng nó vào ngực mình. Nhìn cả nhà vui vẻ quanh mâm cơm, cô biết mọi người trong nhà đều cảm thông chia sẻ, quý mến cô. Cô biết ơn họ. Cô nghĩ mình phải cố rất nhiều mới xứng đáng là con dâu nhà này. Dẫu sao cũng thấy yên tâm. Điều hạnh phúc nhất là Đại yêu thương mình. Cô tự nhủ phải gắng gỏi lên để đỡ đần chồng trong công việc.
Bà Phụng đã đứng lên. Thấy con dâu cẩn thận trong việc chăm nom, săn sóc cháu mình, bà bằng lòng lắm. Đã định đón cháu ngay, chợt nhớ ra, bà đi rửa tay, rửa miệng. Lau tay xong mới ra với cháu.
- Bú no rồi chứ gì. Bà ru cháu ngủ nhé!
Linh ý tứ cài lại áo trong, áo ngoài xong mới đứng dậy. Người con gái vốn đã đẹp, giờ là người mẹ một con, có một gia đình sung túc, công việc ổn định… trông cô càng quyến rũ.
Ông Hòe báo con dâu ngồi vào chỗ mẹ chồng. Nhưng cô xin phép, bảo chồng chuyển đến chỗ ấy, để mình thế chỗ chồng, cạnh Tần.
Lúc đầu, mặc dấu rất thông cảm với hoàn cảnh cô, nhưng Tần cũng lo cho anh trai. Không biết lấy một cô gái nông thôn, chỉ có sắc đẹp, liệu có nhập được vào gia đình thành phố? Dù xét nét theo kiểu đàn bà, Tần cũng phải thừa nhận Linh có khả năng quan sát, tự học hỏi nâng mình lên. Đúng là tự giáo dục quan trọng hơn sự giáo dục rất nhiều. Vì thế, tuy xưng em, nhưng trong cư xử, Tần đối với Linh như đối với cô em gái.
Chị lấy đĩa nem phần Linh ra, mặc dù đĩa nem cả nhà ăn vẫn còn nhiều hơn cả đĩa nem nhỏ đê phần. Tần thả một gắp cải cúc vào nồi lẩu, lấy đũa dìm xuống, đợi một tí rồi gắp vào bát chị dâu. Linh đưa bát ra, miệng nói vừa đủ nghe: "Mình xin". Cô em chồng lại bỏ tôm, mực vào nồi, đậy vung lại. Linh nói: "Mình nhấn nút này cho chóng sôi".
Kiên chăm chú nhìn cái bếp từ nhận xét:
- Văn minh thật! Không toả nhiệt như bếp cồn khô, không nguy hiểm như bếp ga du lịch, không sợ gió tạt, mà lại rẻ thì ghê thật. Cái cách đi của anh Trung Quốc hay thật đấy bố ạ. Con chưa đi Trung Quốc bao giờ, không rõ họ tổ chức, quản lý xã hội, làm kinh tế kiểu gì?
Ông Hòe ăn xong, hướng cái nhìn vào hai chị em Linh, Tần. Hai anh em Đại, Kiên nhấm nháp chầm chậm, vừa ăn vừa nói chuyện, cốt để Linh không phải ngồi một mình. Tần đang bóc tôm cho chị dâu. Đại thấy cả nhà yêu thương vợ mình, quý hoá con trai thì hả hê lắm. Nghe Kiên hỏi, ông bạn - bố vợ đưa ra ý kiến:
- Anh muốn biết họ làm gì để có hàng rẻ mà tiện thế này thì phải tìm hiểu. Để hợp với mức sống của đa số dân ta, họ đưa sang hàng địa phương thôi. Còn hàng Thượng Hải, Bắc Kinh thì xuất sang Mỹ và các nước khối EU. Loại ấy, chất lượng ngang ngửa thế giới. Bây giờ họ đã trở thành công xưởng thế giới rồi. Nay mai sẽ là nông trại thế giới đấy. Anh tìm đọc tạp chí Nghiên cứu kinh tế Trung Quốc sẽ nắm được cơ bản về cách làm kinh tế của họ. Nhưng theo bố, với công việc của anh, nhất là đề án cải tiến phương thức lãnh đạo, cần tìm hiểu cái cách quản lý điều hành xã hội của họ. Nên đi tham quan học hỏi. Họ gần mình, văn hoá đại thế giống mình, họ phát triển đến mức, giờ phải kiềm chế một số lĩnh vực phát triển nóng, đủ biết họ giỏi thế nào.
Đại chen vào:
- Trong kinh doanh làm ăn, bọn con hơi ngại anh Tàu. Họ khôn lắm
Ông bố không tán thành:
- Anh nói lạ: khôn sống, mống chết! Ai bảo anh không khôn bằng họ? Làm ăn với nhau phải đúng luật. Không chơi đúng luật, người ta tấy chay anh, thậm chí họ xúm lại trừng phạt anh. Cái anh WTO, vì sao mình chật vật mãi chưa vào được, là bởi mình chưa chơi đúng luật. Một trong những luật ấy là phải lấy uy tín chất lượng hàng hoá làm đầu. Nói khác đi là phải giữ được thương hiệu. Bây giờ thế giới còn định ra tiêu chí cho thương hiệu quốc gia kia mà. Bố biết, có công ty xuất lông vịt sang họ. Chỉ thu mua lông vịt xuất đi mà lãi ơi là lãi. Nhưng quen thói gian dối, chụp giật, hắn mới nghĩ ra cách rải lông vịt ra đất ẩm, phun bột đất sét vào. Họ biết tỏng tong, nhưng mà cứ nhận, về xử lý ngay, lông vẫn dùng được. "Tay lông vịt" nhà ta, yên trí, gom thật nhiều hàng, lại làm trò ma bùn, rồi mới chở sang. Họ lấy cớ bận bịu gì đó, hãm lại mấy ngày. Cả một đống hàng biến chất, hỏng hoàn toàn. Đối phương cười, lẽ ra còn phải bắt các anh bồi thường vì đã không thực hiện đúng hợp đồng cung cấp hàng cho chúng tôi đấy nhé!
Ông quay sang con rể:
- Nếu có tham quan Trung Quốc, anh nên tìm hiểu việc này, nó sẽ rất bổ ích cho công việc của anh. Ở ta, một thời nhập hai, thậm chí ba tỉnh lại thì giải thích là để làm ăn lớn. Khi tách một loạt tỉnh ra, tái lập lại thì ta lập luận là các địa giới đơn vị hành chính cũ do người Pháp để lại là phù hợp với năng lực quản lý của ta chứ gì? Bố tự hỏi, thế sao cả nước Trung Quốc có ba mươi mốt tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, mỗi tỉnh to bằng năm bảy tỉnh của ta. Dân số một tỉnh như Tứ Xuyên còn hơn cả dân số nước ta nhiều. Sao họ vẫn quản lý được, vẫn phát triển rầm rộ? Phải chăng họ quản lý xã hội quản lý đất nước theo kiểu của họ. Pháp trị được đưa lên đầu tiên. Con tìm hiểu xem, vận dụng vào Lâm Du thế nào? Chắc là nhiều điều lý thú. Còn anh Đại, theo bố, vẫn cứ làm ăn bên thị trường Nga. Nhưng nên tập trung khai thác cả thị trường trong nước. Còn nhiều tiềm năng lắm.
Linh đã ăn xong. Hai chị em dọn dẹp mâm bát. Tần bưng lên một đĩa quả: dưa hấu, dứa, đu đủ, xoài, thanh long. Hình khối, mầu sắc, cách bày… đẹp như tác phẩm nghệ thuật sắp đặt.
Ông Hòe hỏi:
- Con gái hay con dâu làm món này đây?
Tần thưa:
- Con cũng bày được như thế! Nhưng đây là tác phẩm của chị Linh ông ạ.
- Ai dạy con đấy?
Đang dọn dẹp, Linh dừng lại, nhìn bố vẻ biết ơn:
- Con học trong sách ạ. Nhưng cũng có chút sáng tạo ông ạ!
Đôi lông mày lưỡi mác vểnh ngược ở phía đuôi, ngẩng lên nhìn con dâu tò mò:
- Sáng tạo thế nào?
Mắt Linh lấp loá vui. Nếu bố không hỏi thì cô không có cớ khoe với mọi người:
- Ông thấy màu sắc thế này là hài hoà rồi phải không ạ? Nhưng thật ra, nó còn được sắp xếp theo một trật tự khác. Ta ăn lần lượt từ hàng trên xuống hàng dưới, thì độ ngọt của các thứ quả cũng tăng dần lên. Nếu xếp không chủ ý, ăn loại ngọt trước, nhạt sau, thì sẽ nhạt miệng, rất chán.
Nghe vợ nói, Đại tự hào lắm. Kiên không ngờ, cô chị dâu quê mùa lại sáng ý thế! Tần nghĩ bụng, cô này sẽ là một người vợ nội trợ giỏi đấy. Đến mình cũng không thể nghĩ ra. Học vấn thì kém chị Thụy Miên ngày trước, nhưng sẽ là người vợ đảm đây! Bà Phụng đã ôm cu Thành ngủ từ bao giờ. Ông Hòe rất bằng lòng con mắt tinh đời của mình:
- Bố nể chị đấy! Chị học xong lớp kế toán chưa?
- Con học xong rồi ạ! Kế toán thương mại không phức tạp như kế toán công nghiệp ông ạ. Con làm kế toán thì nhà con mới yên tâm được. Nhà con đang cho con học tại chức đại học, công việc làm ăn của nhà con sẽ còn mở rộng nữa ông ạ!
Ông bố gật đầu bằng lòng:
- Thế là con làm nội trợ, với nghĩa hiện đại nhất đấy.
Cũng đã lâu lâu, từ ngày Kiên bị kỷ luật, hôm nay cả nhà mới lại ngồi với nhau thế này. Câu chuyện cánh đàn ông nhà này, cũng giống như chuyện cánh đàn ông nhiều nhà khác. Không thể không bàn đến thời cuộc, đến thế sự. Cánh phụ nữ thì chả quan tâm các thứ chuyện đẩu đâu ấy. Ba bố con thì vẫn hào hứng.
Là một cán bộ cao cấp ngành tư tưởng văn hoá nghỉ hưu, ông Hoè vẫn có nhiều ý kiến sắc sảo. Chính ông đã tham mưu cho Kiên trong việc cải tiến phương thức lãnh đạo ở Lâm Du gần đây. Ngược thời gian nhiều năm trước, do đi giảng nghị quyết ở Hái An mà ông phát hiện ra một sự thật: Thành phố biển này, không triển khai học nghị quyết trong đội ngũ cán bộ chủ chốt ngành giáo dục đào tạo, vậy mà họ vẫn làm tốt công tác ngành, là một trong ba địa phương, trong tốp dẫn đầu toàn quốc. Từ đó ông mới đề xuất với Trung ương nên triển khai học nghị quyết như thế nào cho phù hợp.
Trước nữa, còn một chuyện khác liên quan trực tiếp đến Kiên, khi đó anh còn làm quản đốc phân xưởng cơ khí động lực. Kỹ sư Trần Kiên đã xốc phân xưởng yếu kém kinh niên thành đơn vị dẫn đầu năng suất, chất lượng nhà máy. Chỉ vì tội không cho đảng viên đi họp chi bộ trong giờ làm việc mà bị ông bí thư đảng uỷ, kiêm phó giám đốc kéo bè kéo cánh kiếm cớ không kết nạp Đảng. Ông Hòe về tận cơ sở tìm hiểu kỹ. Lại đi nhiều cơ sở khác, nhiều mô hình khác, nhiều địa phương khác tìm hiểu thêm. Nhờ có mới đề xuất với cấp trên, nên thống nhất quyền lực trong mỗi đơn vị kinh tế. Có thể, ông chỉ là một trong những người phát hiện, đề xuất thôi. Chỉ biết, bây giờ các cơ sở sản xuất, kinh doanh, bí thư đảng đã kiêm luôn giám đốc, mà nói đúng ra là giám đốc kiêm luôn bí thư. Nhưng bên các cơ quan chính quyền thì vẫn là hai. Trong thực tế chỉ đạo ở Lâm Du, Kiên sớm nhận ra điều bất hợp lý. Mình là người quyết định cao nhất mọi việc, mà khi có việc gì xảy ra thì… chả phải chịu trách nhiệm gì trước pháp luật và công luận. Từ đó anh mới thí điếm, tổ chức giao ban định kỳ, hoặc giao ban đột xuất giữa lành đạo quận uỷ và lãnh đạo Uỷ ban, cùng các bộ phận khác có liên quan trực tiếp. Sau khi bàn thảo kỹ rồi thì quyết định tại chỗ. Do đó, nếu có sai lầm thì mình phải chịu trách nhiệm cao nhất. Hệ quả phải dẫn đến của thí điểm ấy là, Bí thư kiêm luôn Chủ tịch. Bộ máy sẽ đỡ cồng kềnh, công việc chạy nhanh hơn hơn.
Mọi chuyện mới bắt đầu thì Kiên bị kỷ luật. Kể ra thì anh còn một "tội" nữa. ấy là đã chỉ đạo trực tiếp Thanh Diệu - một phụ nữ xinh đẹp, Phó chủ tịch Uỷ ban Nhân dân Quận và kéo được cả cơ quan báo chí vào cuộc, lôi vụ đổi chác đất đai mà ngẫu nhiên mới biết đó là của Bí thư Thành uỷ ra trước công luận.
Đại hỏi bố:
- Ông vừa nói tiêu chí thương hiệu quốc gia. Đấy là ông nói chung chung theo kiểu "tăng cường", "nâng cao", "quán triệt", "phấn đấu … của ông nghị quyết như bà vẫn giễu ông, hay là chuyện thật. Mà ai làm việc này. "Ta" hay "địch" ạ?
Ông Hòe lừ mắt nhìn con. Người ngoài thì tưởng khi bị chạm nọc thế, ông sẽ nhảy dựng lên, cho nó một trận. "Mày đã xin ra khỏi quân đội, lại xin ra khỏi Đảng, giờ thành cái thằng đi buôn xuyên quốc gia mà lại dám châm chọc, xỏ xiên bố mày à? Nhưng không. Tất cả nhưng bước đi ấy của con trai, ông đều được hỏi ý kiến, kể cả chuyện vợ con nó, ông đều tham gia giải quyết. Với tất cả lý trí của một người cộng sản, đã từng cầm súng đánh giặc từ kháng chiến chống Pháp; với tất cả tình cảm của một người cha đã từng sai lầm với người vợ trước, ông phải thừa nhận sự thật: con ông có cách đi riêng. Đấy là một thực tế phải chấp nhận, bởi đấy cũng là một con đường. Kiên lại là một con đường khác. Cái đích phải đến là dân giàu nước mạnh, là lợi ích của dân tộc này, đất nước này. Đấy mới là cái bền vững, cái vĩnh cửu. Đảng mà ông gắn bó suốt từ thời trai trẻ, đến bây giờ và mãi về sau cũng chỉ nhằm đích ấy
Ông lừ mắt nhìn con, để ra oai thế thôi. Bởi ông vẫn là bố nó, người bố rứt ruột và người bố tinh thần. Ông còn là bạn nó. Nó đã từng cảm thông, chia sẻ với ông, cả những chuyện thầm kín nhất của đàn ông. Ông đã là người trợ thủ tinh thần đắc lực cho nó trong công việc mới. Nó cần ông. Cả con trai, con rể đều cần ông.
Ông vui vì thấy mình vẫn hữu ích cho con cái. Anh chàng mải làm ăn, có chịu đọc như ông đâu mà biết, nên mới tưởng điều ông nói là sản phẩm kiểu tư duy nghị quyết. Ông hắng giọng, thấy điều mình sắp nói ra là một chuyện nghiêm túc, quan trọng mà chắc chắn cả hai đứa đều phải lác mắt, vểnh tai ra nghe cho mà xem.
- Hai anh nghe đây này, một người Mỹ là Ximông, đã xây dựng sáu chỉ số đánh giá thương hiệu quốc gia. Nào sức thu hút đầu tư và chính sách nhập cư. Nào chất lượng hàng xuất khẩu. Nào sự lôi cuốn về văn hoá và di sản văn hoá, di sản thiên nhiên. Nào trình độ nhân lực. Nào chất lượng quản trị. Cuối cùng là khả năng thu hút khách du lịch. Các anh thấy đấy, toàn những chuyện sát sườn mà bất cứ quốc gia nào cũng phải tính đến, cũng phải làm tốt. Cái gì cũng cân đong đo đếm được. Không có cái lối chung chung như mình. Nãy anh Đại vừa mỉa bố. Đúng là nghị quyết thì phải chung chung toàn những "nâng cao", "tăng cường", "quán triệt" như anh nói rồi. Nhưng cái khó nhất mà ta chưa tìm ra là, làm thế nào, bằng cơ chế nào, biện pháp nào để nâng cao, tăng cường, quán triệt… Thế nên, bố thấy anh Kiên vừa phải nắm đường lối chủ trương, vừa phải tìm ra cách làm phù hợp thì mới có hiệu quả.
Kiên nói suy nghĩ của mình:
- Việc này tuy không vẫn dụng được, nhưng nó giúp con phương pháp tư duy. Mình chỉ quen định tính. Thi đua toàn định tính thôi. Phải định lượng chứ. Còn vì thi đua mà nặn ra những con số ma để lấy thành tích chạy huân chương, hoặc chào mừng ngày nọ, ngáy kia thì chết, không bao giờ con làm.
Đại vẫn thắc mắc:
- Con chưa biết, cuối cùng, người ta có tính được cái thương hiệu quốc gia thành… tiền không? Với con thì tất cả phải quy được ra tiền.
Ông bố nhìn con, độ lượng:
- Cái cách tư duy của anh, nghe không quen thì chối lắm! Tại sao lại cứ phải quy ra tiền? Hồi còn giặc, bao nhiêu người lính, bao nhiêu du kích, thanh niên xung phong, dân công và tôi với anh nữa hy sinh bao nhiêu xương máu, tính mạng anh biết rồi. Không thể quy ra tiền, đúng không?
Ông cười rất khoái chí. Hết nhìn Kiên lại nhìn Đại. Dừng hẳn ở Đại, ông nói như chỉ với riêng anh:
- Bố đã làm quen với nhưng câu hỏi rất chối, như câu anh hỏi vừa rồi. May thay, chuyện này lại đúng như anh nói mới hay chứ. Người ta đã tiến hành phỏng vấn, thăm dò hai mươi nhăm ngàn người. Hai mươi nhăm ngàn chứ không ít đâu nhé, ở nhiều quốc gia khác nhau, theo sáu tiêu chí trên. Cuối cùng, khi qui ra tiền như anh hỏi, thì thương hiệu quốc gia Mỹ đứng đầu với mười tám nghìn tỉ đô la. Dĩ nhiên là đô la Mỹ rồi! Thế nào, nhà buôn thoả mãn chưa?
Đại ngồi thừ ra suy nghĩ. Thì anh cũng đã từng nói với bố, mình đóng được nhiều thuế là mình yêu nước đấy. Thời trong quân ngũ, giết được nhiều giặc là yêu nước. Phi công hạ được một máy bay giặc, trên thân máy bay được vẽ một ngôi sao đỏ chót. Trên ngực được gắn một tấm huân chương. Thì bây giờ mỗi tỉ tiền thuế, anh cũng tự coi là được gắn một ngôi sao lên thương hiệu Sao Việt của mình.
Đang nghĩ miên man thì bố tiếp:
- Bố nói thêm, để anh Kiên bớt đi phần nào trong cách nghĩ duy ý chí của mình. Cái tác giả tư bản trên, còn đưa ra hai chuẩn mực đánh giá. Một là chuẩn tài chính. Hai là chuẩn bền vững của thương hiệu. Mà bố nói với anh Đại, cả hai chuẩn này đều tính được ra tiền, đúng theo suy nghĩ của anh.
Nếu theo chuẩn tài chính thì thương hiệu Mỹ cao nhất thế giới, với mười tám ngàn tỉ đô la. Nhất là sáu ngàn tỉ, Đức từ ba đến bốn ngàn năm trăm tỉ, Ba Lan cuối cùng với bốn mươi ba tỉ. Không biết, nếu áp vào Việt Nam thì ta được bao nhiêu? Các con có suy nghĩ không? Những ai có trách nhiệm trả lời câu hỏi này?
Giọng ông thoắt trở nên xa vắng. Trước mắt ông như không phải là các con mình. Ông nhìn lên cao như hỏi trời xanh. Hai người con cùng lặng đi theo dòng suy tư của bố.
Một lát, như tỉnh lại, ông tiếp câu chuyện dang dở:
- Nhưng nếu theo chuẩn bền vững thì thương hiệu Mỹ đứng cuối cùng top ten. Thứ tự thế này: nhất Anh, nhì Thụy Sĩ, ba Canada, tư Ý, rồi đến Thụy Điển, Đức, Nhật, Pháp, Úc. Mỹ bét. Người ta còn tính mối tương quan giữa giá trị thương hiệu quốc gia và GDP. Có những nước giá trị thương hiệu cao hơn giá trị GDP, như Đan Mạch, tới 320%. Đa số các nước có giá trị thương hiệu quốc gia thấp hơn giá trị GDP nhiều. Bố nhớ Hàn Quốc gần ta, chỉ 26% Trung Quốc cạnh ta là 43%. Singapo có giá trị thương hiệu đúng bằng giá trị GDP. Người ta còn đánh giá chất lượng nhân lực trong đó có thế thao, y tế v.v…
Cái máu giảng nghị quyết lại bốc lên. Ông Hoè thấy mình như đứng đứng trên bục, trước hàng trăm con người, tay giơ lên chém xuống cùng với những lời hùng hồn. Bây giờ cứ toạ không đông như xưa mà là hai con ông. Đang say giảng giải, ông nêu câu hỏi:
- Các anh có hỏi tại sao bố nhớ những con số ấy không? Nó là bệnh nghề nghiệp. Bố quen đi giảng nghị quyết, nên có tư liệu gì con minh hoạ cho bài giảng thì ghi lại. Bây giờ không còn làm công việc ấy, nên chẳng ghi chép làm gì. Thế sao nhớ được những tư liệu ấy. Đầu óc bố bây giờ không nhớ được những con số nữa rồi. Nhưng, những số liệu ấy thì bố vẫn nhớ. Bố đã ngồi trước tài liệu này suốt một ngày. Nó buộc bố nghĩ lại đời mình. Bố chỉ có một việc là nghe cấp trên phố biền, giảng giải nghị quyết. Rồi lại đi phổ biến, giảng giải lại cho cấp dưới. Cứ như một cái máy ghi âm, thu vào phát lại. Tất nhiên cũng có thêm thắt một vài số liệu cập nhật trên báo chí, một vài tình hình địa phương, ngành nơi mình đến. Nhưng, tựu chung vẫn thế,
đại thế vẫn thế. Vẫn cứ một dòng ấy, một cái ấy, một cách ấy. Không chệch ra ngoài. Trung thành. Tin tưởng.
Hoá ra, lâu nay mình chỉ biết nghĩ theo một cách. Mà trên đời, có bao nhiêu cách nghĩ, bao nhiêu con đường để đến một cái đích là dân giàu nước mạnh, mà mình, cả đời tù mù, không biết!
Các con có biết là bố đã… bố đã khóc trên trang tài liệu ấy? Người ta không thèm biết đến, người ta không tính đến mất nước bốn ngàn năm của ta. Bốn ngàn năm yêu nước, dựng nước, giữ nước ấy không thể tính được thành tiền. Còn bây giờ, nếu họ có thì giờ mà tính thêm Việt Nam, thì ta đứng thứ bao nhiêu hả các con?
Phải nghĩ lại, Đảng mở cửa rồi, mình phải mở mắt ra xem thiên hạ làm gì mà học, mà làm. Hai anh, đi hai con đường, nhưng phải vì cùng một mục đích. Đừng chỉ biết vợ con, nhà cửa. Đi ô tô, chứ đi máy bay riêng thì cũng chỉ là phương tiện di chuyến. Có nhanh hơn đấy, có sướng hơn đấy Nhưng không thể sướng bằng khi đọc thấy tên nước mình trong bảng top ten ấy. Anh Đại cần biết rằng, thương hiệu quốc gia hình thành bởi chính các thương hiệu tập đoàn, hàng, công ty mẹ, công ty con nhỏ to trên mọi miền đất nước này.
Ba bố con ngồi lặng đi rất lâu. Không ai nói gì. Môi người theo đuổi suy nghĩ của mình. Một lúc, giọng mệt mỏi như mất ngủ, ông Hoè hỏi:
- Cháu Cường có thông tin gì không anh Đại? Cháu Thuỳ Dương có hay gửi "i meo" về không anh Kiên?
Gần một năm trước, tờ Thời luận có mấy bài phanh phui một vụ tiêu cực đất đai ở Thanh Hoa. Mấy ngày sau, trên đường từ cơ quan về nhà, trời nhập nhoạng, Tổng biên tập Phạm Năng Triển bị tạt xít vào mặt.
Cái ngày Triển ra viện là một bước ngoặt cuộc đời anh. Giám đốc, Phó giám đốc, các Trưởng Phó khoa, bác sĩ, y tá khoa phẫu thuật thẩm mỹ bệnh viện Bỏng tập trung cả trước phòng anh, chật kín cả hành lang rộng. Rất nhiều bệnh nhân, người nhà bệnh nhân các phòng xung quanh cũng kéo đến tiễn. Mấy người cơ quan, vợ con anh… Nhiều hoa quá. Triển nhận, cảm ơn rồi tặng lại những người đã tận tình cứu chữa, chăm sóc mình. Nhưng Triển không vui. Anh cực kỳ khó chịu trước cái cách mọi người tránh không nhìn mình, hoặc nhìn rồi quay vội đi. Mặt mình gớm ghiếc đến thế kia à?
Hôm qua, Triển hỏi mượn cô y tá cái gương. Cô này bảo "không có". Anh cáu: "Con gái lại không có gương trong xắc là nghĩa làm sao?" "Cháu không có thật mà!" Cô ngoắt đi, biến mất. Triển muốn xem cái mặt mình, giờ thế nào?
Về đến nhà, vừa bước vào phòng khách, anh đã sững người. Tấm gương lớn choán hết mảng tường đã biến mất. Thay vào đó là một tấm ảnh phong cảnh Nhật Bản in trên vải nhạt: hoa anh đào phơn phớt hồng soi trên hồ. Hoa anh đào phủ kín một phần toà tháp giữa hồ. Bờ bên kia cũng tràn ngập anh đào nở. Triển nhìn bức ảnh mấy giây. Cảnh đẹp này chẳng may may gợi gì trong anh. Triển vào khu phụ gần đấy.
Cái gương trên tường cũng không còn. Diệp Mai, vợ anh, một thiếu phụ trẻ đẹp, Huệ Minh, con gái anh, thừa hưởng vẻ đẹp thanh tú của mẹ, khổ người dong dỏng của cha, đứng cạnh nhau, yên lặng theo dõi phản ứng của Triển.
- Nếu ghê sợ cái mặt này, thì đừng nhìn nữa. Nó là mặt tôi, của tôi, hiểu không? Tôi chẳng việc gì phải xấu hổ về nó. Biết không?
Hai tiếng cuối cùng, anh hét lên, ngón tay chỉ vào cái ảnh:
- Bỏ ngay đi!
Minh chạy lại, ôm bố:
- Bố ơi! Con sẽ bỏ ngay. Mẹ con con chỉ sợ bố tủi thân thôi.
Vừa nói, Minh vừa áp má mình vào mặt bố, vào đúng chỗ nhằng nhịt những sẹo là sẹo. Nước mắt nó sưởi nóng đám sẹo ấy. Mai bắc ghế đứng lên, tháo tấm ảnh xuống.
Minh vẫn ríu rít, cố làm bố dịu lại:
- Đúng rồi bố nhỉ. Làm sao bố phải xấu hố? Có thiên hạ phải xấu hổ thì có. Họ chưa làm gì để xoá những vết sẹo của bố. Nếu không thể làm biến đi - vừa nói, bàn tay thon thả của đứa con gái rượu lớp 11 khẽ không chạm vào mặt Triển - thì cũng phải xoá đi được những vết sẹo trong lòng bố, trong gia đình mình, phải không bố? Con vẫn nhớ mấy câu của tờ Chính luận: "Những người làm báo Việt Nam, coi vết sẹo trên mặt anh là bia căm thù tội ác những thế lực đen tối. Các cơ quan bảo vệ pháp luật và chúng ta phải trả cho anh món nợ này. Phạm Năng Triển - anh hùng báo chí thời đổi mới. Tại sao không?"
Nhưng, khi tấm ảnh lớn rơi một đầu xuống, nhìn thấy mặt mình, chính Triển cũng kinh hãi, giật mình lùi lại. Minh ôm chặt lấy bố, khóc oà lên. Triển vội nhắm mắt lại. Rồi lại mở to, như cố nhìn cho rõ sự thật phũ phàng, tàn nhẫn. Anh nghiến răng, quai hàm bạnh ra. Lắc đầu. Lắc đầu. Rồi lại gật gật hai cái. Không hiểu động tác ấy có nghĩa gì.
Lời con gái làm Triển dịu lại. Tóc nó thơm. Má nó thơm. Da thịt nó, thơm lạ lùng mùi thơm da thịt mẹ nó. Cái mùi thơm quen thuộc ấy, lại cách anh rất xa. Mai bắc ghế, tháo nốt đầu bên kia tấm ảnh. Cái việc tưởng như ý tứ, tế nhị này, chứng tỏ chị không hiểu anh. Hoặc là chị cứ làm như thế…, anh cứ gằn câu ấy… Nhưng chạy lại với anh không phải là con gái… Mùi thơm quấn quít bên anh, không phải là của con gái, thì lòng anh đã mềm đi, và có thể lại nóng lên rồi.
Triển nhắm mắt lại.
Hồi ấy, Minh mới hơn hai tuổi. Nó sốt li bì. Mai đi công tác xa. Triển đưa con vào bệnh viện. Hôm sau Mai về.
Chị nhào vào với hai bố con. Cái giường bồ con nằm ở góc phòng, giáp tường. Đêm ấy, đợi con ngủ, Mai đã tháo một bên dây màn giáp tường, mắc cả sang hai cọc màn phía ngoài, thành hai lớp màn che. Hai cọc màn phía chân giường, chị treo, nào quần ngoài của chồng, nào áo rét, làm thành bức bình phong. Chị nằm nép bên con, bàn tay biết nói, đạo diễn chồng, thực hiện mỹ mãn một cuộc làm tình du kích có một không hai…
Triển choàng tỉnh. Nước mắt lạnh má con gái. Những ngón tay thon dài của nó đón dòng nước mặn chát từ đôi mắt vẫn còn nguyên lành của bố. Đôi tay thon dài của Mai vẫn đang loay hoay tháo tháo, cởi cởi sợi dây buộc tấm ảnh.
Minh cảm thấy mẹ cố tình làm mãi không xong việc đơn giản ấy để không phải nhìn bố nó lúc này. Sực nhớ điều gì, nó nói:
- Có một cô phóng viên nào đó gọi điện hỏi thăm bố, nói là sẽ xin phép được phỏng vấn.
Triển gật gật thay câu trả lời. Mai lườm con:
- Thôi đi cô, đừng có rách việc. Thế này còn chưa đủ à?
Triển hiểu trong suy nghĩ của vợ, từ "thế này" ám chỉ gì.
Sáng hôm sau, xe cơ quan đến đón Triển đi làm. Đấy là quyết đinh của cơ quan, khi anh nằm bệnh viện. Từ nay, đi làm hay đi bất kỳ đâu, với bất kỳ việc gì, vào bất kỳ thời điểm nào, anh đều phải đi bằng xe cơ quan. Trong khi anh nằm bệnh viện, chú lái xe đã được gửi đi huấn luyện võ thuật và nghiệp vụ bảo vệ yếu nhân ở một công ty vệ sĩ.
Cả toà soạn chuẩn bị cho giây phút này. Một áp phích chữ xốp trắng trên nền đỏ: Chào mừng Tổng biên tập Phạm Năng Triển!
Triển vừa mở cửa xe bước ra, anh chị em đã tay vỗ, miệng hoan hô rầm rầm.
Triển ngẩng cao đầu, nhìn thẳng vào mắt mọi người. Khi gặp một khuôn mặt nữ, anh dừng lại lâu hơn. Hai Phó tổng biên tập chạy ra, môi người một tay, dắt anh vào phòng họp.
Phó tổng biên tập thường trực, thấy Triển vừa ngồi xuống, chẳng thưa gửi gì, nói như hét lên:
- Phạm Năng Triển - linh hồn Thời luận! Phạm Năng Triển - anh cả chúng ta! - dừng lại một tí, như lựa lời, anh ta hét tiếp - cũng tức là… là… chim đầu đàn của chúng ta!
Hai tiếng cuối cùng, anh ta cao giọng, dài giọng kiểu "hội chứng Lại Văn Sâm". Mọi người vỗ tay, cười nắc nẻ.
Triển đứng phắt dậy, mắt long lanh, giọng nghiêm trang hẳn hoi:
- Người ta làm phẫu thuật mặt tôi, chứ có làm phẫu thuật cái kia để đổi giới tính đâu. Tôi vẫn là… chim đầu đàn đấy chứ. Việc gì phải hét lên như thế - anh phẩy tay rất kịch - vớ vẩn.
Mọi người cười rũ ra. Mấy tay lém lỉnh, không biết tán nhảm thêm gì về nhóm từ "chim đầu đàn", làm đám con gái ré lên. Chả ai nghe được ai nói gì. Bỗng bật lên một tiếng hô lớn:
- Chúng ta nâng cốc chúc mừng thủ trưởng nào!
***
Hôm sau, thứ ba. Theo thông lệ, là ngày giao ban báo chí trên ban Tư tưởng Văn hoá Trung ương. Đầu giờ, Phó tổng biên tập thường trực đắn đo mãi mới nhắc Triển. Người khác thì đã thuê làm một chiếc mũ riêng, hoặc một dải khăn che mặt. Và đương nhiên là không muốn xuất hiện trước đám đông, không muốn giao tiếp. Không biết ý thủ trưởng mình thế nào? Không khí vui vẻ sáng qua, cho thấy ông không hề mặc cảm về cái mặt ghê sợ của mình. Nhưng đấy là với anh em trong cơ quan. Còn với các lãnh đạo báo chí toàn miền Bắc? Vì thế, làm như không có chuyện gì, anh chỉ nhắc để thủ trưởng khỏi quên, sau một thời gian gián đoạn công việc.
Không ngờ Triển trả lời:
- Hôm nay tôi sẽ ra mắt giới báo chí. Từ lần sau, cậu đi thay tôi.
***
Triển đến sát giờ họp. Anh không biết các bạn đồng nghiệp sẽ có thái độ thế nào khi mình xuất hiện. Xót xa, ái ngại? Căm thù, nguyền rủa? Chia sẻ, cảm thông? Nhụt chí, nản lòng? Co lại, giữ mình? Ngổn ngang những phán đoán mơ hồ. Anh mở cánh cửa phía cuối hội trường đã đóng, quay người khép lại.
Thình lình, có ai đó gọi giật tên anh. Lập tức tiếng vỗ tay nổi lên. Các quan chức ngồi phía trên không hiểu chuyện gì đứng cả dậy, nhìn về cuối hội trường. Tiếng vỗ tay loang rộng ra. "Phạm Năng Triển!". Có ai đó nói to như để giải thích. Triển xúc động thật sự. Anh loay hoay tìm chỗ ngồi. Có ai đó dắt tay anh lên phía trên. Đến lượt các đồng chí lãnh đạo cũng vỗ tay theo
Ông Thụ, Trưởng ban, đến tận nơi dắt tay Triển, như thế dẫn một người cao tuổi, hay một người khiếm thị, ngồi vào chỗ trên cùng. Mọi người im phăng phắc. Người ta đợi xem ông nói gì. Liệu có trúng tâm trạng, suy nghĩ của họ không. Hay chỉ là những lời suông tình suông?
Người nhỏ nhắn, còm nhom, tóc cắt cao, tuổi tác làm lưng ông hơi gù, đôi mắt nheo nheo đặc biệt tinh tường, tưởng có thể nhìn thấu tâm can người khác. Có người gọi ông là nhà ngoại cảm tư tưởng. Bởi ông thường giải thích xác đáng những hiện tượng xã hội, hiểu thấu đáo suy nghĩ của người này, người khác dẫn đến bài báo này, vài cái tin kia của họ
Ông đứng kia, đưa mắt nhìn toàn cảnh hội trường một lượt không bắt đầu bằng những câu thường lệ, nét mặt hoan hỉ:
- Đây là tự phát- ông giơ hai tay ngang mặt - bây giờ là chỉ đạo (cười), chúng ta chính thức vỗ tay hoan hô đồng chí Phạm Năng Triển.
Đợi cho tiếng vỗ tay ngớt, ông nói:
- Tôi chỉ có hai ý nhỏ này thôi: mỗi nhà báo hãy là một Phạm Năng Triển; mỗi tờ báo hãy là một tờ Thời luận. Mong rằng trên đất nước chúng ta, làm báo không phải là một nghề nguy hiểm như đồng chí Phạm Năng Triển phải hứng chịu.
Cả hội trường vỗ tay, đồng tình với ý kiến người anh lớn làng báo Việt Nam. Ông Thụ cúi xuống hỏi Triển:
- Đồng chí nói với anh em chúng tôi một vài câu chứ?
Triển đứng dậy, nhìn mọi người trong giây lát. Những người ngồi phía bên phải, vẫn thấy gương mặt đàn ông chữ điền, đầy đặn, cương nghị và quyết đoán của anh. Những người ngồi phía bên trái, phía kẻ đi vượt lên, tạt axit vào mặt anh, mới thấy những vết sẹo sâu, nhằng nhịt. Dù đã được bàn tay khéo léo của vị giáo sư phẫu thuật thấm mỹ giỏi nhất nước dùng kỹ thuật vi phẫu vá đi vá lại nhiều lần, vẫn không ai dám nhìn lâu. Chỉ mới đưa mắt nhìn thoáng, họ còn thấy đau, nữa là anh phải mang nó suốt đời.
Chị Nhâm, Tổng biên tập tờ Chính luận, cùng khoá đại học Tổng hợp Văn với anh, nhắm mắt lại vẫn thấy khuôn mặt người sinh viên thông minh, học giỏi ngày nào. Chị mở mắt, nhập hình ảnh ấy vào hình ảnh anh lúc này, lặng lẽ khóc. Hai người bạn trai, cùng khoá Triển, đang ngồi phía cuối hội trường, từ nãy đã đi lên bắt tay anh, ngồi ghé vào mép ghế gần anh, như một sự chia sẻ.
Triển nhìn hai người bạn. Lại đưa mắt tìm người bạn gái. Bốn mắt gặp nhau. Triển báo:
- Đừng khóc bạn ơi… Tôi bị hại chính vì báo chí chúng ta là một vũ khí cực kỳ sắc bén, cực kỳ lợi hại. Hy vọng Thời luận không đơn độc trong cuộc đấu tranh cho cuộc sống tử tế cho những việc tử tế, cho những người tử tế
Ông Thụ bắt tay, cảm ơn Triển trong tiếng vỗ tay rào rào.
Sau khi ông Vụ trưởng vụ Báo chí đánh giá toàn cảnh hoạt động báo chí trong tuần, ông Thụ đứng dậy. Ông phê bình một tờ báo đã nêu tên thật một cô gái mại dâm, cả nơi cô ta ở, khiến con cô ta phải sang một địa phương khác học, vì bọn bạn khinh miệt, không chơi với nó.
Đôi mắt sáng toé lửa, ông gay gắt:
- Có thể một số cô gái chọn việc làm này. Nhưng, nhiều người bị đẩy vào con đường này. Các anh không để cho người ta sống nữa à?
Ngừng một lát như cân nhắc, ông thẳng thừng:
- Thứ hỏi những ai vào nhà nghỉ, khách sạn "làm việc" với những người như mẹ nó?
Cả hội trường im lặng.
Bất ngờ, ông tung ra một câu choáng người:
- Chính các bố chứ ai?
Vừa nói, ông vừa hua tay chỉ xuống dưới, nơi các tổng biên tập ngồi.
Sao ông ta dám nói thế nhỉ? Ngón tay hua hua thế kia, tức là chỉ tất cả đấy, không trừ ai đâu. Vậy mà các bố vốn tinh tướng cứ thin thít như thịt nấu đông. Không một ai phản ứng gì.
Mà phản ứng thế nào, khi bên công an đã thống kê, một tỉ lệ không nhỏ những người mua dâm là công chức nhà nước. Thì đã chẳng có mấy bố, đi dự Đại hội, mà tối còn rời nhà khách Trung ương, vào khách sạn "làm việc" với gái bán dâm, bị công an bắt tại trận là gì?
Những năm mới giải phóng miền Nam, đã chẳng có câu vè kiểu Bút Tre giễu mấy bố miền Bắc đi công tác là gì:
Không đi không biết Sài Gòn
Đi về trong túi không còn một xu.
Nói ra thì bảo rằng ngu
Cái mồm ăn một, thằng cu ăn mười.
Nói ra sợ thủ trưởng cười
Hoá ra thủ trưởng gấp mười lần em!
Bây giờ, trong Nam ngoài Bắc, đô thị càng to, cái thứ dịch vụ sinh lý ấy càng lắm, với những biến tướng đủ kiểu, ngày càng tinh vi. Quy mô không chỉ xuyên tỉnh, xuyên vùng mà còn xuyên Bắc Nam, xuyên quốc gia nữa kia. Chỉ ới một cái là mấy cô chân dài, có cả người mẫu, diễn viên bay từ Hà Nội vào Sài Gòn phục vụ các đại gia xong lại bay ra.
Giám đốc, tổng biên tập, toàn cỡ có sừng có mỏ. Cứ thứ vô cớ động vào xem. Chả bị húc thủng tim, mổ mù mắt ngay. Đằng này ngồi im, nghĩa là ông già ngoại cảm tư tưởng kia nói đúng quá. Còn ông ta chỉ ai, kệ ông ta, không chỉ đích danh mình là được rồi! Người ta hiểu ông nói với tinh thần phê phán, chứ không nham cụ thể một ai.
Ông nói cũng thế mà viết cũng thế. Cực ngắn. Chỉ thế. Không hơn. Hãn hữu mới như hôm nay. Ông nói thêm:
- Đúng chính các bố công chức nhà ta, các bố đại gia, trung gia, tiểu gia… chứ ai.
Rồi ông hạ giọng bảo:
- Đấy là tôi lưu ý các đồng chí đến cái tình người, cái vị tha. Các đồng chí thông cảm cho!
Nhiều người rùng mình. Sợ khiếp lên được. Nhưng vẫn kính nể. Người ta tâm phục, khẩu phục không phải vì ông là người lãnh đạo cao nhất ngành văn hoá tư tưởng, mà vì ông từng là nhà quản lý báo chí, người làm báo, người viết báo có hạng. Điều quan trọng nhất là ông nói cấm sai.
Đợi cho câu chuyện đủ ngấm, ông mới tiếp:
- Việc thứ hai tôi muốn trao đổi với các đồng chí. Vì sao các đồng chí né tránh những tiêu cực ở địa phương mình, ở cơ quan chủ quản của mình, nhất là cơ quan lãnh đạo. Hoặc chỉ nói khi đã có kết luận mười mươi của các cơ quan chức năng? Thế chẳng hoá ra có vùng cấm thật à? ông nào cũng lớn tiếng đòi tự do báo chí, sao không xông vào vụ bê bối đất đai cũng biết ở Thanh Hoa đi. Tôi hỏi mấy ông Thanh Hoa đấy!
Điều này thật khó nói, tuy tất cả các tổng biên tập đều có thể nói được. Đây không phải lần đầu ông nêu vấn đề này và cũng không phải chỉ ông nêu ra. Nhưng lần này, chuyện của Thanh Hoa như thế mà cả cánh báo chí Thanh Hoa, của cả Đảng bộ lẫn các cơ quan, đoàn thế đều im lặng làm ông bức xúc.
Chúng tớ chơi bài im lặng. "ông ấy chừa mình ra". Mặc dầu, rỡ ràng là ông Thụ nói tất cả. Đến cả Tổng biên tập Nhật báo Thanh Hoa, Giám đốc đài Truyền hình Thanh Hoa, Giám đốc đài Phát thanh Thanh Hoa cũng chả dại gì đứng dậy. "Kệ bố ấy. Bố nói đúng đấy, nhưng chúng tớ coi im lặng là vàng. Hỏi mà không ai trả lời thì thôi chứ gì".
Đột nhiên có một người đứng dậy. Ông Thụ ngạc nhiên lắm:
- Đồng chí ở báo nào đấy?
- Báo cáo, tôi… không ở báo nào ạ.
- Thế sao đồng chí lại tham gia cuộc giao ban này?
- Thưa đồng chí, chính vì tôi không ở báo nào nên mới có ý kiến ạ. Tôi là Công, làm công tác quán lý báo chí ở sở Văn hoá Thông tin Thanh Hoa ạ.
Tò mò và thích thú, ông Thụ gật gù như tự nói với mình:
- Hay đấy! Chắc đồng chí phát biểu dưới góc nhìn của người quản lý.
Công tỏ ra tự tin:
- Vâng, tất nhiên là như thế ạ. Nhưng trước hết tôi phát biếu dưới góc nhìn của những người làm báo ạ. Tôi xin khẳng định hai điều tai ngược nhau: thứ nhất, không có vùng cấm đối với báo chí. Đúng như đồng chí nói. Thứ hai: bất kỳ tổng biên tập nào cũng là Tôn Ngộ Không, đều bị cái vòng kim cô của Quan Thế âm Bồ Tát xiết chặt trên đầu. Nói khác đi, về danh nghĩa thì không có vùng cấm, nhưng thực tế phổ biến, thực tế tuyệt đối lại có. Chỉ tại chúng ta duy ý chí quá nên không chịu thừa nhận thôi ạ!
Mọi người đều chăm chăm nhìn về cuối hội trường, hàng ghế cuối cùng nơi Công đứng. Mấy người ngồi trên xoay người lại nhìn anh nói. Ông Thụ hết sức tập trung tư tưởng nghe. Thấy anh ngừng lại, ông khuyến khích:
- Đồng chí nói tiếp đi!
- Vâng, tôi xin trình bày tiếp suy nghĩ của mình. Chắc chắn tất cả các đồng chí lãnh đạo các cơ quan báo chí có mặt ở đây đều biết điều ấy. Xâm phạm vùng cấm ấy (tức là các cơ quan chủ quản của mình) là trái với quy tắc ứng xử. Người ta mời mình về, đề bạt mình, tăng lương mình, khen thưởng mình v.v… sao mình "đánh" lại? Mặc dù về pháp lý mình hoàn toàn có quyền làm thế. Cứ như con vác gậy đánh bố ấy. Nếu ai làm, sẽ bị trả giá ngay. Đã từng có hai vụ như thế: tổng biên tập một tạp chí ở trung ương buộc phải ra đi, còn một tờ báo ở Thanh Hoa thì bị giải thế, tổng biên tập dĩ nhiên là bị… "giải giáp"!
Ở dưới có những tiếng trao đổi nhỏ:
- Cha này cứng cựa thật!
- Ông ấy nói đúng quá rồi còn gì.
- Ai chả biết, chỉ có điều không nói ra thôi.
- Cha này viết nhiều về công tác quản lý nhà nước hoạt động báo chí, xuất bản.
- Đúng rồi, ông ta còn có bài về đề tài này ở tạp chí Cộng sản đấy.
Công tiếp:
- Cho tôi nói nốt. Tôi không được đi nhiều nước, không có điều kiện tìm hiểu chuyện này. Nhưng tôi cam đoan với các đồng chí, đâu cũng thế thôi ạ. Đấy là tất yếu. Tuy chỉ thuộc về quy tắc ứng xử giữa người và người, nhưng xét cho cùng cũng là vấn đề đạo đức. Vì thế xin đồng chí đừng mắng mỏ anh em. Tội lắm. Không thể nào khắc phục được đâu. Mặc dù, không ai biết rõ tiêu cực, sai trái ở cơ quan chủ quản mình bằng mình. Đành cho qua. Nếu mạo hiểm, cái vòng kim cô nó xiết cho ngay. Nhưng anh em chúng tôi chả thiếu gì cách, bức xúc lắm thì tạo điều kiện cho đồng nghiệp "đánh hộ"
Ông Thụ lắng nghe, phải công nhận là tay này nói đúng
Ông hỏi:
- Tôi chưa nghe đồng chí phát biểu dưới góc độ nhà quản lý.
Công đưa tay vuốt mở tóc bạc vừa xoà xuống:
- Vâng ạ. Với việc quản lý nhà nước, không thể kêu gọi "tăng cường", "nâng cao", "quán triệt", tôi xin đưa ra một kiến nghị thuộc về cơ chế, thuộc về luật pháp. Trước nay khi bổ nhiệm hay miễn nhiệm giám đốc, tổng biên tập, cơ quan chủ quan vẫn đề nghị bằng văn bản lên bộ Văn hoá Thông tin. Luật chỉ quy định thế. Nhưng thật ra bộ Văn hoá Thông tin còn phải trao đổi với Ban đồng chí. Khi nào hai bên nhất trí trả lời bằng văn bản thì cơ quan chủ quản mới được phép ra quyết định bổ nhiệm hay miễn nhiệm. Phải vậy không ạ? Bây giờ tôi đề xuất, làm ngược quy trình ấy…
Nhiều tiếng trao đổi nhỏ. Công lợi cho lắng đi mới tiếp:
- Tức là, cơ quan chủ quản cứ trình lên. Sau khi Bộ và Ban đi nhất trí bằng văn bản thì chính Bộ ra quyết định bổ nhiệm hay miễn nhiệm, chứ không phải cơ quan chủ quản.
Tiếng trao đổi rào rào. Ông Thụ và các cán bộ, chuyên viên Ban ngẫm nghĩ. Ông Thứ trưởng, ông Vụ trưởng vụ Báo chí bộ Văn hoá Thông tin bất ngờ với ý kiến lạ lùng này.
Công nói to, át cả tiếng ồn ào:
- Có thể đề xuất của tôi hơi trái tai phải không ạ. Nhưng nhìn ra các ngành khác như thanh tra, kiểm sát, thuế… đều do ngành dọc bổ nhiệm đấy chứ ạ. Tất nhiên giải pháp này chỉ hạn chế phần nào cái khó cho các tổng biên tập trong việc chống tiêu cực, sai trái ở các cơ quan chủ quản. Bởi, gì thì gì nó vẫn không phù hợp với quy tắc ứng xử giữa người và người. Thật ra tôi phát biểu ý kiến này chỉ để đồng chí đừng nghĩ rằng các tổng biên tập không quán triệt lời đồng chí. Lẽ đời nó thế. Luật đời nó thế. Làm sao cưỡng lại được ạ?
Công ngồi xuống, cảm thấy hài lòng về ý kiến mình
Ông Thụ đưa mắt nhìn cả hội trường:
- Phải thừa nhận, ý kiến đồng chí Công… có cái lý của nó, có cái tình của nó, có cái thực tế của nó. Chúng ta cùng suy nghĩ tiếp. Trong việc này, có lẽ… tôi duy ý chí thật các đồng chí ạ. Mời các đồng chí nghỉ.
Ông đi nhanh về phía hội trường, mắt vẫn hướng về phía Công. Lẽ ra, ngồi gần cửa, Công ra khỏi hội trường trước nhiều người rồi. Nhưng anh nán lại. Vốn ngưỡng mộ ông, nên nghe câu vừa rồi, lại thấy mắt ông hướng về phía mình, anh chờ ông đi tới.
Ông bắt tay Công, đôi mắt sau cặp kính trắng lấp lánh:
- Vừa dũng cảm, vừa hợp lý. Cảm ơn đồng chí!
***
Nhiều ngày, sau cuộc họp giao ban báo chí cuối cùng Triển dự ấy, ông Thụ được Văn phòng "Cụ" mời lên làm việc. "Cụ" hỏi ông, tình hình báo chí gần đây, có gì đặc biệt? Đồng chí Tổng biên tập bị tạt axit đã về làm việc phải không?
Mấy chục năm trước, xuất thân từ một người cán bộ chuyên trách công tác Đảng, chỉ vì mê viết báo mà ông từ chối đề bạt vào chức vụ cao hơn hẳn công việc đang làm, đế đi làm báo. Cái mẫn cảm chính trị mách bảo ông, những câu hỏi như thế chỉ là mào đầu. Ông chờ "Cụ" đưa ra vấn đề, mà vì nó, ông bị gọi lên.
Y như rằng.
- Tôi nghe nói, đồng chí yêu cầu các báo noi gương tờ Thời luận phải không?
"Thế nghĩa là đã có anh bạn nào mách đây. Có thể, người cơ quan, mà cũng có thể ngoài cơ quan. Chả cần biết ai tâu. Bây giờ loại người như thế hơi… sẵn. Kệ! Mình cứ đàng hoàng nói rõ chính kiến của mình".
- Báo cáo đồng chí, đúng thế ạ!
- Liều nhỉ? - "Cụ" truy kích – Kể cả báo Đảng?
Không chút ngần ngừ, ông trả lời luôn:
- Vâng, kể cả báo Đảng.
"Cụ" đưa ra lập luận, và tin rằng mình sắp dồn người đối thoại vào ngõ cụt:
- Thế nghĩa là, báo Đảng không còn giữ vai trò lãnh đạo báo chí?
- Báo cáo đồng chí, tôi nghĩ, báo Đảng chưa bao giờ giữ vai trò lãnh đạo báo chí.
"Cụ" muốn ông nhắc lại lần nữa, để đừng hòng chối:
- Đồng chí nói là…
- Vâng, tôi nói là, báo Đảng chưa bao giờ giữ vai trò lãnh đạo báo chí. - ông Thụ hết sức tự tin.
Ái chà, to gan lớn mật thật. Ông không nhìn thấy cái đầu "Cụ" khẽ gật gật vẻ đắc thắng. Ông nheo mắt nhìn "Cụ" sau cặp kính cận:
- Đồng chí cho phép tôi trình bày suy nghĩ của mình?
- Đồng chí cứ nói!
- Báo cáo đồng chí, mỗi đơn vị báo chí, kể cả báo in, báo nói, báo hình báo điện tử đều đặt dưới sự lành đạo: về tổ chức của cơ quan chủ quản; về pháp luật của bộ Văn hoá, Thông tin; về nghiệp vụ của hội Nhà báo Việt Nam, về tư tưởng là Đảng, cụ thể là của ban Tư tưởng Văn hoá Trung ương. Vì thế mới có việc, chúng tôi giao ban hằng tuần với những người đứng đầu cơ quan báo chí. Các tổng biên tập, có thể học tập nhau, chứ không có báo nào lành đạo báo nào, dù đấy là báo Đảng.
"Cụ" nghe toàn một thứ lập luận lạ tai, trái hẳn với suy nghĩ của mình. Cái tay này liều thật. Dám nói toạc ra, chẳng vòng vo, tránh né gì cả. Cần thiết phải có một sự chấn chỉnh hẳn hoi. Với kiểu suy nghĩ này, chả trách lĩnh vực tư tưởng văn hoá cứ rối như canh hẹ, Trưng ương luôn phải để mắt tới.
"Cụ" sửa lại chiếc kính, nhìn xoáy vào mắt ông Thụ, chuyển câu hỏi sang hướng khác, lần này cũng lại tin rằng người đối thoại sẽ bị chiếu tướng:
- Thế theo đồng chí, vị trí, vai trò của báo Đảng trong làng báo như thế nào?
- Báo cáo đồng chí, báo Đảng có nhiệm vụ phổ biến đường lối chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, phản ánh hoạt động thực tiễn theo đường lối chủ trương chính sách ấy v.v… Các văn kiện quan trọng của Đảng, Nhà nước được đăng tải chính thức ở đây. Các báo khác, thường chỉ tóm tắt hoặc đưa tin về các văn kiện có thôi. Còn nhiệm vụ chủ yếu của nó là thông tin những chủ trương, đường lối, chính sách, công việc của cơ quan chủ quản của nó. Vì thế cũng có thế nói có báo lớn, báo nhỏ, tức là báo của Trung ương và địa phương, của ngành lớn như quân đội, nhỏ như chuyên ngành khảo cổ chẳng hạn. Nhưng nếu xét về phạm vi ảnh hưởng thì có khi một tờ báo nhỏ lại có ảnh hưởng hơn cả một tờ báo lớn.
- Đồng chí nói thế là có ý nói, báo Đảng ảnh hưởng không rộng bằng một tờ báo nào đó chứ gì?
- Tôi xin lỗi, có thế từ "ảnh hưởng" tôi dùng không chuẩn lắm. Nói thế này thì ổn hơn: tác động của mỗi tờ báo đến dư luận là khác nhau.
- Ừ thì nói, tác động đến dư luận của báo Đảng không bằng một số tờ báo khác chứ gì?
- Báo cáo đồng chí, đấy là điều tự nhiên. Mỗi báo có một chỗ đứng của mình trong bạn đọc. Không báo nào thay được báo nào. Ví dụ báo cho các cháu mẫu giáo, nhi đồng không thể tác động đến dư luận như các báo cho người lớn rồi. Nó chỉ phục vụ cho các cháu nhỏ. Có một số tờ báo đoàn thể ở địa phương nhưng lại tác động rất mạnh đến dư luận cả nước.
"Không biết, "Cụ" còn dồn đuối mình đến đâu? Động đến cái gì cũng phải trình bày, giải thích thế này thì mệt quá".
Một ý nghĩ chợt đến. Ông Thụ thoáng đắn đo. Cuối cùng cũng nói ra ý mình:
- Báo cáo, đồng chí cho tôi được hỏi thật. Hằng ngày đồng chí có đọc tờ Thời luận không ạ?
- Sao không đọc? Đồng chí cho tôi là loại người gì thế?
Bụng cười thầm, ông Thụ hỏi tiếp:
- Thưa, đồng chí cũng vẫn đọc báo Đảng chứ ạ?
"Cụ" có ý không bằng lòng. "Sao nó dám hỏi mình thế nhỉ?". "Cụ" không hề biết, nó đang dẫn mình vào bẫy của nó
Ông Thụ không đợi trả lời, hỏi tiếp:
- Thưa…, đồng chí đọc báo Đảng mất bao nhiêu phút, đọc Thời luận mất bao nhiêu phút. Tính trung bình thôi ạ.
Gì thì gì, lúc này ""Cụ"7, cũng vẫn là người thành thật. Hai người đều có một điểm chung là dám nhìn thẳng vào sự thật.
Đến đây, "Cụ" cười thân thiện thừa nhận:
- Ờ, ở có thế thật. Thú thật là, nhiều khi chỉ xem lướt báo Đảng thôi, chứ không đọc kỹ. Bởi hầu hết vấn đề mình nắm được rồi. Còn cái "thằng" Thời luận …, nhiều thông tin thật.
- Thưa đồng chí, nhiều tờ báo của các đoàn thể quần chúng trong Mặt trận Tổ quốc, là những chiến sĩ xung kích trong mặt trận chống tham nhũng, chống tiêu cực đấy ạ.
Chưa hết, "Cụ" tiếp tục xoay:
- Còn một vấn đề nữa, tôi cũng trao đổi. Đảng đã có chỉ thị về công tác báo chí. Bên chính quyền còn có quy hoạch phát triển báo chí nữa phải không? Nhưng càng quy hoạch thì số đầu báo lại càng tăng là nghĩa làm sao? Nguyên nhân là gì và trách nhiệm thuộc về ai?
Ông Thụ ngán ngẩm quá, nhưng không có cách gì khác ngoài việc kiên nhẫn giải thích:
- Báo cáo đồng chí, chúng ta đã có luật Báo chí, rồi lại có luật Báo chí bổ sung, sửa đổi. Trong đó có quy định rõ điều kiện ra báo. Nếu một tổ chức, cơ quan, đơn vị, có đủ điều kiện ra báo theo luật định, thì phải cho người ta ra chứ ạ? Tất nhiên trừ các tổ chức tư nhân rồi.
- Thế nghĩa là, số đầu báo cứ tăng lên mãi, đúng như tôi nói chứ gì?
- Báo cáo đồng chí, đúng thế ạ. Là bởi vì, thêm một tổ chức ra đời, thì về nguyên tắc nó còn một cơ quan tuyên truyền của mình. Ví dụ, khi ta có thị trường chứng khoán thì thế nào cũng phải có một tạp chí hay tờ báo về chứng khoán. Khi có bộ Tài nguyên Môi trường, ta phải có báo cho nó chứ ạ. Có những chuyên môn, mãi đến giờ ta mới biết như: y tế thảm hoạ, như quan hệ công chúng, công tác xã hội v.v… Mở cửa ra mới thấy ta lạc hậu quá so với thiên hạ. Thêm nữa, về quy luật, số đầu báo sẽ phải ngày một tăng, vì thị trường báo chí sẽ phân hoá đối tượng phục vụ cho sát hợp hơn. Vì thế, sẽ có những tờ báo chỉ có một số bạn đọc rất hạn chế. Ví dụ báo chữ nổi của người khiếm thị chẳng hạn. Có nước, người ta còn ra báo cho những người đồng tính luyến ái cơ ạ… Tất cả các tổ chức, cơ quan đơn vị đều có nhu cầu tuyên truyền, đều dành kinh phí cho tuyên truyền. Khi ra báo, ngoài kinh phí tuyên truyền rất hạn hẹp này, anh phải tự chủ về tài chính. Nếu không đứng được, anh phải bị loại khỏi cuộc chơi. Ở ta, nếu tất cả các báo đều phải tự hạch toán thì chắc chắn không ít tờ phải tự đình bản.
Càng nghe, "Cụ" càng vỡ ra. Nhưng nhiều điểm "Cụ" không bằng lòng:
- Thế nên, hiện tượng trùng lặp thông tin là vô cùng phổ biền. Lãng phí hàng tấn giấy mỗi ngày chứ chả ít đâu
Ông Thụ tỏ ra ngạc nhiên:
- Báo cáo đồng chí, chuyện ấy, tôi nghĩ là đương nhiên chứ ạ. Vì đồng chí hay tôi, có điều kiện hoặc trách nhiệm đọc nhiều báo, mới thấy trùng lặp. Chứ người dân bình thường, chỉ mua một tờ báo thì họ không thấy có sự trùng lặp ấy được. Các báo ra cùng một thời điểm, tuỳ theo chức năng nhiệm vụ của mình, có trách nhiệm cung cấp cho bạn đọc những thông tin thời sự nổi bật nhất. Chỉ có báo chuyên ngành, không ra hằng ngày, không còn tính thời sự, mới không đăng những thông tin thời sự nồi bật ấy thôi. Nếu có, họ sẽ tóm tắt.
- Đồng chí nói thế nghĩa là mặt trận báo chí đang phát triển bình thường.
- Thưa vâng, nó đang phát triển tự nhiên theo quy luật. Còn tính thương mại, chuyện câu khách rẻ tiền, quảng cáo không đúng pháp lệnh, chuyện thông tin không chính xác, không chịu cải chính, lại nói trẹo đi là "Nói lại cho rõ", chuyện đạo đức nghề nghiệp một số người làm báo kém cỏi, chuyện viết thuê, làm tiền, thậm chí tống tiền v.v… là chuyện cần chấn chỉnh, thậm chí bị truy tố ạ. Đấy là trách nhiệm của chúng tôi chưa phối hợp tốt với bên bộ Văn hoá Thông tin và hội Nhà báo ạ.
"Cụ" ngộ ra nhiều điều. "Gọi nó lên định bụng cho một trận, ai dè lại bị nó lên lớp lại. Có vẻ nó chẳng e dè, nể trọng mình. Cái chết nhất là mình không thể bác lại nó". Ông Thụ "thừa thắng xốc tới", liền nói luôn, để sau này khỏi bị hoạnh nữa:
- Còn một việc này đồng chí không phê bình, tôi cũng thành thật nhận là: hoạt động xuất bản và báo chí, năng động từng ngày, từng giờ, từng phút mà đến nay vẫn chưa xây dựng được một cơ quan nghiên cứu về báo chí và xuất bản để việc lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý hai lĩnh vực này cho khoa học hơn, hiệu quả hơn. Đây là một khuyết điếm lớn ạ.
"Cụ" gật gật liền mấy cái. Lần này là gật bằng lòng, rồi đứng dậy, đành vui vẻ chìa tay ra trước:
- Cảm ơn đồng chí đã giúp tôi hiểu thêm nhiều điều về hoạt động báo chí - "Cụ" cười nói thêm - Tôi quan liêu và duy ý chí quá nhỉ?
Ông Thụ cười chia sẻ:
- Bệnh chung của chúng ta mà, thưa đồng chí.
Với "Cụ" thật ra không phải chỉ là quan liêu, duy ý chí. Có thể, còn nhiều lý do khác nữa kia - ông Thụ nghĩ bụng.
Ông Thụ đang làm công việc mà nhiều người cho là duy ý chí. Nhưng, chính họ cũng phải thừa nhận, ông là người ít duy ý chí hơn cả. Ông xử lý nhiều việc đạt đến mức khoa học - khoa học tư tưởng. Vì thế, lập luận của ông không dễ gì bắt bẻ được. Những bài báo ngắn của ông như những phát súng bắn tỉa của một xạ thủ cự phách. Đã nhằm vào đâu, y như rằng hạ gục mục tiêu. Thấy bài của ông, người ta phải đọc to lên cho sướng mồm. Những người xung quanh nghe cũng sướng tai. Làm sao có được như thế? Chỉ có thể giải thích, ấy là nhờ ông luôn bám sát đời sống.
Chính thực tiễn cuộc sống trong nước và thế giới mà ông luôn cập nhật, bám sát giúp ông có cái nhìn khoa học.
Thảo Tần mặc bộ váy áo cùng mầu đã ngẫm nghĩ chọn từ đêm qua: váy bó lửng xanh đen ô vuông kẻ chỉ đặt chéo, sơ mi vét cổ bẻ, chiếc khăn voan hoa nâu thắt hờ như cánh bướm chập chờn dưới ngấn cổ trắng ngần. Cặp chân thẳng trong đôi tất như có như không, nổi bật trên đôi giầy cao gót sen, mũi tù. Chị thấy mình trẻ lại, như sắp được trở lại với chúng mình, sẽ là mình với những thích thú, niềm vui nho nhỏ. Nhỏ thôi, nhưng không gì thấy thế được. Nhỏ thôi, nhưng nếu cứ làm công tác quản lý thì sẽ chẳng bao giờ có nữa. Ngắm mình trước gương xoay một vòng, chị hài lòng về mình.
Sáng nay, cũng như sáng hôm qua, hôm kia. Vẫn con đường quen thuộc với vỉa hè duy nhất của thành phố, một bên hè đường có hai hàng cây. Cây sữa, hoa li ti trắng trời mùa xuân. Cây sấu gân góc, mãi chớm hè mới chịu rụng lá. Mà đã rụng thì rụng tơi bời từng cơn, như trút giận hờn. Thành phố vẫn nóng lên trong quá trình đô thị hoá. Người tứ xứ đổ về ngày càng đông. Ngã ba, ngã tư vẫn rối rít quáng quàng những xe là xe. May thế, hễ Tần vừa tà tà tới, là đèn xanh lại mời đi. Ba chặng liền như thế. Tần dấn ga cho kịp một người phía trước chỉ để nhắc họ quên gạt chân chống xe. Lại nhắc thấy một chị… tuột khoá váy. Chị kia đỏ mặt cảm ơn.
Từ nhà lên sở Giáo dục Đào tạo, vẫn ngần ấy đường đất mà chị thấy như gần hơn mọi lần
Ông Hoàn, Giám đốc Sở, trạc tuổi Kiên, niềm nở rót nước mời khách. Lần đầu tiên, Tần ngồi đối diện với vị thủ trưởng ngành. Trông ông cũng được. Chỉ có một chi tiết nhỏ mà nhờ ngồi gần và để ý, chị mới phát hiện ra. Khi khách nhìn quanh phòng, rất nhanh, ông đưa mắt… liếc ngang. Tần không thiện cảm với lối nhìn ấy. Nó có cái gì đấy không đàng hoàng. Hơi gian gian.
Ông hỏi mấy câu xã giao đưa đẩy, rồi mới vào chuyện. Ông giải thích rằng, vừa rồi, phiếu tín nhiệm của chị không cao lắm nên Sở không bổ nhiệm tiếp.
Chị cứ nghĩ câu chuyện vui vẻ kia. Thật phí công, diện bộ váy áo đẹp. Lại còn thoa chút phấn, đánh tí son mới bẽ. Nói thế, quá bằng bảo mình không xứng đáng, không đủ tiêu chuẩn bổ nhiệm tiếp rồi còn gì? Chị đanh mặt lại, nhưng giọng lại cố làm ra vẻ điềm đạm, lễ phép:
- Có lẽ anh nhầm em với ai chăng?
Chị định xưng "tôi" như ngày mới ra công tác. Tần chỉ xưng "em" với chồng, hoặc các anh chị họ hàng. Nhưng, thấy các chị em khác, cứ xưng "em" với tất cả các anh chị lớn tuổi hơn, đành phải theo. Lúc này, chị cảm thấy tiếc vì đã xưng "em" với con người này.
Ông Hoàn đưa mắt liếc ngang một cái, làm chị càng khó chịu. Tại sao cái nghề dạy học lại có những người liếc ngang là thế nào nhỉ? Nói chuyện với ai, nhìn ai cũng phải nhìn thẳng vào mắt người ta chứ. Sao lại có thói nhìn… gian ấy. Không biết khi dạy học trò, ông này đã có tật ấy chưa, hay lên giám đốc mới… đốc chứng ra thế? ông Hoàn tỏ ra nắm rất chắc lý lịch Tần:
- Cô là vợ đồng chí Bí thư Quận uỷ Lâm Du chứ gì?
Đã trấn tĩnh lại, Tần thấy mình tỉnh táo hẳn:
- Chồng em bị kỷ luật, mới được phục chức. Còn em thì đã có đơn xin từ chức từ học kỳ một.
Chắc nghĩ rằng, cấp trên nói với cấp dưới thế nào chả được, nên Giám đốc trả lời cho xong chuyện:
- Thì vẫn thế. Sự thật vẫn là một.
Chị nghẹn ứ cổ. Cuộc họp chi bộ năm ngoái làm đổ vỡ trong chị điều thiêng liêng nhất - niềm tin. Chuyện Kiên bị kỷ luật làm chị không còn tin vào sự minh bạch, sáng suốt của tổ chức. Giờ lại đến vị cấp trên này. Tần nhìn thẳng vào mắt người liếc ngang:
- Báo cáo Giám đốc, hoàn toàn khác về bản chất. Một bên là kẻ muốn làm, một bên là người không muốn làm. Lẽ ra, với người đã có đơn xin từ chức thì các anh không lấy phiếu tín nhiệm mới đúng.
Không biết ông Hoàn có được Trưởng phòng Tổ chức báo cáo việc của Tần không. Nhưng bây giờ, cứ phải bảo vệ quân mình đã. Giọng ông có vẻ dàn hoà:
- Chắc cô biết rồi, tổ chức họ phải làm đồng loạt theo quy chế dân chủ.
Càng tức đẫy. Cũng không biết, tức cái điều ông Giám đốc nói, hay tức chính ông ta. Chị mỉa:
- Nếu thực sự tôn trọng ý kiến mọi người, theo quy chế dân chủ thì đã không làm thế. Trường hợp em, cả trường đều biết có đơn từ chức. Chắc chắn những người cảm thông lý do xin từ chức, sẽ không bỏ phiếu cho em. Còn những người bỏ phiếu, dù biết em không muốn làm, nhưng họ lại muốn em vẫn làm, hay vì một lý do nào khác, vẫn cứ bỏ phiếu cho em. Bây giờ các anh căn cứ vào số phiếu tín nhiệm ấy để không bổ nhiệm em, là không đúng. Anh nêu lý do ấy ra, vô hình trung coi như em bị mất tín nhiệm trước mọi người. Mà nói thật với anh… em cũng chả coi cái phiếu tín nhiệm ấy là gì đâu!
Ông Giám đốc không ngờ Tần dám nói thế.
- Này,… cô…
Cái từ "này" như một lời cảnh cáo.
- Sao cô lại nói thế nhỉ?
Chị vẫn thưa gửi cho phải phép. Nhưng trong thâm tâm, đã không còn giữ sự tôn trọng cái ông liếc ngang này.
- Thưa Giám đốc, sao em lại… không nói thế được ạ? Thì chính các anh có coi cái phiếu tín nhiệm ấy là gì đâu. Nếu thật sự coi trọng, các anh đã phải đồng ý với đa số phiếu chứ. Đằng này, hợp ý các anh thì các anh dùng, không hợp thì các anh bảo chỉ để tham khảo. Dân chủ ở chỗ nào?
- Cô đi quá xa đấy. Chúng tôi thực hiện theo đúng quy định hiện hành. Cô dám phê phán cả quy định ấy thì… - ông ta định nói… "ghê thật", nhưng đã kịp dừng lại - thì… đi quá xa đấy.
Ở nhà với chồng, chị đã quen trao đổi, tranh luận thẳng thắn, nhiều khi thẳng thừng, không úp mở, nên chị chẳng chịu khi lẽ phải chưa được làm sáng tỏ. Cần phải nói cho hết, nói đến cùng. Sẽ chẳng bao giờ còn phải đối thoại với ông ta nữa:
- Nếu anh cho là đi quá xa thì em trở lại gần vậy… Như chuyện của anh… không biết có nên nói không?
Chị hỏi mình hay hỏi người đối thoại? Tình huống đẩy ông ta đến chỗ phải đối mặt với người này. Đã là cấp trên, lại là đàn ông, rút lui thì hèn quá. Ông ta đành chấp nhận. Không biết người này sẽ dẫn câu chuyện đến đâu:
- Cần gì, cô cứ nói ra!
Tần rào đón:
- Anh cho nói thì em mới nói. Theo em biết thì, năm ngoái, phiếu tín nhiệm anh vào chức Phó giám đốc cùng rất… không cao, nên không bổ nhiệm được. Năm nay, cũng lại bỏ phiếu tín nhiệm lần nữa. So với anh Phó giám đốc cũ, cũng dự kiến đưa lên Giám đốc, phiếu của anh vẫn thua xa. Thế nhưng anh vẫn ngồi vào ghế Giám đốc, có sao đâu?
Mặt Hoàn tái đi. Vì xấu hổ? Vì giận? Hay vì cả hai?
Nhẫn nhục, ông ta làm ra ve khách quan, gượng gạo cười:
- Đấy là việc của tổ chức. Mình là đảng viên, tổ chức phân công thế nào thì phục tùng thế ấy.
Tần đứng dậy, vẫn không động đến chén nước ông ta mời.
- Em xin phép về.
- Cô cầm bản thông báo cho trường và cho cô.
Đã đứng dậy. Chị quay đi. Tránh đôi mắt hay liếc ngang của người không dám nhìn thẳng:
- Chắc là để kế toán bỏ khoản phụ cấp chức vụ khi làm lương cho em phải không ạ? Người có đơn từ chức, tức là từ chối nhận phụ cấp trách nhiệm rồi. Cần gì phải thông báo? Còn thông báo cho trường, anh cho văn thư gửi theo đường công văn. Chào đồng chí Giám đốc!
Cũng không hiểu vì sao câu cuối cùng, lần cuối cùng nói chuyện với con người này chị lại đổi cách xưng hô như thế.
Hai năm trước, Trưởng ban Tổ chức Thành uỷ có đứa con gái thiếu điểm. Ông Hoàn, khi ấy là Hiệu trưởng trường Cao đẳng Sư phạm nhận vào học. Phụ huynh này liền thiết kế việc đưa thầy giáo con mình về làm Phó giám đốc Sở.
Không thành. Nhưng tổ chức thì thiếu gì mẹo vô tổ chức? Khi bà Tín - Giám đốc Sở được bổ nhiệm Phó chủ tịch Uỷ ban Nhân dân Thành phố, các cán bộ chủ chốt Sở, các hiệu trưởng các trường trực thuộc lại bỏ phiếu tín nhiệm. Phiếu tín nhiệm của ông Phó giám đốc cũ cao hơn hẳn. Nhưng ông Hoàn vẫn được bổ nhiệm.
Lý do được tổ chức đưa ra làm phòng họp gần trăm người chịu cứng:
- Ông Hoàn là Thành uỷ viên!
***
Lớp 12A, giờ toán.
Cô giáo xách chiếc cặp đen vào lớp. Lớp đứng dậy chào.
Đây là ngôi trường nổi tiếng nhất Thanh Hoa. Nổi tiếng về sự lâu đời cổ kính. Nối tiếng về truyền thống dạy tốt, học tốt. Đây lại là lớp chọn.
Học trò đưa mắt nhìn nhau. Dò hỏi. Thắc mắc. Lạ thật! Cô giáo nhận ra ngay những cái nhìn khác thường ấy. Cô đưa mắt nhìn bao quát cả lớp một lượt. Cái nhìn của người làm chủ được mình, làm chủ được tình thế. Giọng cô trong trẻo, ấm áp:
- Mời các em ngồi!
Đứa nào đứa ấy, rơi thòng người xuống ghế, như những cái máy. Mắt vẫn chăm chắm nhìn cô giáo. Đã ngồi xuống rồi, nên vẻ thắc mắc, nghi ngại càng được dịp thể hiện thoải mái.
Làm như không biết gì tâm trạng học trò, cô giáo nói rành rẽ, tự nhiên như thông báo một việc hết sức bình thường:
- Từ hôm nay tôi sẽ dạy môn toán và… chủ nhiệm lớp các em.
Cả lớp lặng đi. Không đứa nào phản ứng gì. Không biết nên mừng hay nên lo. Cô Phó hiệu trưởng lại xuống lớp dạy lại làm chủ nhiệm là nghĩa làm sao? Trên đời chưa thấy bao giờ. Dạy thay, dạy tạm bà này đẻ, ông kia ốm đã đi một nhẽ.
Hay là… một đứa ngồi hàng ghế cuối cùng, quay sang thì thào với bạn. Cô giáo nhìn vào đúng góc ấy, đúng cái đứa vừa thì thào ấy. Cả lớp chờ đợi một lời cảnh cáo. Trò đời vẫn thế. Ông bà nào mới vào lớp chả ra oai, rằng ta tinh tướng, tinh vi, rằng ta đi guốc vào bụng cả bọn chúng mày. Đừng hòng qua mắt được bà nhé.
Không, trên gương mặt cô giáo chẳng có vẻ gì là sẽ nhắc nhở, chấn chỉnh. Cứ như là đang cùng tham gia vào câu chuyện của hai đứa vừa thì thào ấy. Cô đố:
- Nếu tôi nói đúng nội dung câu chuyện hai em đang trao đổi thì sao nào?
Chúng nó đã bao lần nghe cô nói chuyện. Lúc thì phát động, khi thì sơ kết thi đua. Nào khai giảng, nào bế giảng… Nào lễ kỷ niệm v.v… Giữa cô với học sinh là một khoảng cách. Lúc này, cô đứng trên bục giảng, váy xám đen dầy, lửng, dưới gối một quàng, áo vét không cài khuy chuyển động theo mỗi động tác tay và thân thể khi di chuyển. Áo phông trắng bó chẽn tấm thân tròn lẳn. Cô đứng đấy, gần gũi thân mật.
Nhưng giám hiệu nào mà chẳng ghê gớm. Bà giám hiệu nào chẳng kèn kẹt như két tháng năm. Càng lên cao, càng cáo già. Cả lớp lặng đi. Thăm dò. Dè chừng. Cảnh giác. Đề phòng. Không biết nên thế nào? Chẳng đứa nào dám tỏ thái độ gì Cô giáo có vẻ không chờ câu trả lời, lại thong thả:
- Các em cũng hỏi, vì sao cô Phó hiệu trưởng lại đi dạy, đi làm chủ nhiệm phải không? Chắc là cô bị kỷ luật chứ gì? Đúng không nào?
Phát tên bắn trứng tim đen chúng nó. Chúng hết nhìn nhau rồi lại nhìn cô giáo. Cuối cùng một đứa, lấy hết can đảm tự thú:
- Thưa cô, đúng thế ạ!
Cô giáo không cười. Gương mặt sáng bừng lên trông càng đẹp:
- Tôi không bị kỷ luật. Nhưng có một lý do khiến tôi đi đến sự lựa chọn này - ngừng một chút như lưỡng lự, cô hất cái cằm chẻ, như quyết định - còn nhiều dịp để thày trò ta trở lại chuyện này. Bây giờ học bài nhé.
Vẫn cái đứa dũng cảm ban nãy, vừa giơ tay xin phát biểu vừa đứng dậy:
- Cô vừa nói: "Còn nhiều dịp để thầy trò…". Thưa cô, cô có nhầm không ạ?
- Sao lại nhầm được?
- Thưa cô…
- À, tôi hiểu rồi - chị cười độ lượng… Em có phản xạ ngôn ngữ rất tốt. Và can đảm nữa. Em báo tôi nhầm khi dùng cặp từ "thầy trò" chứ gì?
- Thưa cô, vâng ạ.
Cả lớp không hiểu cô giáo và cái thằng to gan lớn mật kia nói gì. Tần giáng giải:
- Các em vẫn gọi tôi là cô giáo, trong khi tôi lại nói "thầy trò" phải không. Nó là thế này. Lâu nay ta vẫn quen gọi nhưng người như tôi làm nghề dạy học là cô giáo. Thật ra không đúng lắm. Ngày xưa, đi dạy học phần lớn là đàn ông. Những người đàn ông đi dạy học được gọi là thầy giáo. Còn vợ các thầy giáo thì gọi là cô giáo. Phụ nữ đi dạy học cũng phải gọi là thấy giáo mới đúng. Đấy là một chức danh, cũng như thầy thuốc, thầy tu, thầy bói v.v… Từ "thầy" không hàm nghĩa giới tính nam. Ví dụ danh hiệu "Thầy thuốc Nhân dân", "Thầy thuốc ưu tú" là dùng chung cho cả hai giới. Đúng không nào? Tôi có một người thầy rất giỏi, rất đáng kính, các em chắc đã nghe tên: Giáo sư Hoàng Xuân Sính. Người ta chỉ gọi bà như thế, có phân biệt giới tính đâu. Người nào thêm vào thành "nữ giáo sư", thì cũng được. Lý là thế đấy, nhưng thôi, ta cứ gọi như mọi người vẫn gọi nhé.
Trẻ con vốn tò mò, ham hiểu biết nên rất hay thắc mắc. Nó sẽ rất cảm phục người thầy nào giải đáp được những thắc mắc của nó. Ấn tượng Tần gây cho chúng từ nãy đến giờ là sự cởi mở, thông tuệ, tinh ý. Trẻ con rất chú ý đến hình thức người dạy nó. Người đẹp, mặc đẹp, lại dạy hay nữa thì chúng thích lắm. Chúng nó đang vui với cảm giác khoái hoạt khó tá, nên chưa đứa nào giở sách vở ra.
Trên kia, hai tay, hai cục phấn trắng, tay trái Tần đi một hàng chữ nghiêng nghiêng đều tăm tắp: "Hệ toạ độ Đề Các", tay phải kẻ một đường thẳng tắp từ trên xuống, rồi kẻ hết sức chuẩn trục toạ độ Ox, Oy.
Cả bốn bảy cặp mắt tròn xoe. Bốn bảy cái miệng há ra. Chưa bao giờ. Chưa ở đâu. Chưa nghe nói. Chưa nhìn thấy một người viết bằng cả hai tay như thế bao giờ. Phục lắm! Giữ im lặng, thình lình bật lên một tiếng vỗ tay như pháo nổ. Rồi cả lớp vỗ tay như pháo tết.
Chị quay lại, cười trìu mến:
- Nào, có phải sàn diễn đâu mà vỗ tay? Để cho hai lớp bên còn học chứ!
Bọn trẻ bị cô giáo chinh phục hoàn toàn.
Giờ lên lớp đầu tiên sau nhiều năm gián đoạn, làm Tần vui thật sự. Ngày mới được bổ nhiệm Phó hiệu trưởng, nói thật lòng, chị cũng có cái hành diện ngầm. Gì thì gì, đó cùng là một sự tín nhiệm, một sự tiến bộ. Đã làm công chức thì cũng phải có thăng tiến chứ: Không thể nói là không thích. Được phân công, cắt đặt, điều hành… những người vốn là đồng nghiệp, cùng đồng lứa… Bảo không thích là dối lòng.
Nhưng, niềm kiêu hãnh ấy lập tức tan biến khi bị phản ứng. Ai đời, bị nhắc nhớ vào lớp muộn nhiều lần, vậy mà giờ nghỉ, một giáo viên dám bĩu môi, kể với một người bạn, cố tình cho chị nghe thấy: "Mới tí Hiệu phó mà đã ra cái điều dạy đời". Người ta ném vào mặt chị những câu hỏi không thể trả lời: "Học sinh thì không chịu học. Chỉ sẵn sàng bỏ tiền ra mua điểm, mà cứ bắt lên lớp 100%, tốt nghiệp 100% thì cõng nó lên à?
Cái chết nhất là câu chất vấn ấy đúng. Cái thế trên đe dưới búa là điều thật tệ hại. Chị nói với Hiệu trưởng: "Anh biết quá rồi còn gì. Chuyện học hành bây giờ cùng phân hoá như phân hoá giàu nghèo. Đứa nào chăm thì thật chăm. Nó đã chăm, bố mẹ còn đầu tư, tìm thầy, tìm thợ, lớp nọ, lớp kia, quyết vào đại học bằng được. Còn những đứa không có sức học lên thì ỳ ra. Một chị vừa kể vừa khóc. Vào lớp học thêm mà cũng không thèm học. Hỏi: "Em có định học không đấy? Mặt nó câng câng: "Sao lại không học? Tiền nộp trước rồi còn gì!" Anh bảo còn gì nhục hơn kia chứ. Làm sao có thể cho những đứa như thế lên lớp?"
Hiệu trương cười khổ sở: "Cô ngồi vào ghế tôi xem. Sở đặt ra chỉ tiêu rồi, làm sao không thực hiện được. Nước mình nó thế, ngành nào, đơn vị nào chả chạy theo thành tích để đạt tiêu chuẩn thi đua? Biết làm thế nào?"
Chưa hết năm học, Tần đã thấy ân hận về quyết định của mình. Cũng còn tại Kiên, cứ động viên, nên chị mới gắng gỏi làm tiếp. Với lại, vừa mới nhận, lại xin thôi thì trẻ con quá. Cho đến vụ bị Phương, giáo viên sinh vật xúc phạm mà chi bộ xử hoà cả làng thì Tần quyết định rũ áo đứng dậy.
Điều chị cảm thấy mất mát lớn nhất là sợi dây nối mình với học sinh bị ngăn cách bởi các mối quan hệ khác. Dù chúng vẫn đứng xếp hàng ngay ngắn trước mặt, để sau giờ chào cờ đầu tuần, chị vẫn khen hoặc chê, mà chê nhiều hơn. Nhưng một bức tường đã dựng lên giữa chị và chúng. Chị không còn biết chúng nghĩ gì, chúng muốn gì.
Có lần tổ chức thi chọn học sinh thanh lịch. Ngồi ghế trưởng ban tổ chức, trong buổi chung kết chị nêu câu hỏi: "Nếu làm hiệu trưởng, việc đầu tiên của em là gì?" Cô lớp trưởng lớp 11b, học giỏi, có gương mặt xinh lắm, trả lời không chút đắn đo: "Thưa cô, lập tức em bỏ ngay việc bắt học sinh phải xếp hàng đầu giờ lên lớp". Tần sửng sốt. Làm sao hiểu được học sinh khó chịu thế nào lúc xếp hàng. Chả để làm gì. Rồi lại rồng rắn kéo nhau vào lớp. Chị hỏi vì sao, thì cô gái trả lời thật bất ngờ: "Các thầy coi tụi em như trẻ con mẫu giáo ấy".
Bây giờ chị đã trút được cái gánh nặng khó chịu ấy. Lại hăm hở như một giáo sinh mới ra trường.
Vừa dựng chiếc xe Honđa 90, đời 82, chị đã nghe cô giáo dạy văn mách: giờ giáo dục thể chất, thầy nghỉ, lớp chị phải xuống sân chơi, để khỏi làm ồn các lớp bên cạnh. Chúng nó phá khoá cầu thang để lên lớp. Vào phòng trực của giám hiệu, chị cũng được thông báo như thế. Sang phòng hội đồng Giáo dục, đôi mắt khiêu khích của Phương chĩa thẳng vào chị: "Bây giờ còn nói hay nói giỏi không?". Chị lướt qua. Bộ mặt ấy đã từ lâu không làm chị mảy may bận tâm.
Nhà trường mà cứ như trại giam. Giám thị sau khi lùa học sinh vào lớp liền khoá cửa hành lang. cửa cầu thang. Những tấm cửa sắt được dựng thêm chứ không phải có sẵn trong thiết kế từ thời thuộc Pháp để nội bất xuất, ngoại bất nhập. Bọn trẻ bị dồn xuống sân, nhưng không có gì chơi, không biết làm gì, đã phá khóa cầu thang lên lớp làm việc riêng.
Tần vào lớp. Bọn trẻ đứng dậy chào. Gương mặt chị tỏ ra không vui, nhưng cùng không phải mặt "đâm lê". Nhìn một lượt đám học trò, không chiếu tướng tìm thủ phạm, cũng không đáp lễ bằng câu "Mời các em ngồi" như mọi làm. Chị nói ngay:
- Đây là chuyện trẻ con. Tôi không cần biết ai đã mở khoá, ai đang cầm nó. Chỉ biết bây giờ tôi ra ngoài hành lang ngắm trời đất. Năm phút sau trở lại, chiếc khoá đã đặt trên bàn này. Chấm hết.
Sân trường giữa tiết học vắng ngắt. Những cây xà cừ gân guốc, vạm vỡ vượt cả chiều cao ngôi nhà ba tầng. Không một mảng nắng nào to hơn chiếc chiếu. Sẩm tối, cò vẫn bay về, đậu trắng trên ngọn cây. Tần đã học trường này. Có nhiều kỷ niệm, những vui là kỷ niệm bạn bè, không vui là chuyện với thầy cô, với nhà trường. Nhớ lại chuyện cũ, chị khái quát được như thế. Đấy là khi trở lại trường với tư cách cô giáo.
Tần nhớ kỳ một năm học cuối cùng, đã hai lần lớp mất sổ đầu bài, một thứ "hồ sơ" làm căn cứ để kỷ luật học trò. Cô Phó hiệu trưởng gọi một học sinh cá biệt lên, có sự chứng kiến của cô chủ nhiệm: "Giang, theo báo cáo của cô chủ nhiệm thì chính em là người lấy cắp sổ đầu bài". "Thưa cô, vì sao cô lại cho là em lấy cắp sổ đầu bài ạ?" "Em luôn luôn bị ghi tên trong ấy". "Em bị ghi nhiều lần, nhưng không phải chỉ mình em bị ghi. Mà không phải cứ bị ghi nhiều là lấy cắp sổ đầu bài". "Này, anh đừng có lý sự với tôi. Anh không lấy thì ai lấy?" "Thưa cô, đấy không phải việc của em ạ". "Thế thì là việc của ai". "Thưa cô, tại cô không đọc báo đấy ạ!" "Á à, em hỗn thật. Ai bảo em là tôi không đọc báo!" "Em xin lỗi ạ, ý em nói là, cô không đọc các báo pháp luật ạ". Cả hai cô đều giật mình. Quả thật các cô chỉ đọc các loại báo thể thao, văn hoá, điện ảnh, thời trang, gia đình hạnh phúc lứa đôi… chứ chưa bao giờ cầm trên tay loại báo ấy. "Thế thì làm sao?" "Thưa cô, nếu cô muốn kết tội em lấy cắp sổ đầu bài, thì cô phải chứng minh được điều ấy. Phải có vật chứng, nhân chứng… Còn em, theo luật pháp, em có quyền, nhưng không bắt buộc phải chứng minh rằng mình không làm việc ấy".
Từ phòng giám hiệu về, anh bạn ấy kể cho bọn Tần nghe. Cả bọn khen: "khá lắm".
Giang, giờ là Trưởng phòng Pháp chế Sở Tư pháp Thanh Hoa…
Tần quay vào. Từ cửa lớp đã thấy chiếc khoá Minh Khai trên bàn thầy. Chị giơ nó lên cao:
Nhiều ngày sau buổi giao ban báo chí, cuối cùng, Triển vẫn thấy ấm lòng khi nghĩ tới bạn bè đồng nghiệp.
Những tiếng vỗ tay chân tình nồng nhiệt. Gương mặt đầm nước mắt của Nhâm. Ông Thụ với mấy câu ngắn gọn. Mấy bài viết của báo bạn… Và cái cô phóng viên nào định phỏng vấn mình thế nhỉ?
Anh tự dặn mình, đây là chỗ đông người cuối cùng tham dự. Chả nên để mọi người sợ hãi khi bất chỉ trông thấy mình.
Roi việc của anh cũng cuốn đi trong bề bộn thông tin bài vở quan trọng và không quan trọng khác. Anh không ngượng ngùng, xấu hổ vì bộ mặt sần sẹo của mình. Nhưng bắt gặp những cái nhìn ái ngại của các cộng sự, phóng viên, Triển cũng chạnh lòng. Họ nói với mình nhưng mắt cứ nhìn đi đâu.
Không tham gia bất cứ cuộc họp nào, ở ngoài cơ quan, hoá ra lại nhàn nhã. Nó chiếm tới nửa thời gian công việc chứ không ít, mà những cái ấy, xem ra vô bổ nhiều. Thành ra, Triển có nhiều thời gian cho công việc. Bây giờ anh không còn phải đánh vật như dạo mới cầm trịch tờ báo. Anh có nhiều thời gian góp ý kiến, sửa chữa bài cho anh em hơn, nhất là chỉ đạo họ làm những chủ đề, những "bài đinh". Bây giờ, Thời luận có nhiều chủ đề hay, có nhiều "bài đinh" hơn, "bài đinh" sắc sáo hơn, lượng phát hành tăng vọt lên. Uy tín Thời luận trong giới báo chí từ sau vụ anh bị hại mỗi ngày một tăng. Không phải nhờ vụ ấy, mà là từ vụ ấy, bở. anh có điều kiện đầu tư chiều sâu cho tờ báo. Phóng viên bảo nhau: "Tổng biên tập duyệt bài kỹ quá". Đã có bài đổ. Đã có người phải viết lại rồi. Anh yêu cầu họ tìm cho đủ chứng cứ thuyết phục. Anh góp ý cho từng tít bài, khoanh một đoạn trong bài đưa ra làm "cửa sổ" bài báo. Nhiều đoạn mở dầu đặt trước bài, tự tay anh viết cho họ, làm bài báo hấp dẫn hẳn lên. Có những bài anh chăm chút kỹ lưỡng và tính toán cẩn thận thời điếm tung ra, nhờ những thông tin quý báu anh thu thập được qua một kênh riêng, trong mối quan hệ bè bạn trên Trung ương.
Việc thông tin với mọi người ngoài toà soạn đều qua điện thoại và thư điện tử. Anh cũng không dự những cuộc giao lưu, gặp gỡ, thù tạc, và những cuộc tiếp khách, chiêu đãi. Vì thế, chỉ những ai cần mình và những người bạn bè thân thiết đến, anh mới gặp.
Một hôm, Nhâm thông báo, nhóm bạn đại học làm báo sẽ đến nhà thăm. Một cuộc gặp gỡ như thế, lẽ thường là chủ nhà phải mời cơm thân mật rồi. Triển báo vợ đi chợ chuẩn bị cho bữa ăn thì Mai bảo: "Gớm, cách rách lắm. Tôi mua thức ăn sẵn thôi… - Ngừng một tí như lưỡng lự, rồi cô cùng nói cái điều mà Triển không ngờ, - mà tôi không ở nhà tiếp khách đâu đấy!".
Triển nghĩ, ít ra thì cô ta cũng phải giữ thể diện với bạn bè mình chứ. Thế này là tuyên bố công khai li thân rồi còn gì.
Anh bảo: "Thôi được, cô không phải mua bán gì cả, bận đi đâu thì cứ đi!" Không muốn để chị em cơ quan biết chuyện gia đình mình, anh điện cho Nhâm: "Vợ mình đi vắng, chuẩn bị, giúp mình bữa tối nhé!" Chiều, anh về sớm dọn dẹp cửa nhà thì thấy một cô gái cao dong dỏng, gương mặt bầu bầu, đường nét hài hoà cân đối, đôi mắt to tròn, tóc ngắn bấm chuông.
- Em là Phong chỗ chị Nhâm. Thủ trưởng sai em đến giúp anh chuẩn bị tiếp khách.
Cô gái chỉ nhìn anh từ xa, lúc vừa bấm chuông xong. Từ đó hoàn toàn chăm chú vào công việc, làm như không thấy mặt đầy sẹo của anh. Chí một thoáng, bát đĩa trong tủ bếp, đã đặt ra bàn, tráng nước sôi. Cô bỏ từng túi thức ăn sẵn ra, sắp vào đĩa. Xếp mấy chai bia, lon nước ngọt ngay ngắn. Trước khi chào ra về cô nói:
- Đã có lần em gọi điện thoại, định hẹn phỏng vấn anh nhưng chỉ gặp cháu Minh.
- Thế à. Cám ơn cô!
Anh trả lời, dửng dưng. Tự nhiên ác cảm với những cô gái nhan sắc.
Ba người bạn hẹn nhau đến cùng lúc. Mọi người rửa tay rồi vào mâm. Một người hỏi:
- Vợ con đâu cả mà không ra ngồi cùng cho vui?
- Cháu Minh đi học thêm. Vợ bận việc vợ. Ta ngồi với nhau càng thoải mái.
Nhâm nhận xét:
- Nhà cửa không có gì thay đổi. Nhưng tờ báo của ông thì thay đổi nhiều. Khởi sắc hẳn lên.
Nhâm tránh không nhắc đến ý, nó khởi sắc từ ngày bạn gặp hạn.
- Nể thật đấy. Chắc ông chỉnh cán, rèn quân ghê lắm phải không? - ông bạn này vốn là cán bộ quân đội đi học nên mới có lối nói ấy.
- Chuyện, tôi giã từ tất cả các cuộc họp hành, giao lưu nên có điều kiện chăm chút đến bài vở hơn các ông, các bà.
- Này, thế vụ của cậu, bên ông Truân chịu bó tay à?
Triển không trả lời. Một người thúng thẳng:
- Thiếu gì vụ bó tay. Có khi bó cả chân chưa chừng! Đích thực là maphia rồi. Báo chí đã cảnh báo rồi, cấm có nghe. Cứ già mồm bảo, ở ta không có maphia, không thất nghiệp, không mại dâm, không xã hội đen không ma tuý học đường. Bây giờ mới trắng mắt ra. Cái lối tư duy gì mà lạ thế không biết. Các cậu nhớ có lần ông Thụ đã báo, ta không nói báo chí là cơ quan quyền lực thứ tư, nhưng các đồng chí phải khẳng định rằng, khi ta nói được tiếng nói của chân lý, của sự thật, có nghĩa là ta có trong tay sức mạnh to lớn, chả khác gì một thứ quyền lực vô biên, kẻ xấu nào cũng phải nể sợ.
- Thế thì nó sợ nên nó mới tìm cách cắn trộm ta. Các cơ quan quyền lực không bảo vệ được ta thì ta chịu thiệt. Làm báo thời bình mà cũng nguy hiểm thì quá đó.
Hai người đàn ông cứ đối đáp với nhau. như thế. Triển ngồi yên. Hôm còn ở bệnh viện, nghe người công an hỏi, Triển nói một thôi một hồi:
- Tôi chẳng phải nghĩ ngợi gì cả. Tôi chẳng nghi ngờ ai cả. Tôi sống thế nào, tôi biết chứ. Không buôn bán, không đầu cơ, không cổ đông, cổ tây gì. Quan hệ của tôi là quan hệ với bạn đọc. Không ân oán giang hồ ai, không có chuyện tư thù được.
- Các đồng chí đừng hỏi tôi những câu như thế. Thời luận chống liêu cực, chống tham nhũng thì, kẻ thù của Thời luận là những kẻ tiêu cực, những kẻ tham nhũng. Những kẻ đó, nếu không có gan trực tiếp gây tội ác, thì những thế lực đứng sau nó tổ chức thực hiện. Các đồng chí nên suy nghĩ theo hướng ấy, điều tra theo hướng ấy. Gặp tôi chỉ mất thì giờ vô ích thôi.
Người công an bất lực chào ra về. Ngay khi vụ việc xảy ra, Giám đốc đã chỉ thị phải bằng mọi cách tìm ra thủ phạm. Trên ban Tư tưởng Văn hoá Trung ương, bộ Văn hoá Thông tin, hội Nhà báo Việt Nam, cơ quan chủ quản đều có văn bản đề nghị tích cực điều tra. Nhưng mọi việc vẫn không nhúc nhích. Người sĩ quan này không muốn gặp Triển tí nào. Ngượng. Cứ nghĩ đến anh, đã thấy đau đớn, ái ngại rồi.
Cuộc gặp lại bạn bè đồng nghiệp lần giao ban cuối cùng ấy, với Triển đáng giá hơn cả. Nhưng về đến nhì thì ngán ngẩm vô cùng. Từ ngày xảy ra vụ việc, chưa bao giờ bốn mắt vợ chồng gặp nhau. Mai sợ nhìn mặt chồng.
Đã từ lâu, trước cả việc này, trước cả những cú điện thoại nặc danh đe doạ, Mai đã cãi nhau với chồng một trận kịch liệt: "Tại anh cứ chọc ngoáy chuyện thiên hạ, nên nó mới ghét. Thử hỏi, anh đi đầu trong đấu tranh chồng tiêu cực tham nhũng, liệu tiêu cực, tham nhũng có giảm hay vẫn tăng?" Đến cái vụ chồng bị nạn, Mai càng được thể: "Đã bảo mà. Có nghe đâu. Chỉ thiệt thân thôi. Chẳng ma nào bảo vệ. Báo chí ồn lên một dạo thế thôi, ăn thua gì?"
Thật ra, Mai đã chán chồng, rồi mới chán công việc của chồng. Nó ngược với quá trình Mai đến với anh: Yêu những bài báo rồi mới yêu người viết những bài báo ấy. Mấy năm nay từ ngày lên lên phó, rồi Tổng biên tập, lại từ khi báo ra các ngày chẵn trong tuần, đến khi ra hằng ngày quả thật anh không mở mắt ra được. Vợ chồng sống với nhau ngần ấy năm, những cái không hay, cái dở, cái xấu đã bộc lộ hết ra rồi. Giỏi ra thì còn cái nghĩa, cái tình, cái thương, còn trách nhiệm với nhau. Nhất là trách nhiệm với con. Đến cái nước ghét công việc của chồng, thì ghét luôn cả người rồi còn gì? Đến mặt còn chả dám nhìn thì còn nói gì đến chuyện khác?
Chuyện chăn gối, chỉ còn là những kỷ niệm xa xôi. Hôm Triển từ bệnh viện về trong bữa ăn, Mai bảo chồng: "Anh nên làm việc ở nhà thôi". Thật ra chị định nói "Anh nên nghỉ ở nhà". Triển trợn mắt: "Làm sao phải làm việc ở nhà?". Con gái thấy bố mẹ nói bằng cái giọng gây sự, liền chen vào: "Thôi, bố mẹ ăn cơm xong hây trao đổi". Nhưng họ cũng không trao đổi tiếp. Mỗi người cứ theo mạch suy nghĩ của mình. Khi cần mới nói một câu, như ra tuyên bố vậy. Trong thâm tâm, Mai cho rằng chồng không nên chưng bộ mặt gớm ghiếc này ra trước thiên hạ. Phụ nữ mẫn cảm hình thức, nhan sắc hơn nam giới chăng? Chả phải mẫn cảm với hình thức nhan sắc của mình, chứ của người khác thì cơn cớ gì? Hay sợ xấu chàng hổ ai…?
Mà đây là cái xấu đẹp, cái xấu anh hùng chứ đâu phải một việc xấu?
***
Câu chuyện bạn bè vô tình khuấy lên ý nghĩ cam chịu ở Triển. "Chỉ thiệt thân thôi… Báo chí ồn lên một dạo thế thôi, ăn thua gì". Điều ấy thì cô ta nói đúng.
Một trong hai ông kể chuyến đi công tác nước ngoài của mình, vô tình cũng làm anh chạnh lòng. Họ có những tập đoàn kinh tế mạnh, như ta đang làm, nhưng họ còn có những tập đoàn báo chí nữa kia. Tớ đã lên sân thượng trụ sở trung tâm tập đoàn ấy. Đấy cùng là sân bay trực thăng. Bạn mời mấy người lên máy bay bay thị sát một vòng trên thành phố.
Các phóng viên truyền hình có thể ngay lập tức bay đến nơi có sự cố tác nghiệp hoặc quay từ trên cao, hoặc đố bộ xuống nơi đang xảy ra vụ việc. Là tập đoàn báo chí, nhưng họ kinh doanh cả nhà đất, có cổ phần lớn trong nhiều công ty khác, nghĩa là, có quyền làm mọi chuyện pháp luật không cấm. Mà nó xây dựng mới ghê chứ, đường sá mới khiếp chứ. Một bến xe của tỉnh mà to như nhà ga sân bay quốc tế của mình, cứ tầng tầng lớp lớp, hoành tráng vô cùng. Còn ăn chơi nhảy múa của họ ấy à? Ối giời…
Co lê vì có Nhâm ngồi đấy nên anh bạn dừng lại, không kể tiếp. Những chuyện trên trời dưới biển ấy, Triển không tham gia vào. Bây giờ có điều kiện đi nước ngoài, thậm chí đưa cả gia đình đi thì anh lại chịu. Các báo đều lần lượt tổ chức cho phóng viên thay nhau đi tham quan, hết nước gần đến nước xa.
Cứ đọc lướt trên báo bạn cùng thấy họ đi những đâu. Sang cả Pháp, Ý xem giải bóng đá thế giới, đua ô tô, mô tô v.v… để viết bài. Triển chúi mùi vào bài vở nên khâu đối ngoại, các quan hệ liên kết, tổ chức nghỉ mát, tham quan, du lịch anh không thực hiện được. Anh phó Tổng biên tập thường trực còn tự ti không dám vượt ra ngoài cái bóng của Triển. Thấy các báo mở ra nhiều hoạt động ngoài nghiệp vụ, nhiều lần muốn nói với Triển nhưng lại ngại. Biết rằng Tổng biên lập chỉ có thể ngồi nhà chỉ đạo chứ không thể tham gia bất kì việc gì ngoài toà soạn, nhất là không thể đi đâu xa nên nghĩ đi nghĩ lại, lại thôi. Ngay đến cho anh em thay nhau đi nghỉ hè cùng không nỡ thực hiện. Câu chuyện của bạn, vô tình làm Triển nhìn lại công việc của mình. Uy tín của Thời luận lên cao, quảng cáo càng nhiều, số lượng phát hành càng lớn, tiền thưởng năng suất anh em khá hẳn lên. Nhưng cơ quan không tổ chức hoạt động tập thể gì. Quỹ phúc lợi chỉ biết thưởng dịp lễ tết. Cán bộ, phóng viên đành đi ké với báo bạn. Ai cũng nhận ra điều không bình thường ấy, nhưng không ai nỡ nói ra. Họ biết, anh đã phải gánh chịu tai hoạ thay cho họ, phải gánh tai hoạ ấy suốt đời Họ nghĩ, bất kể một lời kêu ca phàn nàn dù là nhẹ nhàng, xa xôi đến đâu cùng là bất nhẫn.
Họ ngạc nhiên thấy trong cuộc họp giao ban đầu tuần sau đó ngoài công tác nghiệp vụ, Triển đưa ra hai việc, anh yêu cầu Phó Tổng biên tập thường trực chủ động trong các hoạt động đối ngoại mà anh phác ra những nét chính. Thứ hai, là lập ngay kế hoạch tổ chức cho cán bộ, phóng viên tham quan nước ngoài, trước hết là Trưng Quốc, các nước ASEAN, dưới hình thức du lịch là đơn giản nhất. Phương châm là toà soạn và cá nhân cùng góp kinh phí, ti lệ 50/50. Nhà báo đi là phải viết bài. Bài được dùng, mức nhuận bút sẽ gấp ba mức bình thường.
Không khí như oà vỡ ra bởi tiếng vỗ tay, tiếng hoan hô, tiếng nói cười rôm rả. Triển về phòng ngay nên không nghe được những lời bàn tán của anh chị em.
Anh ngồi thừ ra. Nhớ hồi tốt nghiệp, do học giỏi, luận văn tốt nghiệp xuất sắc nên được giữ lại làm cán bộ giảng dạy. Nhưng anh xin đi làm báo để được đi đây đi đó. Bây giờ như chim gãy cánh, tự cầm tù mình trong công việc. Mới đầu, công việc cuốn hút, chưa làm sao. Nhưng làm việc liền tù tì, không ngơi không nghỉ lại khác. Người ta chia thời gian làm việc thành tuần là theo một chu kì sức khoẻ. Chúa cho ngày nghỉ cuối tuần là để phục hồi sức khoẻ, bắt đầu một chu kì mới. Người ta nghỉ ngơi, thư giãn, giải trí, đi lễ nhà thờ… Thế mới gọi là Chúa nhật - ngày của Chúa chứ. (Chả biết vì sao người ta gọi chệch đi là chủ nhật). Bây giờ không những được nghỉ chủ nhật, mà còn nghỉ cả thứ bảy. Ở nhiều nước phát triển còn được nghỉ thêm một buổi chiều thứ sáu nữa.
Triển không có việc gì khác ngoài duyệt bài, chữa bài, theo dõi báo bạn, đọc sách nên anh không còn biết đến ngày nghỉ thứ bẩy chủ nhật. Lại còn những ngày lễ cộng với ngày nghỉ dịp Quốc tế tao động, Quốc khánh và Tết Nguyên đán nữa chứ. Cứ dài đằng đẵng như mãi không đi hết một ngày.
Không nghỉ cũng không biết làm gì ngoài công việc. Mà nghỉ càng không biết làm gì ngoài công việc nên càng bí bách. Có những người, ngày nào cũng phải ra khỏi nhà mới yên. Triển từ nhà chui vào ô tô, đến cơ quan lại chui ra, lên phòng làm việc Thì có khác gì những người suốt ngày ru rú trong nhà.
Đã nhiều lần, anh rơi vào tình trạng bứt rứt rất kì quặc. Khó chịu đấy mà không biết khó chịu cái gì? Tức tối lắm mà không biết tức tối với ai. Nếu điên được thì đã cào cấu, cắn xé, đập phá, la hét, chửi bới cũng hạ hoả. Anh không điên. Mà người điên thì cũng chỉ điên từng cơn thôi. Triển trong tình trạng bực bội, bức bối, bí bách, bấn loạn thường xuyên mới khổ.
Đợt đầu anh chị em đi về với bao chuyện lạ và vui, khen chê đủ điều, ai cũng hăm hở viết. Triển xem những tập ảnh của họ. Cũng chả thể nào thay thế cho một chuyến đi. Mấy tay nam giới còn kể, họ bày bán công khai các thứ thuốc kích dục dùng cho sinh hoạt nam nữ trong trường hợp "kim đồng hồ" cứ ì ra ở vạch sáu rưỡi. Lại còn bán hai thứ "của quý" của đàn ông, đàn bà, dành cho những người độc thân. Trông cứ như thật, chỉ cần lắp bốn thỏi pin vào là hoạt động theo đúng chức năng trời sinh ra. Họ tếu táo kể, tranh cãi, tán phét mới ra. Không ai biết bộ mặt khó đăm đăm của Triển nghĩ gì. Nào họ có nhìn vào mặt anh đâu mà biết. Triển chả còn niềm vui gì ngoài công việc. Anh như không còn được hưởng thụ gì ngoài xem TV. Không thể mang cái mặt này đến nhà hát, rạp chiếu phim. Lắm lúc bồn chồn rã rượi, muốn cậu lái xe đưa đi mátxa hoặc tẩm quất cũng không dám. Cửa kính xe hàng ghế sau cũng đã dán cho kính tối lại, chỉ mình nhìn thấy thiên hạ, chứ thiên hạ không thấy mình. Nhiều khi, màn hình hiện lên cảnh ái ân làm anh cũng nổi hứng lên một lúc, nhưng đành cắn răng chịu đựng.
Không nhẽ mua đầu đĩa và mấy đĩa hình nhảm nhí về xem để có hứng tự thoả màn mình. Đọc sách tình dục học anh cũng biết có chuyện ấy đấy. Nhưng mình thì không làm được. Nó kỳ cục lắm. Nghe các cậu ấy miêu tả cái của phụ nữ bày bán trong tủ kính, Triển không thể hình dung nổi, nó có thế giúp mình giải toả bức xúc sinh lý. Chẳng lẽ từ nay đến già, không còn biết mùi đàn bà nữa hay sao?
Anh biết trong Sài Gòn vẫn có loại mát xa tại nhà. Các kì thuật viên nữ đăng hình, điện thoại trên báo, trong mục Người tìm việc, và nói rõ không phục vụ nam giới. Nhưng nhiều khi nam giới gọi, họ vẫn đến làm cả mátxa đích thực và mátxa không đích thực, từ A đến Z. Anh chỉ cần trùm kín mặt lại như các chiến binh Ha mát là được chứ gì. Ác thật. Ngoài này vẫn chưa có, nếu có, mình cùng dùng dịch vụ này cho xong việc Hằng ngày, chỉ khi nào con gái đi học về, bố con nói chuyện Triển mới vui được một lúc. Nhưng ăn xong, nó lên phòng nó, anh lại lọt thỏm vào cuộc sống của người độc thân.
